Lira: Różnice pomiędzy wersjami

Lira
lyra, lira antyczna, lira klasyczna
	Klasyfikacja naukowa
	321.21 Chordofon złożony
	Klasyfikacja popularna
	chordofon szarpany
	Podobne instrumenty
	kitara, nyatiti
	Multimedia w Wikimedia Commons

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 23:47, 22 mar 2024

Lira – instrument muzyczny strunowy z grupy chordofonów. Składa się z korpusu rezonansowego o kształcie płaskiego pudełka lub miski, i umocowanych w nim dwóch ramion połączonych w górnej części jarzmem (poprzeczką, poziomą belką). Struny (najczęściej 4 lub 7^[1]) rozciągnięte są między korpusem (czasami wyposażonym w strunociąg) a poprzeczką^[2]^[3]^[4]. Zazwyczaj szarpane są palcami lub plektronem^[2]^[3], rzadziej pocierane smyczkiem^[5].

Lira znana była od czasów starożytnych w Azji i w Afryce^[3]. W starożytnej Grecji służyła głównie do akompaniamentu przy śpiewie i deklamacji^[2]; amatorska, ze skorupy żółwia, rogów antylopy i strun z włókna roślinnego nazywała się barbiton(inne języki), profesjonalna – kitara. W muzyce europejskiej stosowana była przejściowo w średniowieczu; nazywano ją chrotta^[3], a w Walii crwth^[6].

Wyróżnia się dwa główne typy liry:

skrzynkowa – z korpusem w kształcie skrzynki (szuflady) i drewnianą, trwale zamocowaną płytą wierzchnią^[4]; w niektórych konstrukcjach (kitara) wydrążone wewnątrz ramiona były naturalnym przedłużeniem korpusu^[5],
miskowa – z korpusem w formie płytkiego, miskowatego naczynia (pierwotne wykonywane były ze skorupy żółwia^[2]) przykrytego napiętą skórą, która spełnia funkcję płyty rezonansowej^[4], zazwyczaj smyczkowe^[5].

Historia

Najstarsze, pochodzące sprzed 3000 p.n.e. liry ilustruje sztuka sumeryjska. Odnalezione na terenie królewskiego cmentarzyska w Ur eksponaty mają wysokość od 106 do 120 cm i asymetryczne ramiona. Podczas gry trzymano je pionowo^[7]. Przybyłe ze starożytnej Syrii do Mezopotamii instrumenty były już znacznie mniejsze, ale zachowały asymetryczną konstrukcję^[8]. W Babilonii trzymano je w poziomie. W starożytnym Egipcie, w okresie Nowego Państwa podobnie^[5]. Struny strojono przesuwając je wzdłuż ukośnej poprzeczki, tym samym zwiększając ich napięcie i wysokość dźwięku^[9]. Ok. X wieku p.n.e. instrument otrzymał tam symetryczne ramiona; grano trzymając go pionowo^[5].

Z epoki koczowniczej Hebrajczków pochodzi lira określana w Biblii mianem kinnor(inne języki)^[5] – jest ona słynnym instrumentem, na którym z wprawą grał król Dawid, a który błędnie bywa nazywany harfą lub cytrą. Wykonywany był z drewna (prawdopodobnie cyprysowego), metali szlachetnych i elektrum lub bursztynu; struny sporządzano z baranich jelit^[10].

Starożytni Grecy terminem lyra określali opracowany przez siebie system muzyczny obejmujący skale i notacje^[11]. Lira była atrybutem Apollina^[5] i symbolizowała umiar, opanowanie i równowagę umysłu. Instrument wzmiankowany jest w Iliadzie^[11]. Występowała w dwóch formach^[5]: ciężkiej i wyposażonej w solidne ramiona kitary, która była używana przez profesjonalnych muzyków, oraz niedbale skleconego z pancerza żółwia, drewnianej misy i zwierzęcych rogów barbitonu(inne języki)^[12]. Struny (od 3, 4, najczęściej 7, do 12^[5]) wykonywane były z włókien konopnych lub z jelit^[1]. Szarpano je dużym plektronem, palcami drugiej ręki tłumiąc niepożądane, lub zarywano obiema dłońmi, wydobywając dodatkowe alikwoty^[13].

