Ulucz
49°40′23″N 22°16′50″E/49,673056 22,280556| osada | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności |
78[2] |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
36-204[3] |
| Tablice rejestracyjne |
RBR |
| SIMC |
0351142[4] |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu brzozowskiego  | |
Położenie na mapie gminy Dydnia  | |
| 49°40′23″N 22°16′50″E/49,673056 22,280556[1]
| |
Ulucz (1565 Hulicz, 1872 Ułucz, w latach 1977–1981 Łąka) – osada w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie brzozowskim, w gminie Dydnia[4][5]. Leży nad rzeką San.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze ślady osadnictwa w Uluczu przypadają na okres kultury trzcinieckiej – epoki brązu, a zgromadzone zabytki archeologiczne przez profesora Michała Parczewskiego z tego terenu datowane są w czasie na około 1600 lat p.n.e. W samym Uluczu archeolodzy odkryli wielokulturową osadę z zabytkami[6] z epoki brązu oraz okresu halsztackiego[7].
Lata od 981 do 1339 to okres wpływów księstwa Rusi Kijowskiej oraz Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Wieś po raz pierwszy wspomniana w dokumencie z roku 1373 jako Ulicz. W roku tym została nadana przez księcia Władysława Opolczyka Przemysławowi z Jabłonicy. W XIV wieku odnotowana jako jedna z pierwszych wsi położonych nad Sanem, obok Jabłonicy i Wołodzi[8]. Dwór królewski w Uluczu datowany według źródeł od roku 1409[9].
W latach 1512–1548 wieś oraz pobliską Dobrą i Hłumczę dzierżawił Włoch Ottaviano. W listopadzie 1548 wieś została przyłączona do żup ruskich[10]. W 1565 r.[11] wieś nazywała się Hulicz, liczyła 29 kmieci oraz 16 ¾ łana powierzchni. W 1565 roku odjęta od starostwa sanockiego, należała do żupy solnej przemyskiej[12]. W okresie I Rzeczypospolitej wieś znajdowała się składzie starostwa mrzygłodzkiego. Jako wieś królewska należała do żup tyrawskich w ekonomii samborskiej. Ulucz był królewszczyzną, częścią klucza uluckiego, w którego skład wchodziły również Dobra i Hłomcza.
W XVI i XVII wieku przybyli tu Mazurzy[13][14], którzy wyrabiali m.in. łodzie „czołni i tramnicze do komiąg” oraz „kiczki do dychtowania komiąg” opuszczane do Sanu celem spływu soli z żup tyrawskich do Przemyśla, pobierano również podatek od kupców udających się do Przemyśla i Sambora.
We wsi obok cerkwi św. Mikołaja (zburzona przed 1908[15]) stał na wzgórzu klasztor bazylianów. Klasztor został zlikwidowany w roku 1744[16], a wyposażenie przeniesiono następnie do klasztoru w Dobromilu. Według tradycji ustnej obronna murowana cerkiew pw. św. Mikołaja miała dać odpór oblegającym wojskom szwedzkim[17].
W roku 1694 ulicki Ihumen Teofil był delegatem na soborze w Przemyślu. Częścią składową wsi był do końca XIX w. przysiółek Hruszówka leżący na prawym brzegu Sanu. Od roku 1882 wieś należała do powiatu brzozowskiego w austriackiej prowincji Galicja. W roku 1870 wieś liczyła 1342 Rusinów, 98 Polaków oraz 181 Niemców (Żydów).
W roku 1772 własność Piotra Starzyńskiego, następnie reinkamerowana w 1785, po 1828 własność Teodora Tergonde i Kazimierza Gozdowicza.
W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Ulucz z Borownicą, Hłomczą i Chruszczówką był Teodor Tergonde[18]. W roku 1927 większą własność ziemską posiadał w Uluczu Lesław Niewistka Dydyński[19] z Krzemienna.
Do roku 1939 we wsi znajdował się dwór, którego właścicielką była Maria Dydyńska[20], Kazimiera Dydyńska herbu Gozdawa, właścicielka Strachociny[21]. Ulucz słynął również z wyrobów koronkarskich[22].
Lata 1939–1947
[edytuj | edytuj kod]Po 17 września 1939 wieś dostała się pod okupację sowiecką. 25 czerwca 1941 pod okupację niemiecką. Do 1944 było we wsi 400 gospodarstw oraz 2040 mieszkańców (1620 Ukraińców).
