Powoń
 Gethyllis linearis | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
powoń | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Gethyllis L. Sp. Pl.: 442 (1753)[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Gethyllis afra L.[4] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Powoń (Gethyllis R.Br.) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych, obejmujący 31 gatunków, występujących naturalnie w południowej Afryce, na obszarze Republiki Południowej Afryki, Namibii i Botswany[3]. Niektóre gatunki są wykorzystywane jako rośliny lecznicze. Owoce G. afra są jadalne i służą do produkcji brandy kukumakranka, popularnego w południowej Afryce środka na kolkę i niestrawność[5].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Wieloletnie rośliny zielne, rosnące w skupiskach[5].
- Liście
- Liście odziomkowe, u większości gatunków liczne, wąskie, często spiralnie skręcone, u niektórych szerokie i płasko przylegające do gruntu. Kilka gatunków tworzy wydatną pochwę, która wyrasta ponad poziom gruntu i utrzymuje liście w ciasnej wiązce. Pochwy liściowe są często atrakcyjnie zdobione czerwono-brązowymi plamami (np. G. britteniana) lub mają frędzlowate brzegi (u G. verticillata). Liście powoni są często owłosione. Włoski są proste i równomiernie rozmieszczone lub mają kształt litery T i są skupione[5].
- Kwiaty
- Powoń różni się od większości amarylkowatych tym, że tworzy pojedynczy, słodko i mocno pachnący kwiat w każdym sezonie. Okwiat jest biały do kremowego lub różowego, często ciemnoróżowo prążkowany. Pręciki w kwiatach powoni różnią się między gatunkami liczbą główek. Niektóre gatunki (np. G. ciliaris) mogą mieć do 30 pylników, a inne (np. G. verticillata) tylko sześć. Pylniki są wydatne, jasnożółte, początkowo są długie i proste, po przekwitnięciu zwijają się. Zalążnia dolna, z szyjką słupka zmienną u poszczególnych gatunków pod względem długości i położenia. U niektórych gatunków jest prosta i tęga, zakończona małym, niezróżnicowanym znamieniem, u innych smukła i zakrzywiona z widocznym, szerokim znamieniem na końcu[5].
- Owoce
- Podobne do jagód, długości palca, rosną blisko ziemi i mają różny kształt, barwę i aromat, gdy są dojrzałe. Najbardziej znane są mięsiste owoce niektórych gatunków (np. G. afra) o barwie żółtej do różowej, pachnące nieco truskawkami. U innych gatunków występują mniej rzucające się w oczy smukłe owoce o cienkiej skórce, które pozostają blade, czasami nakrapiane i bezwonne. Po osiągnięciu dojrzałości ścianki owocu rozpadają się i uwalniają liczne, okrągłe, kremowe do czerwonawych nasiona[5].
Biologia[edytuj | edytuj kod]
- Rozwój
- Geofity cebulowe. Rośliny kwitną przelotnie w środku lata, owocują jesienią i wypuszczają liście zimą, po czym części naziemne wysychają i rośliny wchodzą w okres wiosennego spoczynku. Nasiona kiełkują natychmiast po uwolnieniu, ale przetrwanie siewek zależy od odpowiednich i terminowych opadów. Zapylanie powoni nie zostało jeszcze dokładnie zbadane. Głównymi zapylaczami są prawdopodobnie pszczoły, które przyciąga ogromna ilość pyłku w dużych, często licznych pylnikach. Obecność roślin w kępach sugeruje, że nasiona opadają bezpośrednio obok rośliny matecznej, pozwalając sadzonkom pozostać w siedliskach, które sprzyjały przetrwaniu w przeszłości. Znaczenie ciasno skręconych liści nie jest w pełni zrozumiałe, ale zwarty układ może zapobiegać utracie wody, szczególnie w połączeniu z owłosionym pokryciem[5].
- Siedlisko
- Większość gatunków powoni występuje na obszarach opadów zimowych, w Karru i fynbosie. Jedynie G. transkarooica i G. longistyla występują w regionie letnich opadów Nama Karoo. Siedliska rozciągają się od obszarów przybrzeżnych do wysoko położonego płaskowyżu śródlądowego. W większości przypadków rośliny preferują tereny otwarte, wolne od konkurencji ze strony krzewów i traw. Większość gatunków preferuje siedliska półpustynne, ale kilka gatunków przylądkowych (G. afra i G. kaapensis) zasiedla okresowo wilgotne miejsca wśród roślinności nizinnej fynbosu[5].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna
- Rodzaj z plemienia Haemantheae, podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae[7].
- Wykaz gatunków[3]
- Gethyllis afra L.
- Gethyllis barbarae G.D.Duncan
- Gethyllis barkerae D.Müll.-Doblies
- Gethyllis britteniana Baker
- Gethyllis campanulata L.Bolus
- Gethyllis cavidens D.Müll.-Doblies
- Gethyllis ciliaris (Thunb.) Thunb.
