Aleja Karola Anstadta w Łodzi

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
aleja Karola Anstadta
Fabryczna
Ilustracja
Widok alei od strony ul. Pomorskiej (wrzesień 2017)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Łódź

Długość

ok. 200 m

Przebieg
0 m ul. Pomorska
210 m ul. Północna
Położenie na mapie Łodzi
Mapa konturowa Łodzi, w centrum znajduje się punkt z opisem „aleja Karola Anstadta”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „aleja Karola Anstadta”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „aleja Karola Anstadta”
Ziemia51°46′45,5″N 19°28′15,5″E/51,779306 19,470972
Multimedia w Wikimedia Commons
Gmach przy al. Karola Anstadta 7 – od 1979 r. siedziba XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego (kwiecień 2007)

Aleja Karola Anstadta – aleja w północnej części Śródmieścia Łodzi, w obszarze SIM Fabryczna, o długości około 200 m, łącząca ul. Pomorską z ul. Północną i prowadząca do założonego w latach 80. XIX w. przez rodzinę Anstadtów parku Helenów. Ulica nosi imię Karola Anstadta, XIX-wiecznego łódzkiego przedsiębiorcy, założyciela m.in. pobliskiego browaru.

Na całej jej długości obowiązuje ruch dwukierunkowy, jest jednojezdniowa i ma po jednym pasie ruchu w każdym kierunku. Aleja ma status drogi gminnej[1].

Aleja w całości znajduje się w obrębie działalności duszpasterskiej rzymskokatolickiej parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju[2].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Historia[edytuj | edytuj kod]

Lata 1885–1939[edytuj | edytuj kod]

Mierząca 210 metrów długości[3] aleja została wytyczona – jako droga prywatna – prawdopodobnie między 1885 a 1890 rokiem – nie figuruje jeszcze w spisie łódzkich ulic sporządzonym w lutym 1887[4], natomiast jest już widoczna (bez nazwy) na mapie odtwarzającej układ miasta około roku 1890[5]. Wytyczenie ulicy w tym miejscu było podyktowane chęcią ułatwienia dojazdu do prywatnego wówczas parku Helenów, który 26 stycznia 1885 roku został otwarty dla publiczności przez rodzinę Anstadtów[6][7]. Dojazd od strony centrum miasta ulicą Północną był wtedy niemożliwy, ponieważ tuż za skrzyżowaniem z ówczesną ul. Widzewską (ob. ul. Jana Kilińskiego) przebiegała ona przez teren prywatny, należący do Roberta Biedermanna, on zaś nie wyrażał zgody na otwarcie ulicy[a]. Anstadtowie poprowadzili więc aleję przez własny teren[6] – od ówczesnej ul. Średniej (ob. ul. Pomorska) do ul. Północnej na wysokości wejścia do parku, omijając w ten sposób zagrodzony odcinek ul. Północnej[12].

Nowa aleja widoczna jest także (nadal bez nazwy) na mapie sporządzonej w latach 1894–1896 przez Władysława Starzyńskiego[13]. Nazwa ulicy Karola Anstadta została jej nadana prawdopodobnie w 1909 lub 1910 roku – pozostawała nienazwana na planie miasta wydanym w 1903 roku nakładem Eugeniusza Starczewskiego przez Wydawnictwo „Podróżnik Polski”[14] oraz na planie z roku 1909, sporządzonym dla potrzeb budowy miejskiej sieci kanalizacyjnej (Płan goroda Łodzi i okriestnostiej. Obszczij płan wodosnabditielnych soorużenij)[15], natomiast na Planie miasta Łodzi z około 1910 roku, wydanym przez Roberta Resigera jako dodatek do kalendarza „Czas” na rok 1911, jest już widoczna pod nazwą ulicy „Ansztadta”[16].

23 grudnia 1898 roku aleją Karola Anstadta (wtedy jeszcze nienazwaną) przejechał pierwszy tramwaj – Herbrand VNB-125 z doczepą I klasy Petersburskiego Towarzystwa Budowy Wagonów (tzw. typ petersburski), inaugurujący uruchomienie transportu tramwajowego w Łodzi. Skład wyruszył o godz. 13:00 z zajezdni przy ul. Nowo-Wysokiej (ob. ul. Tramwajowa) na trasę prowadzącą ulicami: Dzielną (ob. ul. prez. Gabriela Narutowicza) – Piotrkowską – przez Nowy Rynek (ob. pl. Wolności) – Średnią (ob. ul. Pomorska) – ulicą bez nazwy (ob. al. Karola Anstadta) do parku Helenów; tam skręcił w ul. Północną, zawrócił ul. Targową (ob. ul. Seweryna Sterlinga) do ul. Średniej i dalej przez Nowy Rynek pojechał ul. Piotrkowską do domu zajezdnego i Teatru „Paradyż”[17]. Regularne kursy aleją Karola Anstadta rozpoczęły trzy dni później tramwaje linii „3”[18], którą 28 stycznia 1899 roku zastąpiła linia „4” – do niej właśnie odnosi się fragment poematu Kwiaty polskie Juliana Tuwima: Zieloną czwórką się dojedzie / Do zielonego Helenowa[b][19][20]. 3 sierpnia 1900 roku dołączyła do niej linia „5”[21].

