Zespół budynków szkolnych przy ulicy Grochowej 36-38 we Wrocławiu
Zespół budynków szkolnych przy ulicy Grochowej 36–38 we Wrocławiu – zespół budynków szkolnych położony we Wrocławiu na osiedlu Gajowice przy ulicy Grochowej 36–38. Zabudowa ta powstała w latach 1960–1964, w ramach budowy osiedla mieszkaniowego Gajowice realizowanego w latach 1960–1970. Autorem projektu jest Jadwiga Grabowska-Hawrylak. Pozytywny odbiór architektury obiektów sprawił, że przypisywano im miano szkół uroczych. Dziedzictwo kulturowe, jakie niesie nowatorska w chwili powstawania architektura budynków oraz ich wysoka wartość artystyczna i historyczna sprawiły, że budynki te zostały wpisane na listę wrocławskich dóbr kultury współczesnej.
Położenie i otoczenie
[edytuj | edytuj kod]Zespół zabudowy szkolnej położony jest we Wrocławiu na osiedlu Gajowice, w dawnej dzielnicy Fabryczna[1][2], przy ulicy Grochowej 36–38[3][4][5]. Jest to kwartał ulic o kształcie przypominającym trójkąt. Otoczony jest następującymi ulicami: Grochową (od północnego wschodu)[4][6], Stalową (od zachodu)[4][7], Icchaka Lejba Pereca (od południowego wschodu)[4][8]. Niemal cały obszar tego kwartału to tereny szkolne, z wyjątkiem niewielkiego fragmentu przy ulicy Stalowej 21 o powierzchni 212 m² przy południowo-zachodnim narożniku, gdzie zlokalizowana jest trafostacja (klasoużytek Ba - Tereny przemysłowe)[9][10]. Kwartał ów otoczony jest powojenną zabudową mieszkaniową osiedla Gajowice, położoną za ulicą Grochową i za ulicą Icchaka Lejba Pereca[11][12][13] oraz terenami Rodzinnych Ogrodów Działkowych Gajowice położonymi za ulicą Stalową[14][15][16].
Jest to obszar osiedli blokowych, w dzielnicy urbanistycznej Śródmieście Południowe, gęsto wypełniony tkanką miejską, z wysokim stopniem wykorzystania terenu[17][18], gęstym układem linii komunikacji zbiorowej w ramach transportu publicznego[18][19], dla którego określa się wyjątkowo korzystny lub zadowalający dostęp do infrastruktury komunikacyjnej miasta[20]. Inną cechą tego obszaru jest duża gęstość zaludnienia[17][21].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Teren ten leży w obszarze dawnych Gajowic (niem. Gabitz), które zostały włączone do miasta w 1868 r.[1][22]. Osiedle było sukcesywnie zabudowywane kamienicami i budynkami mieszkalnymi[1][23][24], przy czym teren, na którym posadowione są budynki szkół, pozostawał wolny od zabudowy, a zagospodarowany był na ogrody działkowe. Odcinek ulicy Stalowej przy terenie szkoły powstał dopiero po 1932 r.[25][26][27].
W wyniku działań wojennych prowadzonych podczas oblężenia Wrocławia w 1945 r. znaczna część zabudowy uległa zniszczeniu[1][23][28]. W latach 60. XX wieku (1960–1970) zrealizowano budowę osiedla mieszkaniowego – Osiedle Gajowice, na wolnych terenach po zniszczonej zabudowie przedwojennej, a także zabudowie plombowej[1][28][29][30].
W ramach wyżej wymienianej inwestycji sam zespół budynków szkolnych powstał w latach 1960–1964[3] (według innych źródeł jedna ze szkół została uruchomiona w 1964 r., a druga w 1965 r.[28][31]). Autorem projektu jest Jadwiga Grabowska-Hawrylak[3][12]. Projekt ten znalazł uznanie i w kolejnych latach powstały jeszcze we Wrocławiu cztery obiekty szkolne oparte na przyjętych tu rozwiązaniach. Są to szkoły zrealizowana w następujących lokalizacjach: przy ulicy Zygmunta Janiszewskiego, ulicy Jantarowej, ulicy Trwałej oraz przy placu św. Macieja (ówcześnie przy placu Fryderyka Engelsa)[3].
