Ulica Świętojerska w Warszawie
| Nowe Miasto | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Ulica Świętojerska przy ulicy gen. Władysława Andersa, widok w kierunku wschodnim | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Przebieg | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Warszawy  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 52°15′00,9″N 21°00′14,5″E/52,250250 21,004028
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ulica Świętojerska – jedna z ulic Nowego Miasta w Warszawie, biegnąca od ul. Freta do ulicy gen. Władysława Andersa.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Znana już w średniowieczu ulica Świętojerska pierwotnie była drogą narolną biegnącą przy gruntach należących do kanoników regularnych działających przy kościele św. Jerzego. Świątynia, wzniesiona na początkowym odcinku ulicy tuż przy Freta, powstała z fundacji książęcej już po roku 1313. Później kościół został przejęty przez opactwo czerwińskie i utworzono przy nim prepozyturę zakonną. Około roku 1454 z fundacji księcia Bolesława IV zwanego warszawskim wzniesiono na miejscu pierwotnej, drewnianej świątyni murowany, gotycki kościół i klasztor kanoników.
O samym kościele w pierwszym okresie jego istnienia wiadomo niewiele; w latach 1547-48 został przebudowany przez muratora Jana Baptystę Wenecjanina, chętnie sięgającego do motywów włoskiego renesansu. Nazwa ulicy Przy św. Jerzym występuje po raz pierwszy w roku 1485, choć w XVI wieku bywała też od siedziby kanoników zwana Klasztorną.
Od roku 1388 na należącej do kanoników roli Świętojerskiej powstały ogrody chętnie dzierżawione przez mieszczan, co było początkiem istnienia jurydyki Świętojerskiej, zwanej także Klasztorną lub Świętojurską.
Wiek XV przyniósł pierwsze drewniane domostwa, luźno rozrzucone domy i dworki. Ich mieszkańcy byli ubodzy rolnicy i rzemieślnicy, zdziesiątkowani potem przez epidemię szalejącą tu w latach 1614-25. Jeszcze w roku 1660 przy ulicy znajdowały się 24 domy i dwory oraz 4 browary; w roku 1676 wojewoda płocki Jan Dobrogost Krasiński na terenie wykupionych ogrodów przystąpił do budowy Pałacu Krasińskich według projektu Tylmana z Gameren.
Południową stronę ulicy na długości 400 metrów zajęły wtedy pałacowe ogrody, zaś dziedziniec (obecny plac Krasińskich oddzielono od Świętojerskiej pałacową oficyną. W wieku XVIII przy ulicy pojawiły się kamienice murowane, zaś w drugiej połowie tego stulecia murowane pałace, wzniesione dla generała Jana Sibilskiego i wojewody mścisławskiego Konstantego Ludwika Platera.
W 1783 Świętojerska była ulicą całkowicie wybrukowaną[1]
W roku 1779 wzniesiono w pobliżu placu Krasińskich kamienicę dla Teatru Narodowego, który sprowadził się tu do nowej siedziby. Kilka lat później, 18 kwietnia 1794 podczas ucieczki oddziałów gen. Osipa Igelströma Świętojerska była miejscem zaciętej walki: wielu mieszkańców poniosło śmierć, kilka domów zostało spalonych.
Po kasacie zakonu kanoników regularnych w roku 1818, jego zabudowania przeszły na własność skarbu państwa i zostały wydzierżawione firmie Józefa Morissa oraz Tomasza Evansa. Pan Moriss prowadził przy Świętojerskiej własny zakład już wcześniej; po wydzierżawieniu zabudowań pokościelnych spółka umieściła w nich fabrykę maszyn i odlewów funkcjonującą dotąd w kościele św. Benona przy ul. Pieszej. Józef Moriss odszedł ze spółki w roku 1824, trzydzieści lat później, w roku 1854 do rodzinnego interesu Evansów dołączyli zarządcy Rządowej Fabryki Machin przy ul. Solec: Stanisław Lilpop i Wilhelm Rau, którzy odkupili od Evansów spółkę w roku 1866. W roku 1868 dołączył do nich trzeci udziałowiec, belgijski baron Seweryn Loewenstein, i od roku 1872 firma działała pod nazwą Towarzystwo Przemysłowe Zakładów Mechanicznych Lilpop, Rau i Loewenstein Spółka Akcyjna, zwyczajowo – Lilpop, Rau i Loewenstein. Około roku 1860 zburzono wieżę dawnego kościoła św. Jerzego, w 1862 ulicę poszerzono i uregulowano – po tym okresie rozebrano fragment prezbiterium kościoła.