Różnej konstrukcji liry skrzynkowe występowały w średniowiecznej Europie, ale ich powiązane z instrumentami starożytnymi nie jest jasne^[5]. Używano ich na terenach Anglii, Francji, Niemiec, Skandynawii, Finlandii i Estonii^[14]. Zazwyczaj określano je mianem chrotta. Korpus (z prostymi lub lekko taliowanymi bokami) i ramiona często wykonane były z jednego kawałka drewna^[5]. Cztery do sześciu strun^[14] zamocowane były na kołkach, a nie bezpośrednio do poprzeczki^[5]. Technika smyczkowania pojawiła się w XII wieku^[14]; tego typu lir używa się współcześnie w Finlandii i w Estonii pod nazwą harfa smyczkowa^[5].

Poza średniowiecze przetrwała lira smyczkowa znana w Walii pod nazwą crwth^[6]. W XIII wieku, między dwoma ramionami wprowadzono trzecie, wykorzystywane jak podstrunnica^[5]. Posiada charakterystyczny podstawek, którego krótsza nóżka opiera się na płycie wierzchniej a dłuższa, przechodząc przez niewielki otwór rezonansowy(inne języki), na spodniej; spełnia w ten sposób funkcję duszy^[15].

Wydrążone liry, które wypełnia się grzechocącymi kamykami przetrwały wśród Ostiaków i Mansów – ludów ugofińskich zamieszkujących Syberię^[5].

Współcześni mieszkańcy Etiopii używają liry o nazwie begena(inne języki). Przypomina ona lirę sumeryjską^[5]. Jej struny oplecione są wokół poprzeczki i zawiązane na węzeł. Napięcie reguluje się przy pomocy małego drewnianego klina, wpychanego między sploty strun. Na instrumencie gra się w podobny sposób jak na harfie – szarpiąc struny palcami obu rąk, bez użycia plektoronu^[7].

Przypisy

↑ ^a ^b Sachs 2005 ↓, s. 119.
↑ ^a ^b ^c ^d lira, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2024-01-28] .
↑ ^a ^b ^c ^d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 496.
↑ ^a ^b ^c Sachs 2005 ↓, s. 446.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p lyre, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2024-01-28] (ang.).
↑ ^a ^b Sachs 2005 ↓, s. 255.
↑ ^a ^b Sachs 2005 ↓, s. 67.
↑ Sachs 2005 ↓, s. 70.
↑ Sachs 2005 ↓, s. 91.
↑ Sachs 2005 ↓, s. 96.
↑ ^a ^b Sachs 2005 ↓, s. 117.
↑ Sachs 2005 ↓, s. 118.
↑ Sachs 2005 ↓, s. 123.
↑ ^a ^b ^c Sachs 2005 ↓, s. 253.
↑ Drobner 1997 ↓, s. 43.

Bibliografia

Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.

Linki zewnętrzne

Peter Pringle, „Psalm 23” w serwisie YouTube – „Psalm 23” w wykonaniu Petera Pringle’a(inne języki) na replice liry z Megiddo.

[CITEREFSachs2005119-1] Sachs 2005 ↓, s. 119.

[pwn-2] lira, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2024-01-28] .

[CITEREFBaculewski_et_al.2006496-3] Baculewski et al. 2006 ↓, s. 496.

[CITEREFSachs2005446-4] Sachs 2005 ↓, s. 446.

[britannica-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p lyre, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2024-01-28] (ang.).

[CITEREFSachs2005255-6] Sachs 2005 ↓, s. 255.

[CITEREFSachs200567-7] Sachs 2005 ↓, s. 67.

[CITEREFSachs200570-8] Sachs 2005 ↓, s. 70.

[CITEREFSachs200591-9] Sachs 2005 ↓, s. 91.

[CITEREFSachs200596-10] Sachs 2005 ↓, s. 96.

[CITEREFSachs2005117-11] Sachs 2005 ↓, s. 117.

[CITEREFSachs2005118-12] Sachs 2005 ↓, s. 118.

[CITEREFSachs2005123-13] Sachs 2005 ↓, s. 123.

[CITEREFSachs2005253-14] Sachs 2005 ↓, s. 253.

