Armia koronna

Chorąży wielki koronny

Po bitwie pod Zieleńcami, Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk polskich z jeńcami, po pobiciu wojsk rosyjskich, obraz Wojciecha Kossaka

Piechota wojsk koronnych, 1794

Artylerzyści garnizonu krakowskiego w 1794 r.

Armia Koronna – formacja wojskowa Korony Królestwa Polskiego w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w latach 1717-1795.

Finansownie

Armia koronna utrzymywana była na mocy uchwał skarbowo-wojskowych Sejmu Niemego z 1717 roku ustalających budżet w wysokości 5 mln 425 tys. zł. Od września 1727 roku budżet wojskowy dodatkowo zasilił podatek na piechotą łanową (wpływy w wys. ok. 117 tys zł rocznie). Artyleria koronna była utrzymywana z ustanowionej jeszcze w 1637 roku drugiej kwarty, tzw. "nowej" (wpływy w latach 1717-1735 w wysokości od ok. 112 tys. do 125 tys. zł). Dodatkowo Rada senatu przeznaczała po kilkaset tysięcy złotych na fortyfikacje Kamieńca Podolskiego i artylerię. Kwoty te pozwalały na utrzymanie w Koronie ok. 19 tys. stawek żołdowych, jedna w rzeczywistości w armii koronnej służyło przeciętnie 13 tys. żołnierzy, s w armii Wielkiego Księstwa nieco ponad 4 tys. żołnierzy. W połowie XVIII wieku w Rzeczpospolitej służyło także ok. 30 tys. żołnierzy magnackich

Dywizje koronne

• 1 Dywizja Koronna - gen. ks. Józef Poniatowski
• 2 Dywizja Koronna - gen. Arnold Byszewski
• 3 Dywizja Koronna - gen. Tadeusz Kościuszko
• 4 Dywizja Koronna - gen. lejtn. Stefan Lubowidzki
• Kijowsko-Bracławska Dywizja Koronna - gen. lejtn. Stefan Lubowidzki
• Małopolska Dywizja Koronna - gen. lejtn. Piotr Ożarowski, gen. mjr Józef Wodzicki
• Dywizja Nadnarwiańska - gen. Jerzy Grabowski
• Wielkopolska Dywizja Koronna - gen. lejtn. Arnold Byszewski
• Wołyńsko-Podolska Dywizja Koronna - gen. lejtn. Michał Lubomirski

Piechota koronna w XVIII w.

W 1776 r. oprócz siedmiu dawnych regimentów (gwardii pieszej, regimentów królowej, królewicza, buławy wielkiej, buławy polnej, artylerii, łanowego) istniały już: regiment Ordynacji Ostrogskiej i regiment Ordynacji Rydzyńskiej. Formowały się: regiment Marcina Lubomirskiego i regiment Kaliksta Ponińskiego. W 1777 r. spieszono trzy regimenty dragonii. W 1785 r. sformowano regiment im. Potockich. W ten sposób ilość regimentów osiągnęła liczbę piętnastu. Nowe regimenty otrzymały po 1786 r. kolejną numerację. Ich organizacja nie została ujednolicona. Gwardia piesza składała się z 2 batalionów po 12 kompanii. Pozostałe regimenty posiadały jeden batalion. Pięć "starych" regimentów liczyło po 8 kompanii. Regiment VI łanowy, cztery regimenty nowo utworzone i trzy spieszone dragońskie składały się z sześciu, a regiment XIV im. Potockich - z czterech kompanii. Kompanie liczyły po 56-57 ludzi.W czterech regimentach stan kompanii wahał się od 70 do 97 ludzi.

W latach 1786-1788 etat piechoty koronnej, złożonej z piętnastu regimentów, dwóch chorągwi węgierskich obu buław i garnizonu częstochowskiego, wynosił 7844 ludzi. Mimo dużych trudności werbunkowych stan faktyczny regimentów niewiele różnił się od etatowego.

