Upadek Cesarstwa Bizantyńskiego

Animowana mapa pokazuje następujące epizody z dziejów Cesarstwa Bizantyńskiego: rok 476 – upadek Cesarstwa zachodniorzymskiego za rządów cesarza Zenona na Wschodzie; 550 – największy zasięg terytorialny Bizancjum za rządów Justyniana Wielkiego; 717 – rok oblężenia Konstantynopola przez Arabów za czasów Leona III; 867 – początek panowania Bazylego I; 1025 – śmierć Bazylego II; 1095 – panowanie Aleksego I; 1170 – rządy syna Aleksego, Manuela I; 1270 – rządy Michała VIII; 1400 – rządy Manuela II

Upadek Cesarstwa Bizantyjskiego – wielowiekowy proces, w wyniku którego przestało istnieć trwające od 395 r. Cesarstwo Wschodniorzymskie.

Polityka wewnętrzna w X wieku

Obszar Cesarstwa Bizantyńskiego za panowania Bazylego II

Bizancjum w okresie największego zasięgu za rządów ostatnich Komnenów

Bizancjum czasy swojej największej świetności osiągnęło w średniowieczu na przełomie X i XI wieku, czyli w czasach panowania Bazylego II. Wówczas państwo bizantyjskie obejmowało największy obszar od czasu rządów cesarza Herakliusza w VI wieku. Ekspansje Bazylego, prowadzone zarówno na wschodzie, jak i daleko na zachodzie, opierały się w dużej mierze na podporządkowaniu administracji wojsku. Na czele każdego okręgu wojskowego, czyli temu, stał strateg, a podstawę wojska stanowili stratioci - czyli chłopi-wojownicy. W X wieku, wskutek wzbogacenia się arystokracji (dynatoi) i zubożenia stratiotów nasiliły się próby odebrania im majątku ziemskiego przez możnych. Chłopi, zbyt mocno obciążeni nadmiernym ciężarem podatkowym, często woleli sprzedać lub nawet oddać swoją ziemię bogatemu możnowładcy w zamian za uniknięcie płacenia podatków należnych państwu. Był to krok ku systemowi przypominającemu nieco zachodnioeuropejski feudalizm. Dodatkowo, działał on na niekorzyść dla cesarstwa, gdyż powodował zmniejszenie ilości żołnierzy. Dynaci w ten sposób nie tylko poszerzali swoje ziemie, ale przede wszystkim zabierali państwu poddanych rolników – wolnych chłopów i służących w wojsku stratiotów. Wielu cesarzy w X wieku starało się przeciwdziałać takim praktykom. Jednym z nich był Roman I Lekapen, który w 922 r. ustanowił zasady prawa pierwokupu działki stratiockiej, gdyby któryś stratiota chciał się wyzbyć swej ziemi z powodu niedomagań finansowych. W Noweli wymieniono kategorie osób, które mogą nabyć taką działkę i dopiero na ostatnim miejscu były osoby trzecie, w skład których mogli wchodzić przedstawiciele arystokracji. Nowela Romana nie wyeliminowała jednak całkowicie procederu skupywania ziem chłopskich przez Dynatów, wobec czego wydał on prawo, w którym zapisano zasadę zwrotu chłopu ziemi bez odszkodowania pieniężnego na rzecz kupującego wcześniej działkę arystokraty. Wiek X to okres rządów zarówno cesarzy sprzyjającymi arystokracji ziemskiej, jak i w większej mierze tych, którzy działali na rzecz małej własności chłopskiej. Do drugiej grupy należeli m.in. Roman Lekapen czy Konstantyn VII Porfirogeneta. Ostatnim cesarzem wrogim polityce powiększania wielkich majątków ziemskich możnych był Bazyli II. Po jego śmierci nastąpił stopniowy rozpad bizantyńskiego systemu politycznego.