[CITEREFDrobner199743-15] Drobner 1997 ↓, s. 43.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

@@ Linia 23: / Linia 23: @@
 Najstarsze, pochodzące sprzed 3000 p.n.e. liry ilustruje [[sztuka sumeryjska]]. Odnalezione na terenie królewskiego cmentarzyska w [[Ur (miasto)|Ur]] eksponaty mają wysokość od 106 do 120 cm i asymetryczne ramiona. Podczas gry trzymano je pionowo{{odn|Sachs|2005|s=67}}. Przybyłe ze [[Syria starożytna|starożytnej Syrii]] do [[Mezopotamia|Mezopotamii]] instrumenty były już znacznie mniejsze, ale zachowały asymetryczną konstrukcję{{odn|Sachs|2005|s=70}}. W [[Babilonia|Babilonii]] trzymano je w poziomie. W [[starożytny Egipt|starożytnym Egipcie]], w okresie [[Nowe Państwo (Egipt)|Nowego Państwa]] podobnie<ref name="britannica" />. Struny strojono przesuwając je wzdłuż ukośnej poprzeczki, tym samym zwiększając ich napięcie i [[wysokość dźwięku]]{{odn|Sachs|2005|s=91}}. Ok. X wieku p.n.e. instrument otrzymał tam symetryczne ramiona; grano trzymając go pionowo<ref name="britannica" />.
-Z epoki koczowniczej [[Hebrajczycy|Hebrajczków]] pochodzi lira określana w [[Biblia|Biblii]] mianem ''{{link-interwiki|kinnor|Q=Q944412}}''<ref name="britannica" /> – jest ona słynnym instrumentem, na którym z wprawą grał [[Dawid (król Izraela)|król Dawid]], a który błędnie bywa nazywany harfą. Wykonywany był z drewna (prawdopodobnie [[cyprys]]owego), [[metale szlachetne|metali szlachetnych]] i [[elektrum]] lub [[bursztyn]]u; struny sporządzano z [[owca domowa|baranich]] jelit{{odn|Sachs|2005|s=96}}.
+Z epoki koczowniczej [[Hebrajczycy|Hebrajczków]] pochodzi lira określana w [[Biblia|Biblii]] mianem ''{{link-interwiki|kinnor|Q=Q944412}}''<ref name="britannica" /> – jest ona słynnym instrumentem, na którym z wprawą grał [[Dawid (król Izraela)|król Dawid]], a który błędnie bywa nazywany harfą lub cytrą. Wykonywany był z drewna (prawdopodobnie [[cyprys]]owego), [[metale szlachetne|metali szlachetnych]] i [[elektrum]] lub [[bursztyn]]u; struny sporządzano z [[owca domowa|baranich]] jelit{{odn|Sachs|2005|s=96}}.
 [[Starożytna Grecja|Starożytni Grecy]] terminem ''lyra'' określali opracowany przez siebie system muzyczny obejmujący skale i notacje{{odn|Sachs|2005|s=117}}. Lira była atrybutem [[Apollo|Apollina]]<ref name="britannica" /> i symbolizowała umiar, opanowanie i równowagę umysłu. Instrument wzmiankowany jest w ''[[Iliada|Iliadzie]]''{{odn|Sachs|2005|s=117}}. Występowała w dwóch formach<ref name="britannica" />: ciężkiej i wyposażonej w solidne ramiona [[kitara|kitary]], która była używana przez profesjonalnych muzyków, oraz niedbale skleconego z pancerza żółwia, drewnianej misy i zwierzęcych rogów {{link-interwiki|barbiton|Q=Q790312|tekst=barbitonu}}{{odn|Sachs|2005|s=118}}. Struny (od 3, 4, najczęściej 7, do 12<ref name="britannica" />) wykonywane były z [[włókna|włókien]] [[konopie|konopnych]] lub z jelit{{odn|Sachs|2005|s=119}}. Szarpano je dużym [[plektron]]em, palcami drugiej ręki [[tłumienie strun|tłumiąc]] niepożądane, lub zarywano obiema dłońmi, wydobywając dodatkowe [[harmoniczna|alikwoty]]{{odn|Sachs|2005|s=123}}.