W 1945 Ulucz i sąsiednie wsie Hroszówka, Jabłonica Ruska oraz Wola Wołodzka stanowiły bazę oddziału UPA[23], którym dowodził por. Michał Duda ps. Hromenko. Dtatego też wieś była szczególnie narażona na ataki sił polskich. 12 stycznia 1946 Ulucz został spacyfikowany przez 3000 żołnierzy WP z Birczy. Wojsko spaliło 2 domy, 2 młyny i aresztowało 40 mężczyzn[24]. 21 marca 1946 oddział UPA U-4 pod dowództwem Burłaki urządził we wsi zasadzkę na oddział WP z Tyrawy Solnej, który pacyfikował okoliczne wsie ukraińskie[25]. Zginęło 14 żołnierzy WP, natomiast kilku rannych utonęło w Sanie. 29 maja 1946 Ulucz[26] i Jabłonica Ruska zostały zaatakowane przez WP w odwecie za spalenie pobliskiej wsi Temeszów. W Uluczu spłonęło wówczas około 300 domów i zginęło 6 osób. Po tej akcji wywieziono z Ulucza na Ukrainę około 1000 osób. W nocy z 26 na 27 czerwca 1946 dwie sotnie UPA U-2 i U-4 przeprowadziły akcję na komisję wyborczą ochranianą przez 40 żołnierzy WP, podczas akcji zginęło 4 polskich żołnierzy. Następnego dnia nastąpił atak odwetowy, podczas którego spalono kolejne 33 domy i zabito 6 mieszkańców[27]. 10 września 1946 z Ulucza[28] wyszedł atak oddziału UPA na Witryłów, Łodzinę i Hłomczę[29]. Oprócz dorosłych napastników w akcji brali udział także bardzo młodzi chłopcy[30].
28 kwietnia 1947 pozostali mieszkańcy Ulucza (około 550 osób) zostali przesiedleni i rozproszeni w ramach Akcji „Wisła”; ze starej wsi pozostał tylko jeden dom, cmentarz oraz Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu na górze Dębnik.
Współczesność
[edytuj | edytuj kod]
W 1957 rozpoczęto konserwację cerkwi na górze Dębnik. Prace ciesielskie wykonał ludowy cieśla pochodzący z Borownicy Adolf Milczanowski (1899-1977)[31]. Natychmiast po powrocie demokracji dawni uluczanie zaczęli odtwarzać swoją społeczność. Od 1990 r. w maju we wsi odbywają się coroczne zjazdy dawnych mieszkańców.
Dziś wieś liczy kilkanaście domów. W roku 2001 w Uluczu wybudowano rzymskokatolicki murowany kościół filialny pw. Matki Bożej Fatimskiej, należący do parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Borownicy (Dekanat Bircza)[32]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Cennym zabytkiem jest drewniana cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1659 r., usytuowana na wzgórzu Dębnik - Dubnyk (344 m n.p.m.), wznoszącym się ponad doliną Sanu. Zachowała się także murowana kaplica z 1848 roku, upamiętniająca zniesienie pańszczyzny.
Galeria zdjęć
[edytuj | edytuj kod]-
Zabudowa wsi -
Cerkiew św. Mikołaja, zburzona w 1908 -
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 142864
- ↑ Raport o stanie Gminy Dydnia za 2020 r. [online], dydnia.bip.gov.pl [dostęp 2021-06-07].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1314 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ „topór z Ulucza” z II okresu epoki brązu [w:] Archeologia Polski, t. 49-50, 2004 str. 178
- ↑ Michał Parczewski. Ulucz, province of Krosno. A multi-culture settlement mainly from the early Middle Ages, the Bronze Age and the Hallstatt period. 1982
- ↑ Fr. Persowski. Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X-XVI wieku. 1962.
- ↑ „dworu król. w Uluczu i napad na dwór (XI 1406, 1409-1413); Fastnacht Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu
- ↑ Studia historyczne, t. 12. 1969, str. 178
- ↑ Lustracja województwa ruskiego, podolskiego i bełskiego, 1564–1565, ISBN 83-7181-193-4, Warszawa 1992, 2001
- ↑ Aleksander Jabłonowski, Ziemie ruskie. Ruś Czerwona. W: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. VII. Cz. II-a. Warszawa, 1903, s. 461.
- ↑ Mazurami na tych terenach nazywano chłopów polskich, https://web.archive.org/web/20090201030824/http://rycerstwopodkarpacia.republika.pl/pulnarowicz/rozdz4.htm [w:] Pulnarowicz Władysław, Rycerstwo Polskie Podkarpacia, wyd. 2, Wydawnictwo „POBUDKI”, Przemyśl, 1937
- ↑ ” Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jaćwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. str. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, str. 15-16)...” [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. str. 191.