Zabudowa i zagospodarowanie terenu
[edytuj | edytuj kod]Całość zabudowy oraz towarzysząca infrastruktura szkolna położone są na działce gruntu o polu powierzchni wynoszącym 17 800 m²[4][32]; identyfikator działki EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15, identyfikator IIP PL.PZGiK.112.EGiB C4D7C698-D1D7-4F99-B571-CBA190D39E26. Działka ta w całości ma przypisany klasoużytek Bi - Inne tereny zabudowane[4]. Teren ten zabudowany jest następującym zespołem budynków o łącznej powierzchni zabudowy wynoszącej 4 061 m² (według ewidencji gruntów i budynków):
| Nr budynku wg EGiB[a] | Powierzchnia zabudowy | liczba kondygnacji nadziemnych | rodzaj wg KŚT[b] | Identyfikatory | |
|---|---|---|---|---|---|
| rodzaj | identyfikator | ||||
| 1 | 1 191 m² | 2 | k - budynki oświaty nauki i kultury oraz sportowe (107) | EGiB G5 | 026401_1.0028.AR_14.15.1_BUD |
| IIP PL.PZGiK.112.EGiB | AE396050-6732-4C3C-B850-131EF1D7E46A[33] | ||||
| 2 | 95 m² | 1 | i - pozostałe budynki niemieszkalne (109) | EGiB G5 | 026401_1.0028.AR_14.15.2_BUD |
| IIP PL.PZGiK.112.EGiB | 969E5AFB-B925-4CE9-9DFE-380667D8037D[34] | ||||
| 3 | 2 050 m² | 2 | k - budynki oświaty nauki i kultury oraz sportowe (107) | EGiB G5 | 026401_1.0028.AR_14.15.3_BUD |
| IIP PL.PZGiK.112.EGiB | EBBFA3FB-8630-481F-A3F8-E92FFD60F48B[35] | ||||
| 4 | 420 m² | 1 | i - pozostałe budynki niemieszkalne (109) | EGiB G5 | 026401_1.0028.AR_14.15.4_BUD |
| IIP PL.PZGiK.112.EGiB | 97178B23-F20A-4C68-8B4F-D835E50BCBB6[36] | ||||
| 5 | 305 m² | 2 | k - budynki oświaty nauki i kultury oraz sportowe (107) | EGiB G5 | 026401_1.0028.AR_14.15.5_BUD |
| IIP PL.PZGiK.112.EGiB | D9413689-3AF9-46A5-9E1B-090799526770[37] | ||||
Wyżej wymieniona zabudowa koncertuje się w północno-zachodniej części działki. Część południowa i wschodnia to ogrodzone tereny szkolne, na których urządzono boiska i inne terenowe urządzenia sportowe, plac zabaw i zieleń. Także przed budynkiem pod numerem 36, a po wschodniej stronie wysuniętego ku północy budynku pod numerem 38, w ramach niewielkiego, otwartego terenu o kształcie zbliżonym do trójkąta, położonego przed budynkami szkolnymi, urządzono niewielki skwer z rzeźbą plenerową/pomnikiem i zielenią, w tym wysoką[4][38][39]. Teren z zabudową szkolną położony jest na wysokości bezwzględnej około od 120,0 do 120,6 m n.p.m.[40].