Kryzys wewnętrzny w XI wieku

Bizancjum pod panowaniem ostatnich Angelosów; widoczny tu Cypr do nich nie należał, od 1184 rządzony samowładnie przez Izaaka Komnena, a siedem lat później zajęty przez Ryszarda Lwie Serce

Cesarstwo Nikejskie po opanowaniu większości terenów Bizancjum przez Wenecję i łacinników; rządzone przez dynastię Laskarysów

Następcy Bazylego nie walczyli już z możnowładcami feudalnymi, a stratiockie dobra szybko się kurczyły . Nastąpiło wówczas również osłabienie autorytetu władzy - większość cesarzy z lat 1025-1081 nie potrafiła go utrzymać. Przykładowo, Konstantyn VIII bardziej niż na rządzeniu skupiał się na zabawach i ucztach, podczas których trwonił publiczne pieniądze. Z kolei Roman III Argyros zrezygnował z allelengyonu, czyli podatku nakładanego na możnowładców oraz odwołał niegdysiejsze ustawy zakazujące przejmowanie dynatom działek stratiockich. Wiek XI pełen był także intryg dworskich oraz wewnętrznej walki o władzę, co było tylko wzmacniane brakiem dostatecznie silnych jednostek u władzy. Pewnym symbolem obniżenia autorytetu władzy cesarskiej jest fakt, iż patriarcha Konstantynopola Michał Kerulariusz w czasach rządów Izaaka Komnena zaczął nosić purpurowe trzewiki, co przysługiwało dotąd jedynie cesarzowi. Oznaczało to wtedy w praktyce uniezależnienie w dużej mierze Kościoła od cesarza, który dotąd przez stulecia zgodnie z doktryną cezaropapizmu był podległy cesarzowi, a w myśl polityki Kerulariusza zrównywał się z nim. Kolejnym szkodliwym czynnikiem pojawiającym się w XI wieku był przywilej ekskusji, który polegał na zwalnianiu z podatków wielkich właścicieli ziemskich, przez co pieniądze płynęły na rzecz dynatów zamiast do kasy cesarskiej. Poza immunitetem podatkowym istniał również immunitet sądowy, gdzie możnowładca sprawował władzę sądowniczą nad parojkami, czyli swoimi poddanymi. W XI wieku upowszechniła się również pronoja, czyli własność ziemska oddawana możnowładcom za zasługi. Ten kolejny już krok w stronę feudalizmu różnił się tylko tym od zachodnioeuropejskich lenn, że Pronoja początkowo nie była nadawana na własność i na czas nieograniczony. W rzeczywistości praktyka nadawania Pronoj osłabiała scentralizowaną dotąd władzę cesarza oraz nasilała wspomniany proceder wydzierżawiania podatków, który w czasach ostatnich Paleologów doprowadził do kompletnej ruiny państwo bizantyńskie, ponieważ w XIV wieku nie było już prawie skąd czerpać podatków. Coraz mniej władzy mieli cesarscy urzędnicy, a coraz więcej możnowładcy. W sferze ekonomicznej od połowy XI wieku dało się odczuć w Bizancjum kryzys finansowy spowodowany spadkiem wartości pieniądza. Nomsima, czyli złota moneta, straciła na wartości poprzez domieszki mniej szlachetnych metali. W ciągu stu pięćdziesięciu następnych lat jej wartość spadła o dziesięć procent. Był to jednak zaledwie wstęp do dużo gorszych zjawisk, ponieważ wybijany od 1092 r. hyperpyron spadł o połowę nominalnej wartości w niewiele ponad dwieście lat. Pod koniec swojego istnienia Cesarstwo Bizantyjskie nie wytwarzało już w ogóle złotych monet.

Problemy zewnętrzne

Cesarstwo Bizantyńskie po odzyskaniu Konstantynopola przez Michała VIII, gdy państwo przejściowo odzyskało status lokalnego mocarstwa