- ↑ „Ulucz, [Pfarrkirche.] Die Kirche (Fig. 60) mußte wegen Baufälligkeit geschlossen werden. Sie soll demoliert und an ihrer Stelle ein neues Gotteshaus erbaut werden.” [w:] Mitteilungen. Austria. Zentral-Kommission für Denkmalpflege in Wien. 1908 str. 311; w miejscu starej wybudowano nową drewnianą cerkiew w roku 1925, zniszczona w 1946
- ↑ „Najwcześniej osiedlili się tutaj bazylianie, o których wiemy, że w 1744 r. klasztor ten został przeniesiony z Ulucza do Dobromila.” [w:] Chwalcie z nami Panią świata: z dziejów kościoła na ziemi brzozowskiej. 1985, str. 18; „Rok 1700, wprowadzenia unii na Podkarpaciu, zapowiedział całkowity upadek wschodniego monastycyzmu. Likwidowano skity, małe monastery i mnichów spędzano do kilku wspólnot – tych znad Wiaru do Dobromila. „ [w:] Przegląd Prawosławny. Anna Radziukiewicz. Zamrożona świętość Onufriew Posadu. Nr 12 Grudzień 2006.
- ↑ „Eine alterthümliche griechisch-katholische Kirche im Dorfe Ulucz stammt nach mündlicher Überlieferung, von einem einstens hier gewesenen befestigten Schlosse, welches gegen die Schweden heldenmütig vertheidigt wurde. Es ist zu bedauern, dass von diesem Ereignisse und von dem Anführer jener Tapfern keine Erwahnung in der Geschichte vorkommt, auch von dem Schlosse sehr wenige Spuren verblieben.” [w:] Mitteilungen der KK Central-Commission (zur/für) Erforschung und Erhaltung der Kunst- und Historischen Denkmale. t. X, str. XCIX, Mieczysław z Potoka-Potocki
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 230.
- ↑ Marcin Drewicz. Prawo o wywłaszczeniu ziemian w Polsce w latach 1919-1952. 2007
- ↑ Jerzy Piórecki: Dwory i Ogrody w Dolinie Sanu – dziedzictwo kulturowo-przyrodnicze. 2006. s. 210. [dostęp 2014-08-04].
- ↑ Bartnik postępowy. str. 18, 1929; Wierny swemu dziedzictwu: księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Józefowi Półćwiartkowi str. 135, 2010, „był też dwór, a obok niego wiekowy dąb”
- ↑ Wierny swemu dziedzictwu. 2010
- ↑ Andrzej Sowa. Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947. 1998; Stanisław Rzepski. Z dziejów 8. Drezdeńskiej Dywizji Piechoty im Bartosza Głowackiego. str. 297-320; Włodzimierz Wołoszyn, Wojskowy Instytut Historyczny. Pod Budziszynem i Dreznem: z dziejów 30. pułku piechoty. str. 278, 288
- ↑ „W styczniu 1946 roku Polacy uderzają na Ulucz, gdzie skoncentrowały się doborowe oddziały UPA”. [w:] Józefa Radzymińska. Nie zniszczeni przez grom. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981 str. 319
- ↑ Eugeniusz Misiło. Repatriacja czy deportacja. str. 89
- ↑ Eugeniusz Misiło. Repatriacja czy deportacja. str. 178
- ↑ Stanisław Kryciński, Piotr Antoniak. Przemyśl i Pogórze Przemyskie. str. 350-351.
- ↑ „Chociaż nie zawsze – były wioski, które dobrowolnie wspomagały działania UPA. Z Ulucza wywodziło się również wielu członków UPA” [w:] Andrzej Romaniak Prawda i Pamięć: 61. rocznica napadu UPA na Witryłów, Łodzinę i Hłomczę
- ↑ [w:] OKŚZpNP Rzeszów, prokuratorzy Marek Sowa, Marian Papiernik. Śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1945–1946 na szkodę ludności polskiej zamieszkałej na terenie Temeszowa, Ulucza, Witryłowa pow. Brzozów, tj. przestępstwa z art. 148 § 2 pkt 1, 2, i 4 oraz § 3 kk w zw. z art. 1 pkt 1 lit., podjęte 8 listopada 2000.
- ↑ [w:] Andrzej Romaniak Prawda i Pamięć: 61. rocznica napadu UPA na Witryłów, Łodzinę i Hłomczę. 7 września 2007, esanok
- ↑ Współczesna rzeźba ludowa Karpat Polskich, 1979; Polska sztuka ludowa, t. 12, wyd. 1, 1958
- ↑ Parafia na stronie diecezji. [dostęp 2017-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-25)].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Ułucz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 674.
- Ulucz wielokulturowa wieś na Podkarpaciu [online], Polskie Radio Rzeszów, 18 sierpnia 2010 [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
| Wsie | |
|---|---|
| Osada | |
| Osada leśna | |
| Części wsi |
|
| Przysiółek wsi |
|
| Uroczysko-dawna miejscowość |