Architektura
[edytuj | edytuj kod]Na zespół budynków szkolnych składają się dwa bliźniacze budynki przeznaczone dla dwóch szkół otwartych dla potrzeb budowanego osiedla Gajowice. Każdy z tych budynków zbudowany jest na rzucie zbliżonym kształtem do podkowy[3][12][31]. Frontami są ustawione do ulicy, natomiast względem siebie zostały przesunięte w dostosowaniu do granicy działki, na której zostały posadowione. Tak dobrana kompozycja układu dostosowuje obiekty do kierunków świata, otwierając na kierunek południowy wszystkie przestrzenie służące rekreacji. Są to między innymi hole, wewnętrzne dziedzińce, sala sportowa i teren szkolny zagospodarowany między innymi boiskami. Opisany układ ponadto tworzy trzy dziedzińce: dwa wewnętrzne w obrębie skrzydeł każdego z budynków oraz wspólnego dla obu szkół, rozległego dziedzińca, położonego między budynkami. Wymieniony dziedziniec ograniczony jest nie tylko budynkami szkół, ale także blokiem sportowym, parterowym łącznikiem i ażurowymi pergolami. Takie rozwiązanie podyktowane było chęcią i potrzebą stworzenia odpowiedniego miejsca – forum – służącemu wspólnej rekreacji oraz organizacji plenerowych imprez i uroczystości[3].
Elewacje budynków szkolnych charakteryzują się jasnymi (białymi) słupami konstrukcyjnymi rozmieszczonymi stosunkowo gęsto w stałym rytmie na tle ściany wykończonej marblitem w kolorze ciemnej zieleni[3][12][31]. Na części ścian, głównie na ścianach szczytowych, użyto czerwonej, nieotynkowanej cegły. Całość kompozycji elewacji miała zostać dopełniona grupą nowoczesnych rzeźb plenerowych, dla których tak ukształtowane elewacje wraz z zakamarkami dziedzińców stanowiłyby odpowiednie tło[3]. Budynki szkół zbudowano z prefabrykatów. W południowym skrzydle znajduje się duża sala gimnastyczna, z możliwością podziału za pomocą specjalnej zasłony. W częściach budynków, w których rozmieszczono sale lekcyjne, ukształtowano pawilonowy układ klas, ze skrzydłami budynków dla młodszych i dla starszych dzieci[12][31].
Odbiór, opinie i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Projekt ten był uznawany za idealny do warunków miejskich i z tego powodu następnie wielokrotnie wykorzystywany także w innych, wyżej wymienionych lokalizacjach. W opiniach o budynkach podkreśla się dobrą kompozycję, w tym udaną ekspozycję części sportowo-rekreacyjnych w kierunku południowym. Układ elewacji uznaje się za klarowny, o purystycznym wyrazie, głównie dzięki zastosowanemu zestawieniu betonu i szkła oraz cegły użytej na ścianach szczytowych. Za niezwykle wysmakowaną kompozycję graficzną uznaje się zestawienie gęsto i rytmicznie rozmieszczonych, jasnych żeber konstrukcyjnych na ciemnozielonym tle ścian z marblitu. Całość kompozycji elewacji uznaje się za abstrakcyjną[3].
Zastosowane w projekcie tych szkół nowe podejście i uzyskany efekt sprawił, iż o szkołach tych mówiono i pisano jako o „szkołach uroczych”[3]. Takie określenie wobec obiektów zastosował jeden z czołowych polskich architektów Jerzy Hryniewiecki. Inni z kolei architekci i publicyści określali te szkoły jako „perłę Gajowic”[31]. Ponadto w publikacjach spotyka się opinie o lekkiej i nowoczesnej architekturze tych szkół[28]. Za ten obiekt projektantom nadana została nagroda Ministra Budownictwa[12][31].
Omawiana zabudowa szkolna została uznana za dorobek współcześnie żyjących pokoleń, którego cechuje wysoka wartość artystyczna i historyczna, w związku z czym została uznana za dobro kultury współczesnej i od 2018 roku znajduje się na liście wrocławskich dóbr kultury współczesnej[c][41].
