Marek Edelman

Marek Edelman
Marek Edelman (Warszawa, 2005)
Data urodzenia	1 stycznia 1919 Homel lub 1 stycznia 1922 Warszawa
Data i miejsce śmierci	2 października 2009 Warszawa
Zawód, zajęcie	lekarz kardiolog
Odznaczenia

Marek Edelman מאַרעק עדעלמאַן Marek
Przebieg służby
Lata służby	1942–1944
Siły zbrojne	Żydowska Organizacja Bojowa Armia Ludowa
Stanowiska	dowódca powstania w getcie warszawskim (od 8 maja 1943)
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa powstanie w getcie warszawskim powstanie warszawskie
Późniejsza praca	lekarz kardiolog

Marek Edelman na Muranowie w 1960

Marek Edelman pod Pomnikiem Umschlagplatz. Obchody 66. rocznicy powstania w getcie warszawskim

Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. Mikołaja Pirogowa w Łodzi, w którym przez ponad 30 lat pracował Marek Edelman

Uroczystości pogrzebowe Marka Edelmana pod Pomnikiem Bohaterów Getta (9 października 2009)

Grób Marka Edelmana na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie

Nazwisko Marka Edelmana na tablicy pamiątkowej przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego

Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi

Mural Dariusza Paczkowskiego upamiętniający Marka Edelmana, powstały w ramach obchodów 73. rocznicy powstania w getcie warszawskim na budynku przy ul. Karmelickiej 26 na warszawskim Muranowie

Marek Edelman, ps. „Marek” (jid. מאַרעק עדעלמאַן; data i miejsce urodzin niepewne, przyjęto 1 stycznia 1922 w Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu, zm. 2 października 2009 w Warszawie) – polski działacz polityczny i społeczny pochodzenia żydowskiego, lekarz kardiolog, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim. Kawaler Orderu Orła Białego.

Życiorys

Młodość

Jego rodzice mieszkali w Homlu, później rodzina przeprowadziła się do Warszawy (po II wojnie światowej podawał jako miejsce swoich urodzin Warszawę w celu uniknięcia repatriacji do Związku Radzieckiego). Rodzice byli zaangażowani w działalność polityczną. Matka, Cecylia Edelman z domu Percowska, działała w kobiecym odłamie Bundu (Jidisze Arbeter Froj). Ojciec, Natan Feliks, związany był z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi (tzw. eserowcami).

Jako dziecko wstąpił do Socjalistiszer Kinder-Farband (SKIF), organizacji dziecięcej działającej przy Bundzie. Po śmierci matki w 1934 sam zarabiał na swoje utrzymanie. Otoczony był też nieformalną opieką działaczek Bundu (Soni Nowogródzkiej i Estery Iwińskiej). W 1939 został członkiem Socjalistycznego Związku Młodzieży Przyszłość (Cukunft).

Już w młodości zdeklarował się jako osoba niewierząca i nie zmienił zdania w tej sprawie ani w okresie wojny, ani później. W temacie nieistnienia Boga argumentował: Bóg w ogóle nie istniał w getcie, bo gdzie On był? Jeżeli Bóg każe zabijać ludzi, to nie ma Boga. Co to miało z Bogiem wspólnego? Sprawa Boga w bandytyzmie hitlerowskim nie istniała.

II wojna światowa

Na początku września 1939 razem z przyjaciółką wyjechał z Warszawy. Po powrocie do miasta jesienią 1939 zatrudnił się jako goniec w Szpitalu Bersohnów i Baumanów, gdzie kiedyś pracowała jego matka. Ponownie zaangażował się w działalność w Bundzie. W listopadzie 1940 rejon miasta, w którym mieszkał (okolice więzienia Pawiak), znalazł się w warszawskim getcie. Przez pewien czas posiadał przepustkę uprawniającą do opuszczania getta, niezbędną do dostarczania kart chorobowych i próbek krwi do Urzędu Higieny na ul. Nowogrodzką, a później ul. Spokojną. W szpitalu pomagał także w przeprowadzaniu sekcji zwłok dzieci zmarłych na tyfus.