W okresie I wojny światowej podczas niemieckiej okupacji miasta wprowadzone zostało niemieckojęzyczne nazewnictwo ulic – od 1915 roku ulica Anstadta stała się Anstadtstraße. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono nazewnictwo w języku polskim, zmieniając jednocześnie w nazwie przedwojennej określenie rodzaju drogi z „ulicy” na „aleję” – przedwojenna ulica Karola Anstadta stała się więc w 1918 roku aleją Karola Anstadta[22].

Liniowy ruch tramwajów odbywał się aleją Karola Anstadta do 22 września 1928 roku – w tym dniu miał miejsce ostatni kurs do parku Helenów tramwaju linii „4”[20]. Torowisko przetrwało natomiast co najmniej do 1942 roku[23].

Lata 1939–1945[edytuj | edytuj kod]

Budynki Towarzystwa Szkół Żydowskich w Łodzi przy al. Karola Anstadta 7 – ilustracja zamieszczona w „Głosie Gminy Żydowskiej” (1938)

W sierpniu 1939 roku pod numerem 7 ukończono budowę gmachu w stylu modernistycznym dla Gimnazjum Męskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich w Łodzi, w którym zajęcia planowano rozpocząć 1 września 1939 roku[24]. Po rozpoczęciu okupacji miasta przez Niemców, 9 września budynek został przez nich zajęty. Dzień później do Łodzi przybył 2. oddział III Specjalnej Grupy Operacyjnej Policji Bezpieczeństwa (Einsatzgruppe III Sicherheitspolizei) pod dowództwem SS-Sturmbannführera Fritza Liphardta i został rozlokowany w budynku gimnazjum. 7 listopada przekształcono go w łódzką placówkę Gestapo, której szefem został Gerhard Flesch (później funkcję tę pełnili kolejno Robert Schefe i Otto Bradfisch). W piwnicach budynku urządzono areszt śledczy, natomiast na sąsiedniej działce od strony ul. Północnej – garaże i magazyny. W pobliskich budynkach zamieszkała kadra placówki (latem 1944 roku tworzyło ją 151 funkcjonariuszy)[25][26][27]. Swobodny wjazd w aleję został z obu stron zamknięty przez niemieckie posterunki[28]. W 1944 roku w siedzibie Gestapo prawdopodobnie został zastrzelony w czasie śledztwa Jan Lipsz[c], ps. „Anatol”, mistrz piekarski ze Zduńskiej Woli, członek Związku Walki Zbrojnej, aresztowany 13 czerwca 1944 roku[29]. Placówka Gestapo funkcjonowała do końca okupacji miasta[26]. Na frontowej ścianie budynku znajduje się upamiętniająca ten fakt tablica.

Podczas II wojny światowej okupant nadał alei w 1940 roku niemiecką nazwę Anstadtallee, którą jeszcze w tym samym roku, po wprowadzeniu niemieckiej nazwy miasta Litzmannstadt, zmieniono na Gardestraße (niem. ʻGardeʼ – ʻgwardiaʼ)[22][30].

Lata 1945–1989[edytuj | edytuj kod]

Tablice upamiętniające na ścianie frontowej gmachu XII Liceum Ogólnokształcącego (wrzesień 2011)

Po wojnie na krótko przywrócono nazwę przedwojenną – aleja Karola Anstadta. Już 19 stycznia 1946 roku, na uroczystym posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w sali Teatru Wojska Polskiego, zwołanym z okazji 1. rocznicy zakończenia niemieckiej okupacji Łodzi, prezydium MRN zgłosiło wniosek w sprawie przemianowania alei. Został on przyjęty przez aklamację[31]. Na planie miasta wydanym w 1948 roku przez Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy aleja nosiła więc już nową nazwę: ulica 19 Stycznia – upamiętniającą dzień zakończenia niemieckiej okupacji miasta w 1945 roku i wkroczenie do Łodzi wojsk Armii Czerwonej[22][32].