Własność, użytkownicy
[edytuj | edytuj kod]Opisany zespół zabudowy szkolnej od początku swego powstania przeznaczony był dla potrzeb urządzenia i prowadzenia placówek szkolnych[3]. Współcześnie teren ten stanowi własność Gminy Wrocław, ale pozostaje w zarządzie, użytkowaniu[32]. W różnych okresach w budynkach mieściły się różne szkoły, w tym między innymi:
- szkoły podstawowe:
- Szkoła podstawowa nr 105
- Szkoła podstawowa nr 106[42]
- Zespół Szkół Nr 11:
- Szkoła Podstawowa nr 43
- Gimnazjum Integracyjne nr 50[43]
- Szkoła Podstawowa nr 43 z Oddziałami Integracyjnymi Jana Kaczmarka[44].
Rzeźba/pomnik
[edytuj | edytuj kod]Przed szkołą przy ulicy Grochowej, na wspomnianym wyżej niewielkim skwerze, ustawiona jest rzeźba/pomnik przedstawiająca symbol orła bez korony. Jego lokalizacja w tym miejscu wynika z faktu, że w okresie Polski Ludowej ówczesnym patronem szkoły była 2. Armia Wojska Polskiego, a rzeczony orzeł był jej symbolem. Instytut Pamięci Narodowej uznał, że orzeł ten jest symbolem komunizmu i zażądał od dyrektora szkoły usunięcia pomnika w ramach wymaganej dekomunizacji, bowiem godłem Polski Ludowej oraz Ludowego Wojska Polskiego był właśnie orzeł bez korony. Według jednak innych opinii symbol ten przedstawia godło Polski i nie był symbolem ruchu komunistycznego[45].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ EGiB – Ewidencja Gruntów i Budynków.
- ↑ KŚT – Klasyfikacja Środków Trwałych.
- ↑ Istniały postulaty, aby jako dobro kultury współczesnej uznać cały zespół mieszkaniowy „Gajowice”, razem między innymi z zespołem szkół podstawowych nr 43[46]. Tak się jednak nie stało, a za dobra kultury współczesnej uznano wybrane obiekty i zespoły zabudowy powstałe w ramach osiedla Gajowice[41][47], w tym omawiany zespół szkolny[41].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Harasimowicz 2006 ↓, s. 221 (Gajowice).
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Osiedla Wrocławia.
- ↑ a b c d e f g h i j k Duda, Gabiś i Jara 2019 ↓, /obiekt/zespol-szkol/.
- ↑ a b c d e f g ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15.
- ↑ UMWr SIP EMUiA 2023 ↓, poi/pt/53835/ul.Grochowa/36-38.
- ↑ UMWr SIP EMUiA 2023 ↓, /poi/u/1934/ul.Grochowa.
- ↑ UMWr SIP EMUiA 2023 ↓, /poi/u/2027/ul.Stalowa.
- ↑ UMWr SIP EMUiA 2023 ↓, /poi/u/943/ul.Pereca.
- ↑ ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.16.
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Mapa własności: dz. Grabiszyn, AR_14, 16.
- ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 221 (Gajowice. Osiedle Mieszkaniowe „Gajowice”).
- ↑ a b c d e f SARP 1996 ↓, s. 37 (Osiedle Gajowice).
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Mapa podstawowa.
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Mapa przyrodnicza.
- ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 612 (Ogrody działkowe).
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Osiedle kompletne: A11 OZI_01.
- ↑ a b Mironowicz 2016 ↓, s. 32, 38-39.
- ↑ a b UMWr SIP Studium 2018 ↓, s. 341, 343, k.j.u. A11.
- ↑ UMWr SKM 2023 ↓, Schematy komunikacji miejskiej.
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Dostęp do infrastruktury komunikacyjnej miasta.
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Demografia.
- ↑ Bińkowska 2013 ↓, s. 337-338 (poz. 244 Osiedle Gajowice).
- ↑ a b Antkowiak 1970 ↓, s. 58-59 (Grabiszyńska).
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Gminna ewidencja zabytków.