W 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim dowodząc powstańcami na terenie tzw. szopu szczotkarzy w rejonie ulic: Świętojerskiej, Wałowej i Franciszkańskiej. Po śmierci Mordechaja Anielewicza 8 maja został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie. 10 maja 1943 wraz z grupą żydowskich bojowców przedostał się kanałami na ulicę Prostą.

W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim jako członek ŻOB w szeregach Armii Ludowej na Starym Mieście, a następnie, po ewakuacji kanałami, na Żoliborzu. Po upadku powstania ukrywał się wraz grupą kolegów (m.in. Icchakiem Cukiermanem, Cywią Lubetkin, Teodozją Goliborską, Zygmuntem Warmanem, i Salem Fiszgrundem) przy ul. Promyka 43. Z uwagi na rosnące niebezpieczeństwo odkrycia przez Niemców budujących umocnienia w bezpośrednim sąsiedztwie kryjówki i wyczerpywanie się zapasów żywności, 15 listopada 1944 zostali oni ewakuowani przez ekipę zorganizowaną przez personel szpitala Polskiego Czerwonego Krzyża z Boernerowa. Osłabiony Edelman został przetransportowany na noszach. Żydowscy powstańcy zostali wyprowadzeni poza Warszawę, umieszczeni w szpitalu i zaopatrzeni w fałszywe dokumenty.

Po wojnie nie wyjechał z Polski. W 1946 na stałe zamieszkał w Łodzi.

Okres PRL

W 1951 ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi, specjalizował się następnie w zakresie kardiologii. Do 1967 pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych macierzystej uczelni, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. Mikołaja Pirogowa.

Działalność opozycyjną rozpoczął w połowie lat 70., podejmując współpracę z Komitetem Obrony Robotników. W styczniu 1976 był jednym z sygnatariuszy skierowanego do władz PRL Listu 101 przeciwko zmianom w konstytucji. Od początku lat 80. działał w „Solidarności”, m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany w Łęczycy. Został uwolniony w wyniku interwencji Jana Józefa Szczepańskiego, prezesa Związku Literatów Polskich. Nawiązał też kontakty z redakcją podziemnego Tygodnika Mazowsze. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego. W 1988 przewodniczył Komisji ds. Mniejszości Narodowych w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Uczestniczył w obradach podzespołu do spraw zdrowia w ramach rozmów Okrągłego Stołu.

III Rzeczpospolita

W kwietniu 1989 był przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego w Łodzi, organizującego kampanię wyborczą do parlamentu. Po 1990 prowadził działalność polityczną w ramach ROAD (był członkiem-założycielem), a następnie Unii Demokratycznej, Unii Wolności (był m.in. członkiem rady politycznej partii) oraz Partii Demokratycznej. Był członkiem Komitetu Budowy Muzeum Historii Żydów Polskich.

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. Zmarł 2 października 2009 z powodu niewydolności oddechowej. Został pochowany 9 października na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej (kwatera 12). Mowę nad grobem wygłosił Jacek Bocheński. Wcześniej, podczas uroczystości żałobnej przed pomnikiem Bohaterów Getta, przemawiali także: Tadeusz Mazowiecki, Adam Michnik i Aleksander Smolar.

Życie prywatne

Z małżeństwa z Aliną Margolis (1922–2008) miał dwoje dzieci: syna Aleksandra (ur. 1951) i córkę Annę (ur. 1956).

Publikacje

Publikacje medyczne

• Ostra nerczyca z bezmoczem w poronieniach zakażonych (1954, współautor: Włodzimierz Musiał)
• Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi (Komitet Redakcyjny Posiedzeń Naukowych Oddziału Kardiologii i Reanimacji, Łódź 1975, wyd. II uzupełnione: 1979)