W roku 1881 zakłady Lilpop, Rau i Loewenstein wyprowadziły się na Solec, zaś w kościele świętojerskim od roku 1893 działała manufaktura firanek i wyrobów koronkowych Towarzystwo Akcyjne M.S. Feinkind. Podczas modernizacji i rozbudowy nowej siedziby w latach 1893-1896, Feinkindowie rozebrali większą część murów kościoła; w roku 1913 uzyskali zezwolenie Magistratu na budowę hali targowej, zwanej Halą Świętojerską. Piętrowa Hala Świętojerska zwana też Bazarem Feinkinda wzniesiona według projektu Kazimierza Gadomskiego oraz Artura Friedmana i Henryka Juliana Gaya mieściła 44 kramy, 100 sklepów i 100 piwnic, w których znajdowały się chłodnie i fabryka sztucznego lodu.
Świętojerska międzywojenna, podobnie jak okoliczne ulice, miała handlowy charakter, i była zamieszkana głównie przez ludność żydowską. W listopadzie 1940 na odcinku od Nalewek do ulicy Ciasnej znalazła się w obrębie getta. W grudniu 1941 wyłączono z niego odcinek na wschód od ulicy Bonifraterskiej[2]. Przy ulicy działało jedno z największych niemieckich przedsiębiorstw produkcyjnych w dzielnicy zamkniętej – tzw. szop szczotkarzy w którym pracował, a następnie na terenie którego w powstaniu w getcie warszawskim grupą powstańców dowodził Marek Edelman[3]. W bunkrze Szymona Kaca przy Świętojerskiej 36 ukrywał się i zginął poeta warszawskiego getta Władysław Szlengel[4].
Zabudowa zachodniej części ulicy została zburzona przez Niemców po powstaniu w getcie, natomiast budynki przy wschodniej części Świętojerskiej zostały zniszczone w czasie powstania warszawskiego.
W okresie powojennym zrezygnowano z odbudowy zniszczonej zabudowy i wzniesiono zupełnie nowe osiedle, a sama Świętojerska zmieniła nieco przebieg; podczas rozbiórki ruin Hali Świętojerskiej w latach 1945–1947 odsłonięto fragment gotyckich murów północno-zachodniego narożnika kościoła św. Jerzego, zniszczono go jednak w roku 1962.
W latach 1956-1959 wzdłuż Świętojerskiej wybudowano zabudowania ambasady Chin zaprojektowane przez Romualda Gutta. Zostały one przypisane numeracji ulicy Bonifraterskiej.
Na początku 1966 roku do budynku przy Świętojerskiej 5/7 przeniesiono Instytut Wzornictwa Przemysłowego[5].
W latach 2013–2014 na terenie Ogrodu Krasińskich przeprowadzono prace archeologiczne w poszukiwaniu archiwum Bundu. W tym celu odsłonięto piwnice kamienic pod przedwojennymi adresami Świętojerska 38 i 40. Archiwum nie odnaleziono, jednak natrafiono m.in. na kości ludzkie, przedmioty codziennego użytku (naczynia, sztućce i ubrania) i relikty zakładów rzemieślniczych, co dostarczyło cennych informacji na temat warunków życia w okupowanej Warszawie[6].
Ważniejsze obiekty[edytuj | edytuj kod]
- Instytut Wzornictwa Przemysłowego (nr 5/7)
- Centrum Badania Opinii Społecznej (nr 5/7)
- Ogród Krasińskich
- Pomnik granic getta (przy skrzyżowaniu z ulicą Nowiniarską)
- Siedziba Naczelnej Rady Adwokackiej (nr 16)
- Muzeum Adwokatury Polskiej (nr 16)
- Gmach Sądu Najwyższego (plac Krasińskich 2/4/6)
Obiekty nieistniejące[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Daniela Kosacka: Północna Warszawa w XVIII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 136.
- ↑ Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
- ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 463. ISBN 978-83-240-1057-8.
- ↑ Irena Maciejewska: [W:] Władysław Szlengel. Co czytałem umarłym. Wiersze getta warszawskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 5. ISBN 83-06-00288-1.
- ↑ Historia Instytutu Wzornictwa Przemysłowego. www.iwp.com.pl. [dostęp 2014-10-20].
- ↑ Agata Wójcik. Badania archeologiczne w Warszawie. „Stolica”, s. 49, styczeń-luty 2016.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1963, s. 218.
- Praca Zbiorowa: Katalog zabytków sztuki tom XI część 2: Nowe Miasto. Instytut Sztuki PAN, 2001, s. 137. ISBN 83-85938-44-3.