- ↑ UMWD 2023 ↓, Mapy historyczne, 1932 r..
- ↑ Eysymontt i in. 2008 ↓, s. 86 poz. 89.
- ↑ ROD Gajowice 2021 ↓, page_id=44 (Historia ogrodu).
- ↑ a b c d Harasimowicz 2006 ↓, s. 221 (Gajowice. O. M. „Gajowice”).
- ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 633 (Osiedla mieszkaniowe).
- ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 634 (Większe osiedla … lata 50.-90. XX wieku … mapa).
- ↑ a b c d e f SARP 1996 ↓, s. 91 (Szkoła urocza, art. z Gazety Robotniczej 1965 r.).
- ↑ a b UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Mapa własności: dz. Grabiszyn, AR_14, 15.
- ↑ ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15.1_BUD.
- ↑ ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15.2_BUD.
- ↑ ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15.3_BUD.
- ↑ ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15.4_BUD.
- ↑ ZGKiKM 2023 ↓, EGiB G5 026401_1.0028.AR_14.15.5_BUD.
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Osiedle kompletne: A11 UO_18.
- ↑ UMWr SIP EMUiA 2023 ↓, /poi/poi/2770 (Boisko przy Zespole Szkół 11).
- ↑ UMWr SIP Mapy 2023 ↓, Mapa wysokościowa.
- ↑ a b c UMWr SIP Studium 2018 ↓, s. 255 (pkt 10.6 lit. w).
- ↑ RMWr 1999 ↓, § 1, zał. SZKOŁY PODSTAWOWE.
- ↑ Boruszewska 2017 ↓, Reforma edukacji we Wrocławiu ....
- ↑ UMWr SIP EMUiA 2023 ↓, /poi/poi/16159 (Szkoła Podstawowa nr 43 ...).
- ↑ Redakcja Gazety Wrocławskiej 2018 ↓, Dekomunizacja we Wrocławiu. IPN chce ....
- ↑ Zabłocka-Kos, Duda, Gabiś i b.d. ↓, s. 3 (poz. A1.6).
- ↑ UMWr SIP Studium 2018 ↓, s. 255 (pkt 10.6 lit. cc).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Zygmunt Antkowiak, Ulice i place Wrocławia, Wrocław-Warszawa-Kraków, seria: Biblioteka Wrocławska, tom 11, Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, 1970, Zam nr A/185/70 (C-9) (pol.).
- Architekci Wrocławia 1945-1995, 50 lat Stowarzyszenia Architektów Polskich we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku, Wrocław: Zarząd Oddziału Wrocławskiego SARP, 1996, ISBN 83-86480-37-8 (pol.).
- Iwona Bińkowska i inni red., Leksykon zieleni Wrocławia, Wrocław miasto spotkań, Wrocław: Wydawnictwo Via Nova, 2013, ISBN 978-83-64025-06-8, ISBN 978-83-64025-06-8 (pol.).
- Adriana Boruszewska, Reforma edukacji we Wrocławiu. Co się zmienia na Gajowicach?, Gazeta Wrocławska, 17 kwietnia 2017 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Michał Duda, Agata Gabiś, Karolina Jara, Szkoły urocze [online], Autorzy pomysłu i tekstów: Fundacja Transformator (Michał Duda, Agata Gabiś, Karolina Jara), Oprawa graficzna: Marian Misiak, Zdjęcia: Jerzy Krzysztof Kos, wroapp.pl, 7 maja 2019 [dostęp 2023-09-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-19].
- Rafał Eysymontt, Thomas Urban, Wrocław na fotografii lotniczej z okresu międzywojennego, ze zbiorów Instytutu Herdera w Magdeburgu, Wrocław: wydawnictwo VIA NOVA, 2008 (pol.).
- Jan Harasimowicz (red.), Encyklopedia Wrocławia, wyd. III poprawione i uzupełnione, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006, ISBN 83-7384-561-5, ISBN 978-83-7384-561-9 (pol.).