Bizancjum (w kolorze szarym) na początku rządów Andronika III

W XI w. następował stopniowy upadek wojskowej potęgi Bizancjum. Było to spowodowane zmniejszeniem się liczby stratiotów, a ci, którzy jeszcze pozostali mogli się sami zwolnić od służby wojskowej po uiszczeniu ustalonej opłaty. Z kolei temy zaczęły tracić swój militarny charakter, ponieważ strategowie utracili swoje dotychczasowe uprawnienia na rzecz zarządców prowincji. Upadek systemu stratiockiego zmusił cesarzy do powoływania różnego rodzaju wojsk najemnych, składających się głównie z pochodzących z Rusi Waregów oraz Anglików z Europy Zachodniej. Po śmierci Bazylego II nie od razu doszło do załamania się terytorialnej potęgi Bizancjum. Dzięki dobrym dowódcom wojskowym państwo było nawet w stanie odnosić zwycięstwa w czasie rządów słabych cesarzy. Przykładem tego są chociażby zwycięskie kampanie wybitnego wodza Jerzego Maniakesa, który w 1032 roku zdobył położoną w Syrii Edessę. Pod względem zagrożeń zewnętrznych od XI wieku wysuwają się najazdy Kumanów, Uzów i Pieczyngów z północy, Normanów z zachodu, a Turków Seldżuckich ze wschodu. Ci ostatni byli całkowicie nowym przeciwnikiem. Seldżukowie w latach sześćdziesiątych XI wieku opanowali Armenię, Cylicję i weszli w głąb Azji Mniejszej. W 1071 roku próbował ich powstrzymać cesarz Roman IV Diogenes, jednak w słynnej bitwie pod Manzikertem poniósł porażkę i dostał się do niewoli. Bitwa ta jest dość powszechnie uważana za jeden z kamieni milowych w kilkusetletnim upadku Bizancjum. Polepszenie sytuacji politycznej Cesarstwa nastąpiło dopiero pod koniec długiego panowania dynastii Komnenów w latach 1181–1185. Jej najwybitniejszy przedstawiciel Aleksy I Komnen nie zmniejszył jednak drastycznie nadań Pronojarnych, dlatego opierał się podobnie jak jego poprzednicy na wojskach najemnych. Jego apel o pomoc dla słabnącego militarnie Bizancjum zbiegł się z pierwszą wyprawą krzyżową, która nieoczekiwanie pozwoliła mu ona na odzyskanie pewnych ziem od Turków w Azji Mniejszej jak na przykład zdobycie Nikei. Wśród błędów, jakie popełnił Aleksy w polityce zagranicznej, należy wymienić uzależnienie gospodarcze i wojskowe od Republiki Weneckiej, co ciągnęło się za Cesarstwem aż do jego upadku. W czasach Aleksego I, w wyniku niekorzystnych zjawisk, miała miejsce utrata znaczenia najwyższych urzędów państwowych Bizancjum, co trwało do samego upadku Cesarstwa. Politykę tego władcy kontynuowali jego dwaj następcy, jednak po stratowaniu ostatniego z zasiadających na tronie Komnenów na ulicach Konstantynopola władzę objęła dynastia Angelosów. Wówczas w ciągu niecałych dwudziestu lat Bizancjum zostało podbite przez łacinników w trakcie czwartej wyprawy krzyżowej, za sprawą Wenecji wykorzystującej konflikty zaistniałe między Angelosami.

Ostateczny upadek za rządów Paleologów

W kolorze czerwonym pozostałości Bizancjum za rządów Jana V (ok. 1369), po okresie wojen domowych i dalszych podbojów tureckich; widoczną Tesalonikę Bizancjum oddało Wenecji w 1422 (osiem lat później zajętą ostatecznie przez Osmanów)

W kolorze fioletowym Bizancjum, czyli okolice Konstantynopola wraz z Despotatem Morei należącym do Paleologów od 1383, zajętym przez Turków w 1460

Po zdobyciu Konstantynopola przez łacinników w 1204 roku, Bizancjum przez prawie sześćdziesiąt lat nie było we władaniu własnej stolicy, a cesarze rezydowali w Nikei (dzisiejszy İznik w Turcji). Za rządów Jana Watatzesa Cesarstwo Nicejskie zostało zreorganizowane co umożliwiło zdobycie Konstantynopola przez jego następców. Michał VIII Paleolog odnowił w pełni Bizancjum ze stolicą w Konstantynopolu nastąpiło ostatnie dwadzieścia lat świetności. Po śmierci Michała w 1282 r., panowanie jego syna Andronika II rozpoczęło okres ostatecznego rozkładu państwa. Pod jego władzą nastąpiło osłabienie autokratycznej władzy cesarskiej, co wyrażało się we wzroście rangi współcesarza. Władza zaczęła się coraz bardziej decentralizować na każdym szczeblu, a system administracyjny stracił swój hierarchiczny charakter. W dziedzinie gospodarki ziemskiej pronoje stały się dziedziczne, co sprawiło, że najemnicy z obcych krajów stanowili większość bizantyńskiego wojska. Z powodu kryzysu finansowego i drastycznego osłabienia monety, Andronik II zdecydował się na znaczącą redukcję wojska. Zrezygnował w pewnym momencie nawet całkowicie z posiadania floty, ponieważ chciał oprzeć się na morskiej potędze Genui. Było to błędem, gdyż będąca wówczas w sojuszu z Bizancjum Genua nie działała w przyszłości w interesie Cesarstwa i tylko uzależniała je bardziej od siebie. Decyzje te skutkowały nagłymi stratami terytorialnymi zarówno w europejskiej, jak i azjatyckiej części Bizancjum. Od wschodu bez przeszkód wdzierali się seldżuccy Turkowie, którzy u progu XIV stulecia zajęli prawie całą Azję Mniejszą z wyjątkiem pewnych, zwłaszcza nadmorskich miast. Jako ostatnia w Azji Mniejszej padła broniąca się przez dwanaście lat śródlądowa Filadelfia pod koniec 1390 roku.

