Marek Edelman

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Marek Edelman
Ilustracja
Marek Edelman (Warszawa, 2005)
Data urodzenia 1 stycznia 1919
Homel
lub
1 stycznia 1922
Warszawa
Data i miejsce śmierci 2 października 2009
Warszawa
Zawód, zajęcie lekarz kardiolog
Odznaczenia
Order Orła Białego Order Krzyża Grunwaldu III klasy Komandor Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Wikicytaty Cytaty w Wikicytatach
Marek Edelman
מאַרעק עדעלמאַן
Marek
ilustracja
Przebieg służby
Siły zbrojne Flag of ZOB (Jewish Fighting Organization).svg Żydowska Organizacja Bojowa
Orl.jpg Armia Ludowa
Stanowiska dowódca powstania w getcie warszawskim (od 8 maja 1943)
Główne wojny i bitwy II wojna światowa
Marek Edelman na Muranowie w 1960
Marek Edelman pod Pomnikiem Umschlagplatz. Obchody 66. rocznicy powstania w getcie warszawskim
Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. Mikołaja Pirogowa w Łodzi, w którym przez ponad 30 lat pracował Marek Edelman
Uroczystości pogrzebowe Marka Edelmana pod Pomnikiem Bohaterów Getta (9 października 2009)
Grób Marka Edelmana na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie
Nazwisko Marka Edelmana na tablicy pamiątkowej przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego
Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi
Mural Dariusza Paczkowskiego upamiętniający Marka Edelmana, powstały w ramach obchodów 73. rocznicy powstania w getcie warszawskim na budynku przy ul. Karmelickiej 26 na warszawskim Muranowie

Marek Edelman, ps. „Marek”[1] (jid. מאַרעק עדעלמאַן; data i miejsce urodzin niepewne, przyjęto 1 stycznia 1922 w Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu[2], zm. 2 października 2009 w Warszawie[3]) – polski działacz polityczny i społeczny pochodzenia żydowskiego, lekarz kardiolog, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim. Kawaler Orderu Orła Białego.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Jego rodzice mieszkali w Homlu, później rodzina przeprowadziła się do Warszawy (po II wojnie światowej podawał jako miejsce swoich urodzin Warszawę w celu uniknięcia repatriacji do Związku Radzieckiego)[4]. Rodzice byli zaangażowani w działalność polityczną. Matka, Cecylia Edelman z domu Percowska, działała w kobiecym odłamie Bundu (Jidisze Arbeter Froj). Ojciec, Natan Feliks, związany był z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi (tzw. eserowcami).

Jako dziecko wstąpił do Socjalistiszer Kinder-Farband (SKIF), organizacji dziecięcej działającej przy Bundzie. Po śmierci matki w 1934 sam zarabiał na swoje utrzymanie. Otoczony był też nieformalną opieką działaczek Bundu (Soni Nowogródzkiej i Estery Iwińskiej). W 1939 został członkiem Socjalistycznego Związku Młodzieży Przyszłość (Cukunft)[5].

Już w młodości zdeklarował się jako osoba niewierząca i nie zmienił zdania w tej sprawie ani w okresie wojny, ani później[6]. W temacie nieistnienia Boga argumentował: Bóg w ogóle nie istniał w getcie, bo gdzie On był? Jeżeli Bóg każe zabijać ludzi, to nie ma Boga. Co to miało z Bogiem wspólnego? Sprawa Boga w bandytyzmie hitlerowskim nie istniała[7].

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

W czasie II wojny światowej należał do Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bund), w 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Pracował m.in. jako goniec w Szpitalu Bersohnów i Baumanów[8]. W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim dowodząc powstańcami na terenie tzw. szopu szczotkarzy w rejonie ulic: Świętojerskiej, Wałowej i Franciszkańskiej[9]. Po śmierci Mordechaja Anielewicza 8 maja został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie[10]. 10 maja 1943 wraz z grupą żydowskich bojowców przedostał się kanałami na ulicę Prostą[11].

W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim jako członek ŻOB w szeregach Armii Ludowej na Starym Mieście, a następnie, po ewakuacji kanałami, na Żoliborzu[12]. Po upadku powstania ukrywał się wraz grupą kolegów (m.in. Icchakiem Cukiermanem, Cywią Lubetkin, Teodozją Goliborską, Zygmuntem Warmanem, i Salem Fiszgrundem) przy ul. Promyka 43[13]. Z uwagi na rosnące niebezpieczeństwo odkrycia przez Niemców budujących umocnienia w bezpośrednim sąsiedztwie kryjówki i wyczerpywanie się zapasów żywności, 15 listopada 1944 zostali oni ewakuowani przez ekipę zorganizowaną przez personel szpitala Polskiego Czerwonego Krzyża z Boernerowa[14][15]. Osłabiony Edelman został przetransportowany na noszach[16]. Żydowscy powstańcy zostali wyprowadzeni poza Warszawę, umieszczeni w szpitalu i zaopatrzeni w fałszywe dokumenty[17].