Książki o getcie

• Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego (Wydawnictwo CK Bund, Łódź 1945; wydanie emigracyjne: Getto walczy. W czterdziestą rocznicę. Agonia, walka i śmierć warszawskiego getta. Polska Fundacja Kulturalna Londyn 1983 ​ISBN 0-85065-123-9​, Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego w: „Zeszyty Historyczne” Paryż 1983 nr 65, przedruki w drugim obiegu: Wydawnictwo CDN, Warszawa 1983; Łódzki Zespół Oświaty Niezależnej; Wydawnictwo „Solidarność Walcząca” Łódź 1986; wydania późniejsze: Interpress, Warszawa 1988; Wydawnictwo Profil, Wrocław; Łódzka Księgarnia Niezależna, Łódź 1991)
• I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ​ISBN 978-83-247-1416-2​)
• Nieznane zapiski o getcie warszawskim (Wydawnictwo Fundacja Zeszytów Literackich, 2017, ​ISBN 978-83-64091-91-9​)

oraz ok. 40 artykułów naukowych.

Jego dzieje spisała Hanna Krall w wywiadzie pt. Zdążyć przed Panem Bogiem (wyd. I: Wydawnictwo Literackie, 1977), powstały także jego biografie:

• Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak, 1999, ​ISBN 83-7006-919-3​; 2006, ​ISBN 83-240-0647-8​)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki, 2008, ​ISBN 978-83-247-0892-5​)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman: Bóg śpi (Świat Książki, 2010, ​ISBN 978-83-247-1719-4​)

Nagrody i wyróżnienia

• Postanowieniem prezydenta RP Bolesława Bieruta z 19 kwietnia 1948 na wniosek Zarządu Głównego Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy „za zasługi położone w walce zbrojnej z okupantem hitlerowskim”.
• W kwietniu 1989 Edelman odebrał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Yale’a
• W kwietniu 1998 prezydent Aleksander Kwaśniewski wyróżnił Marka Edelmana najwyższym polskim odznaczeniem, Orderem Orła Białego.
• W październiku 2007 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
• W kwietniu 2008 prezydent Francji Nicolas Sarkozy odznaczył go Krzyżem Komandorskim Legii Honorowej.
• W 2008 otrzymał Nagrodę Specjalną Zarządu Konfederacji Lewiatan
• W czerwcu 2009 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (uroczystość odbyła się w budynku Uniwersytetu Warszawskiego).

Upamiętnienie

• 3 października 2011 w Muzeum Miasta Łodzi otwarto Gabinet Marka Edelmana, dwie sale muzealne poświęcone Markowi Edelmanowi; pierwsza sala jest odwzorowaniem łódzkiego mieszkania Marka i Aliny Edelmanów, drugą wypełnia zbiór fotografii rodzinnych.
• Nazwisko Marka Edelmana widnieje na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego przy ul. Prostej 51 w Warszawie.
• 5 czerwca 2014 w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie odsłonięto kamień upamiętniający jego osobę i posadzono drzewo pamięci.
• Marka Edelmana upamiętniał mural przy ul. Nowolipki 9b wykonany przez Dariusza Paczkowskiego, odsłonięty w kwietniu 2013 w ramach obchodów 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim. W październiku 2014 mural został zamalowany. Został odtworzony w kwietniu 2016 przy ul. Karmelickiej 26.
• W sierpniu 2017 Rada m.st. Warszawy nadała imię Marka Edelmana skwerowi znajdującemu się pomiędzy ulicami: gen. Władysława Andersa i Wałową (na wysokości ul. Franciszkańskiej).

W kulturze masowej

• Obszerne fragmenty rozmowy Marka Edelmana z Symchą Ratajzerem z 1997 znalazły się w filmie dokumentalnym Agnieszki Arnold Rotem (2013).

Bibliografia

• Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn, Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak 1999, ​ISBN 83-7006-919-3​)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki 2008, ​ISBN 978-83-247-0892-5​)
• Marek Edelman, I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ​ISBN 978-83-247-1416-2​)
• Marek Edelman – nota biograficzna w Encyklopedii Solidarności
• Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman, w: Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89, Tom 1, Ośrodek Karta, Warszawa 2000 ​ISBN 83-88288-65-2​.

Linki zewnętrzne

• Mowa Jacka Bocheńskiego nad grobem Marka Edelmana – Warszawa, Cmentarz Żydowski, 9 października 2009