Na Bałkanach w połowie XIV wieku potęgą stała się Serbia pod wodzą Stefana Duszana, który wykorzystując słabość wewnętrzną Cesarstwa zagarnął większość bizantyńskich posiadłości w Europie, sięgając od Belgradu niemal do Peloponezu. Obrazu klęski dopełniły wojny domowe przetaczające się w słabym państwie. Pierwsza rozegrała się między Andronikiem II a jego wnukiem Andronikiem III. Druga, znacznie bardziej krwawa i zacięta, została zainicjowana pomiędzy regentami Jana V Paleologa a ambitnym wojskowym Janem VI Kantakuzenem. W obu tych konfliktach ingerowały na prośbę różnych stron obce mocarstwa, dlatego upadające Bizancjum stało się odtąd zaledwie rozgrywką między Turkami, Serbami, Bułgarami, oraz republikami włoskimi – Wenecją i Genuą. Jan V, a następnie jego syn Manuel II Paleolog, panowali na obszarze niewiele większym niż Konstantynopol. Bizancjum zaczęło być w drugiej połowie XIV wieku okrążane przez Turków Osmańskich, wezwanych przez Kantakuzena. Nie spodziewał się on jednak, że od 1352 roku ostaną się oni w Europie na dłużej i zaczną błyskawiczny podbój Półwyspu Bałkańskiego. Jan V, a następnie Manuel II, zmuszeni byli do odbywania podróży po Europie w celu ubiegania się o pomoc władców Zachodu, którzy jednak nie byli zainteresowani udzieleniem pomocy. Jan V nawet był skłonny doprowadzić do unii Kościoła prawosławnego z katolickim pod przywództwem papieża. Temat ten podjął także jego wnuk Jan VIII Paleolog, który zawarł unię florencką, jednak nie dość, że nie przyniosło to korzyści, zwróciło cesarzowi na siebie gniew ludności Konstantynopola, oraz wiernej ortodoksji Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Jedyne dwie okazje do złamania rosnącej potęgi tureckiej na Bałkanach podjęte przez władców Europy Zachodniej nie powiodły się; w 1396 r. zachodnie rycerstwo pod wodzą króla Węgier przegrało pod Nikopolis, a w 1444 Warną przegrały wojska dowodzone przez Jana Hunyadego oraz króla Polski Władysława III. Za czasów Jana V i Manuela II Bizancjum stało się oficjalnie lennem tureckim, co na przykład oznaczało towarzyszenie sułtanowi w wyprawach wojennych Turcji przez ich obu, oraz dostarczanie posiłków wojskowych Osmanom, czy płacenie im trybutu. Na początku XV wieku zależność Bizancjum względem Turcji zelżała wskutek najazdu Timura Chromego, w wyniku którego sułtan przegrał z mongolskimi najeźdźcami bitwę pod Ankyrą w 1402 roku. Okres spokoju nie potrwał jednak długo, ponieważ sułtan Murad II oblegał Konstantynopol w 1422 roku, chcąc zemścić się na Manuelu za jego wsparcie dla swoich wrogów. Nie udało mu się jednak zdobyć miasta. Ostatecznego podboju miasta dokonał Mehmed II Zdobywca w 1453 roku, kładąc tym samym kres istnienia Bizancjum.

Zobacz też

• Bitwa pod Myriokefalon
• Sułtanat Rumu
• Bitwa pod Adrianopolem (1365)
• Konstantyn XI Paleolog
• Bajazyd I Błyskawica
• Bitwa na równinie Bafeus
• Kompania Katalońska

Bibliografia

• Dzieje Bizancjum, Gregorij Ostrogorski, przekład pod redakcją Haliny Evert-Kappesowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.