- Historia ogrodu, [w:] ROD – Gajowice, Rodzinne Ogródki Działkowe – Gajowice [online], PZD Stowarzyszenie Ogrodowe Działkowców w Warszawie ROD „Gajowice” we Wrocławiu, 2021 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Izabela Mironowicz, Analiza funkcjonalna osiedli Wrocławia, AFO, Badanie i publikacja współfinansowana przez miasto Wrocław (www.wroclaw.pl), Wrocław: Fundacja Dom Pokoju, 2016, ISBN 978-83-941467-3-3 (pol.).
- Rada Miejska Wrocławia, Uchwała XIII/458/99 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 21 października 1999 r. w sprawie utworzenia środków specjalnych w szkołach i placówkach prowadzonych przez Miasto, „uchwały RMWr; Urząd Miejski Wrocławia, Baza Aktów Własnych”, Baza Aktów Własnych; Biuletyn Urzędowy RMW z 30 października 1999 r. Nr 9, poz. 417;, Wrocław, 21 października 1999 [dostęp 2023-09-25] (pol.), uchylona w całości.
- Redakcja, Dekomunizacja we Wrocławiu. IPN chce, żeby szkoła podstawowa usunęła pomnik orła, Gazeta Wrocławska, 26 lipca 2018 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Geoportal Dolny Śląsk, UMWD Wydział Geodezji i Kartografii; Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej [dostęp 2023-09-29] (pol.).
- Urząd Miejski Wrocławia, Schematy komunikacji zbiorowej, aktualizacja: 2023-09-13, Oficjalny portal internetowy Wrocławia, Centrum Informacji Urzędu Miejskiego, Wrocław, 2 kwietnia 2022 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Urząd Miejski Wrocławia, Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, „geoportal.wroclaw.pl”, Jadwiga Brzuchowska, Wydział Planowania Przestrzennego Urzędu Miejskiego Wrocławia, Wrocław 2018 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Urząd Miejski Wrocławia, System Informacji Przestrzennej Wrocławia – Ewidencja Miejscowości, Ulic i Adresów Wrocławia, „geoportal.wroclaw.pl”, Jadwiga Brzuchowska, Zespół ds. Nazewnictwa Ulic i Adresów w ramach Wydziału Planowania Przestrzennego Urzędu Miejskiego Wrocławia, Wrocław [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Urząd Miejski Wrocławia, System Informacji Przestrzennej Wrocławia – Mapy, „geoportal.wroclaw.pl”, Jadwiga Brzuchowska, Wydział Planowania Przestrzennego Urzędu Miejskiego Wrocławia, Wrocław [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Agnieszka Zabłocka-Kos, Agata Gabiś Michał Duda, Wrocławska architektura 1945-1989: lista obiektów i założeń urbanistycznych, SARP (pol.).
- Zarząd Geodezji, Kartografii i Katastru Miejskiego we Wrocławiu, Geoinfo Portal (GIPortal2), ZGKiKM we Wrocławiu [dostęp 2023-09-25] (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Fotomapy ukośne 2015 [online], geoportal.wroclaw.pl; Urząd Miejski Wrocławia [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Szkoła Podstawowa nr 43 z Oddziałami Integracyjnymi im. Jana Kaczmarka, [w:] Polska / woj. dolnośląskie / Wrocław / Gajowice / ul. Grochowa 36-38 [online], fotopolska.eu, ID: b15469 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Zespół Szkół nr 11, [w:] Polska / Województwo dolnośląskie / Wrocław / Gajowice / ul. Grochowa 36-38; Polska / Architekci i ich realizacje G / Jadwiga Grabowska-Hawrylak 1962 [online], polska-org.pl (Wratislaviae Amici), ID: 512022 [dostęp 2023-09-25] (pol.).
- Zespół Szkół nr 11 [online], wikimapia.org [dostęp 2023-09-25] (pol.).