Po wojnie nie wyjechał z Polski. W 1946 na stałe zamieszkał w Łodzi.

Okres PRL[edytuj | edytuj kod]

W 1951 ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi, specjalizował się następnie w zakresie kardiologii. Do 1967 pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych macierzystej uczelni, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. Mikołaja Pirogowa[18].

Działalność opozycyjną rozpoczął w połowie lat 70., podejmując współpracę z Komitetem Obrony Robotników. W styczniu 1976 był jednym z sygnatariuszy skierowanego do władz PRL Listu 101 przeciwko zmianom w konstytucji[19]. Od początku lat 80. działał w „Solidarności”, m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany w Łęczycy[20]. Został uwolniony w wyniku interwencji Jana Józefa Szczepańskiego, prezesa Związku Literatów Polskich. Nawiązał też kontakty z redakcją podziemnego Tygodnika Mazowsze. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych[21]. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka[21]. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego. W 1988 przewodniczył Komisji ds. Mniejszości Narodowych w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Uczestniczył w obradach podzespołu do spraw zdrowia w ramach rozmów Okrągłego Stołu.

III Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]

W kwietniu 1989 był przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego w Łodzi, organizującego kampanię wyborczą do parlamentu. Po 1990 prowadził działalność polityczną w ramach ROAD (był członkiem-założycielem), a następnie Unii Demokratycznej, Unii Wolności (był m.in. członkiem rady politycznej partii) oraz Partii Demokratycznej. Był członkiem Komitetu Budowy Muzeum Historii Żydów Polskich[22].

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. Zmarł 2 października 2009 z powodu niewydolności oddechowej. Został pochowany 9 października na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej (kwatera 12)[23][24]; mowę nad grobem wygłosił Jacek Bocheński. Wcześniej, podczas uroczystości żałobnej przed pomnikiem Bohaterów Getta, przemawiali także: Tadeusz Mazowiecki, Adam Michnik i Aleksander Smolar.

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Z małżeństwa z Aliną Margolis (1922–2008) miał dwoje dzieci: syna Aleksandra (ur. 1951) i córkę Annę (ur. 1956).

Publikacje[edytuj | edytuj kod]

Publikacje medyczne
  • Ostra nerczyca z bezmoczem w poronieniach zakażonych (1954, współautor: Włodzimierz Musiał)[25]
  • Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi (Komitet Redakcyjny Posiedzeń Naukowych Oddziału Kardiologii i Reanimacji, Łódź 1975, wyd. II uzupełnione: 1979)[26]
Książki o getcie

oraz ok. 40 artykułów naukowych.

Jego dzieje spisała Hanna Krall w wywiadzie pt. Zdążyć przed Panem Bogiem (wyd. I: Wydawnictwo Literackie, 1977), powstały także jego biografie:

Nagrody i wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

W kulturze masowej[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Powstańcze Biogramy - Marek Edelman. www.1944.pl. [dostęp 2018-10-10].
  2. ↑ 90. urodziny Marka Edelmana – skrót artykułu z Gazety Łódzkiej w internetowym archiwum serwisu Gazeta.pl
  3. ↑ Marek Edelman nie żyje, gazeta.pl, 2 października 2009.
  4. ↑ I już nic nie było jak przedtem. Z doktorem Markiem Edelmanem, ostatnim dowódcą powstania w getcie warszawskim, rozmawia Joanna Szczęsna (reprint z 22 kwietnia 1999). „Gazeta Wyborcza”, s. 9, 21–22 kwietnia 2018. 
  5. ↑ Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89, Tom 1, Warszawa 2000, s. 74.
  6. ↑ Praca zbiorowa: Bitwa o Kościół. Kraków: Wydawnictwo Salwator, 2011, s.26.
  7. ↑ "Człowiek chce żyć". W: TVN24 [on-line]. tvn24.pl, 3 października 2009. [dostęp 2018-06-24].
  8. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001, s. 265
  9. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 463. ISBN 978-83-240-1057-8.
  10. ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 8. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 36. ISBN 83-01-13591-3.
  11. ↑ Władysław Bartoszewski, Marek Edelman: I była dzielnica żydowska w Warszawie. Wybór tekstów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 321. ISBN 978-83-01-164-430.
  12. ↑ Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1.. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 704–705. ISBN 83-11-10124-8.
  13. ↑ Michał Grynberg: Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 15, 413. ISBN 83-01-08364-6.
  14. ↑ Michał Grynberg: Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 413. ISBN 83-01-08364-6.
  15. ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Na Żoliborzu 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984, s. 279. ISBN 83-05-11180-6.
  16. ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Na Żoliborzu 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984, s. 282. ISBN 83-05-11180-6.
  17. ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w latach 1939–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 287. ISBN 83-01-04207-9.
  18. ↑ Nota biograficzna w Encyklopedii Solidarności
  19. ↑ Marek Edelman nie żyje. polityka.pl, 2009-10-03. [dostęp 13 sierpnia 2011].
  20. ↑ Mirosława Łątkowska, Adam Borowski: Marek Edelman. encyklopedia-solidarnosci.pl. [dostęp 2013-02-25].
  21. ↑ a b Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman, op. cit. s. 75.
  22. ↑ Członkowie Komitetu Budowy Muzeum Historii Żydów Polskich. W: Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. [dostęp 2014-11-12].
  23. ↑ Grób Marka Edelmana w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie
  24. ↑ W piątek pogrzeb Marka Edelmana. Gazeta Wyborcza, 05.10.2009. [dostęp 6 października 2009].
  25. ↑ Ostra nerczyca z bezmoczem w poronieniach zakażonych. books.google.pl. [dostęp 9 maja 2014].
  26. ↑ Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi. books.google.pl. [dostęp 9 maja 2014].
  27. ↑ Na stronie: Bibuła. Polskie wydawnictwa niezależne 1976–1989 r.
  28. ↑ Marek Edelman, Nieznane zapiski o getcie warszawskim. www.zeszytyliterackie.com. [dostęp 2017-10-08].
  29. ↑ M.P. z 1948 r. nr 43, poz. 192.
  30. ↑ OIR Home | Office of Institutional Research
  31. ↑ Honorary Degrees Since 1702. W: Yale University [on-line]. [dostęp 2016-09-13].
  32. ↑ Doktor h.c. dla Marka Edelmana. wyborcza.pl, 7 października 2007. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-13)].
  33. ↑ Legia Honorowa dla Marka Edelmana. gazeta.pl, 11 kwietnia 2008.
  34. ↑ Ideo Sp., Przyznano Nagrody Lewiatana 2008 | Aktualności o polskiej nauce, badaniach, wydarzeniach, polskich uczelniach i instytutach badawczych, naukawpolsce.pap.pl [dostęp 2017-07-25].
  35. ↑ Doktorzy honoris causa. W: Uniwersytet Jagielloński [on-line]. uj.edu.pl. [dostęp 2016-01-22].
  36. ↑ Marek Edelman z tytułem honoris causa UJ. gazeta.pl, 2009-06-08. [dostęp 2012-11-22].
  37. ↑ Anna Pawłowska: Gabinet Marka Edelmana w Muzeum Miasta Łodzi. dzienniklodzki.pl. [dostęp 2012-11-22].
  38. ↑ Dziennik Łódxki: Gabinet Marka Edelmana. [dostęp 2012-11-30].
  39. ↑ Koniak i papierosy. Gabinet Marka Edelmana w pałacu Poznańskich. [dostęp 2012-11-30].
  40. ↑ Powstał mural dla Marka Edelmana. W hołdzie człowiekowi. W: „Gazeta Stołeczna” [on-line]. warszawa.gazeta.pl, 7 kwietnia 2014. [dostęp 2014-06-12].
  41. ↑ Anna Kulesza. Marek Edelman zniknął z Muranowa. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 22 października 2014. [dostęp 2014-11-13]. 
  42. ↑ Edelman powrócił. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 16-17 kwietnia 2016. 
  43. ↑ PZ: Marek Edelman powrócił na Muranów. Upamiętnia go mural przy ulicy Karmelickiej. warszawa.naszemiasto.pl, 2016-04-19. [dostęp 2016-04-24].
  44. ↑ Uchwała nr LIV/1347/2017 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 31 sierpnia 2017 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. W: Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego poz. 7795 [on-line]. edziennik.mazowieckie.pl. [dostęp 2017-10-17].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marek_Edelman&oldid=55871786”