- Gethyllis fimbriatula D.Müll.-Doblies
- Gethyllis grandiflora L.Bolus
- Gethyllis gregoriana D.Müll.-Doblies
- Gethyllis hallii D.Müll.-Doblies
- Gethyllis heinzeana D.Müll.-Doblies
- Gethyllis kaapensis D.Müll.-Doblies
- Gethyllis lanuginosa Marloth
- Gethyllis lata L.Bolus
- Gethyllis latifolia Masson ex Baker
- Gethyllis linearis L.Bolus
- Gethyllis longistyla Bolus
- Gethyllis marginata D.Müll.-Doblies
- Gethyllis namaquensis (Schönland) Oberm.
- Gethyllis oligophylla D.Müll.-Doblies
- Gethyllis oliverorum D.Müll.-Doblies
- Gethyllis pectinata D.Müll.-Doblies
- Gethyllis roggeveldensis D.Müll.-Doblies
- Gethyllis setosa Marloth
- Gethyllis spiralis (Thunb.) Thunb.
- Gethyllis transkarooica D.Müll.-Doblies
- Gethyllis uteana D.Müll.-Doblies
- Gethyllis verrucosa Marloth
- Gethyllis verticillata R.Br.
- Gethyllis villosa (Thunb.) Thunb.
Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]
- Etymologia nazwy naukowej
- Uważa się, że nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckiego słowa γεθύων (gethyon), oznaczającego gatunek pora, do którego pozorne podobieństwo wynika z obecności długich, białych łusek cebuli, wyrastających ponad poziom gruntu i otaczających nasadę liści[5].
- Nazwy zwyczajowe w języku polskim
- Polska nazwa rodzaju Gethyllis: powoń, wskazana została w Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego Antoniego Wagi z 1849 r.[8], a za nim w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... Erazma Majewskiego wydanym w roku 1894[9], w Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józefa Rostafińskiego[10], a także w Słowniku języka polskiego Zdanowicza i Orgelbranda z 1861 r.[11]
Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]
Niektóre gatunki powoni obejmuje Czerwona Lista Roślin Południowej Afryki. Gatunek G. latifolia jest krytycznie zagrożony, a G. kaapensis zagrożony wyginięciem. 15 gatunków ma status mniejszej troski. Największym zagrożeniem jest rozwój obszarów miejskich[12].
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Owoce powoni są bardzo poszukiwane ze względu na ich zapach i właściwości lecznicze. W przeszłości suszone owoce były często używane do aromatyzowania wnętrz szafek i lnianych serwetek. Rozcieńczony napar z kwiatów G. spiralis był używany w celu złagodzenia problemów z ząbkowaniem. Skórkę owoców nakładano też na czyraki, siniaki i ukąszenia owadów[5]. Owoce G. afra są tradycyjnie stosowane jako lekarstwo na wzdęcia, rozstrój żołądka i ból brzucha, a także drgawki, problemy z sercem, problemy żołądkowe i bezsenność. Gotowane w wodzie owoce są używane jako tradycyjny afrodyzjak przez lokalne społeczności w Namaqualand[13].
Dojrzałe owoce G. afra są słodkie, soczyste, aromatyczne i smaczne[13]. Współcześnie są używane do produkcji brandy kukumakranka, popularnego środka na kolkę i niestrawność[5].
Owoce G. afra zawierają ponad 40 lotnych związków organicznych, z czego 11,2% α-pinenu i 6,4% β-pinenu, 8,5% maślanu butylu, 8,1% octanu izoamylu, 5,8% 2-metylomaślanu butylu i 5% cyneolu, które odpowiadają za ich silny, owocowy aromat.
Badania nie wykazały obecności alkaloidów w powoniach, jednak kwiaty, owoce, liście i korzenie dwóch gatunków (G. multifolia i G. villosa) wykazują działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i mutagenne[13].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).
- ↑ a b c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
- ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k Dee Snijman: Plantz Africa: Gethyllis. South African National Biodiversity Institute, 2004.
- ↑ Canio G. Vosa. Chromosome Studies in the Genus Gethyllis (Amaryllidaceae). „Caryologia”. 39 (3–4), s. 251–257, 1986. Informa UK Limited. DOI: 10.1080/00087114.1986.10797787. ISSN 0008-7114. (ang.).
- ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
- ↑ Jakub Waga, Antoni Waga: Flora polonica: indices. Warszawa: Drukarnia Stanisława Strąbskiego, 1849.
- ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894. (pol.).
- ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
- ↑ Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego: P-Z. T. 2. Wilno: Maurycy Orgelbrand, 1861.
- ↑ Red Data List of South African Plants. South Africa National Botanical Institute, Pretoria, 2010. [dostęp 2021-02-21].
- ↑ a b c Collen Musara, Alfred Maroyi. Ethnobotanical Uses, Biological and Chemical Properties of Gethyllis afra L. (Amaryllidaceae). „Journal of Pharmacy and Nutrition Sciences”. 9, s. 184–188, 2019. ISSN 2223-3806.