Regimenty

• 1 Regiment Pieszy Koronny
• 2 Regiment Pieszy Koronny
• 3 Regiment Pieszy Czapskiego
• 4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej
• 5 Regiment Fizylierów
• 6 Regiment Pieszy Łanowy
• 7 Regiment Pieszy Potockiego
• 8 Regiment Pieszy Buławy Polnej Koronnej
• 9 Regiment Pieszy Raczyńskiego
• 10 Regiment Pieszy Ordynacji Rydzyńskiej
• 11 Regiment Pieszy Grenadierów
• 12 Regiment Pieszy Koronny
• 13 Regiment Pieszy Ordynacji Ostrogskiej
• 14 Regiment Pieszy im. Potockich
• 15 Regiment Pieszy Koronny
• 16 Regiment Pieszy Były Skarbowy
• 17 Regiment Pieszy Koronny
• 18 Regiment Pieszy Koronny
• 19 Regiment Strzelców Koronnych
• 20 Regiment Pieszy Koronny
• 21 Regiment Pieszy Koronny
• Regiment Gwardii Pieszej Koronnej
• Regiment Pieszy pod im. Konfederacji Wolnych
• 1 Regiment Grenadierów Krakowskich
• 2 Regiment Grenadierów Krakowskich
• Regiment Grenadierów Lubelskich
• Regiment Grenadierów Sandomierskich
• Korpus Strzelców
• Batalion skarbowy
• Garnizon Częstochowa
• Garnizon Poznań
• Chorągiew węgierska Buławy Wielkiej Koronnej (1717-1789, wznowiona 1793)
• Chorągiew węgierska Buławy Polnej Koronnej (1717-1789, wznowiona 1793)
• Chorągiew węgierska Marszałka Wielkiego Koronnego (1717-1794)
• Milicja Warszawy
• Milicje 'ukraińskie' (według Wolańskiego)

Jazda koronna w XVIII w.

W 1778 r. jazda koronna liczyła ok. 4700 ludzi. Ostateczną organizację jazdy koronnej ustalił etat z 1784 r. Przewidywał on cztery brygady kawalerii narodowej po 876 ludzi, dwa pułki przedniej straży po 391 ludzi, trzy regimenty dragonii po 257 ludzi, regiment gwardii konnej koronnej - 465 ludzi, razem 5522 ludzi. Brygada miała składać się z sześciu szwadronów po 144 ludzi, szwadron z czterech chorągwi po 35 ludzi; pułk przedniej straży - z ośmiu chorągwi po 47 ludzi; regiment dragonii - z sześciu kompanii po 40 ludzi, gwardia konna - z ośmiu kompanii po ok. 50 ludzi). W chorągwi kawalerii było tylko 14 towarzyszy i 14 pocztowych, w chorągwi przedniej straży - 20 towarzyszy i 20 pocztowych, w kompanii dragońskiej 30 dragonów .

Jednostki jazdy

Istnieją dwa sposoby numeracji brygad koronnych 5-8 Kawalerii Narodowej. Według pierwszego (przyjętego m.in. przez B. Gembarzewskiego) istniały 4 brygady "ukraińskie": 5 Brygada Kawalerii Narodowej to inaczej 3 Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej, 6 Brygada KN - 2 Ukraińska Brygada KN, 7 Brygada KN - 1 Ukraińska Brygada KN a 8 Brygada KN - 4 Ukraińska Brygada KN. Według drugiego sposobu numeracji istniały tylko 2 brygady "ukraińskie", a pozostałe 2 były "wołyńskie": 5 Brygada KN - 1 Ukraińska Brygada KN, 6 Brygada KN - 2 Wołyńska Brygada KN, 7 Brygada KN - 1 Wołyńska Brygada KN a 8 Brygada KN - 2 Ukraińska Brygada KN.

• Gwardia Konna Koronna
• 1 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Wielkopolska) Damazego Mioduskiego
• 2 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Wielkopolska) Pawła Biernackiego
• 3 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Małopolska) Piotra Hadziewicza
• 4 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Małopolska) Jana Eryka Potockiego
• 5 Brygada Kawalerii Narodowej (3 Ukraińska) Rafała Dzierżka
• 6 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Ukraińska) Rocha Jerlicza
• 7 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Ukraińska) Stefana Lubowidzkiego
• 8 Brygada Kawalerii Narodowej (4 Ukraińska) Stanisława Mokronowskiego
• 1 Pułk Przedniej Straży im. Królowej
• 2 Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Koronnej
• 3 Pułk Przedniej Straży Buławy Polnej Koronnej
• 4 Pułk Koronny Przedniej Straży Xcia Wirtemberga
• 5 Pułk Koronny Przedniej Straży Xcia Lubomirskiego
• 1 Pułk Wiernych Kozaków Jana Potockiego
• 2 Pułk Wiernych Kozaków Poniatowskiego/ Chomentowskiego
• Pułk Ułanów Nadwornych Koniga
• Ochotnicy ukraińscy (według Wolańskiego)

Wojska techniczne w XVIII w.

• Korpus Artylerii Koronnej
• Korpus Inżynierów Koronnych
• Korpus Pontonierów Koronnych

Zobacz też

• armia litewska
• chorąży wielki koronny
• historia wojska polskiego
• konflikty zbrojne w historii Polski

Bibliografia

• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.brak strony w książce
• Konstanty Górski: Historya Artylerii Polskiej. Warszawa: 1902.brak strony w książce
• Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: 1893.brak strony w książce
• Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej. Kraków: 1894.brak strony w książce
• Antoni Juszczyński, Marian Krwawicz, Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Polska sztuka wojenna w latach 1764-1793, Zeszyt dziewiąty, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957.
• Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1966.