20 stycznia 1945 roku do Łodzi przybył płk Mieczysław Moczar, któremu towarzyszyło 94 funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa z Białegostoku. W przejętym po niemieckim Gestapo gmachu założyli oni siedzibę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi, którego kierownikiem od 23 stycznia 1945 do 1948 roku był Mieczysław Moczar[27][33], w latach późniejszych – m.in. płk Czesław Borecki. W okresie działalności WUBP w budynku więziono i stracono w jego podziemiach m.in.:

  • Czesława Stachurę – funkcjonariusza WUBP w Łodzi, który przekazywał działaczom Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” informacje o toczących się śledztwach i represjach wobec Konspiracyjnego Wojska Polskiego, aresztowanego 16 listopada 1946, straconego 14 stycznia 1947 roku[25],
  • Zbigniewa Zakrzewskiego ps. „Bryła” – działacza Armii Krajowej, zastępcę prezesa Zarządu Okręgu Łódzkiego „WiN” i organizatora sieci wywiadowczej w tym okręgu, aresztowanego 17 listopada 1946, straconego 26 marca 1947 roku[d][28][35],
  • Stanisława Malickiego – pracownika WUBP w Łodzi, któremu udowodniono, że w latach 1945–1946 dostarczał danych wywiadowczych żołnierzom mjr. Adama Trybusa i współpracował ze zbrojnym podziemiem antykomunistycznym, zatrzymanego w 1951, straconego 18 kwietnia 1952 roku[25].

Przy ul. 19 Stycznia 7 był także więziony i torturowany w 1946 roku Stanisław Sojczyński[36], a w latach 1950–1951 więźniem tamtejszego aresztu śledczego stał się o. Tomasz Rostworowski – łódzki duszpasterz młodzieży akademickiej[25]. WUBP w Łodzi funkcjonował do 1956 roku. Na frontowej ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca działanie urzędu i ofiary jego funkcjonariuszy. Wspomnienia z okresu siedmiomiesięcznego pobytu w areszcie WUBP zamieścił w autobiografii zatytułowanej Wczasy w Anstadta Zdrój, wydanej w 2014 roku (Warszawska Firma Wydawnicza, ISBN 978-83-8011-600-9), profesor Edward Kącki – rektor Wyższej Szkoły Informatyki w Łodzi[37].

W budynku pod numerem 10 mieściła się natomiast od stycznia 1946 roku pierwsza siedziba Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (przeniesiona później na ul. Henryka Sienkiewicza 26)[38].

W 1959 roku gmach przy ul. 19 Stycznia 7 został przekazany władzom oświatowym. Początkowo mieściła się w nim Szkoła Podstawowa nr 98, a od roku 1979 stał się siedzibą XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego[39].

8 sierpnia 1984 roku na ulicę 19 Stycznia powróciła po blisko 56 latach komunikacja miejska – ulicą poprowadzono (bez przystanku) trasę autobusów linii „57” z Kuraka w kierunku autobusowego dworca Północnego PKS. Autobusy wycofano z ulicy już po miesiącu, ponownie wróciły dopiero 1 lipca 1997 roku[40][41].

Od roku 1989[edytuj | edytuj kod]

Pomnik Ofiar Komunizmu autorstwa Wojciecha Gryniewicza (marzec 2012)

27 maja 1994 roku Uchwałą nr LXXVI/719/94 Rady Miejskiej w Łodzi ulicy 19 Stycznia nadano nazwę alei Karola Anstadta, przywracając tym samym nazwę obowiązującą w dwudziestoleciu międzywojennym i roku 1945[e] [42].

12 lipca 2007 roku Rada Miejska w Łodzi podjęła uchwałę w sprawie wzniesienia pomnika Ofiar Komunizmu dla upamiętnienia Rodaków, którzy padli ofiarą totalitarnego systemu komunistycznego w latach 1919–1989[43]. Pomnik, autorstwa Wojciecha Gryniewicza, został odsłonięty 12 grudnia 2009 roku, na wprost gmachu dawnej siedziby Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi, jako pierwszy w Polsce monument poświęcony ofiarom represji komunistycznych[44]. Odbywają się przed nim uroczystości i manifestacje dla upamiętnienia ofiar tych represji – m.in. z okazji rocznic agresji ZSRR na Polskę[45], Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”[46], rocznic wprowadzenia w Polsce stanu wojennego[47][48].

W zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego w latach 2011–2013 aleja należała do ulic całkowicie bezpiecznych – w tym okresie nie wydarzył się na niej żaden wypadek[49].

Wiosną 2017 roku po raz kolejny poprowadzono aleją trasę autobusów miejskich (linii „85A” i „85B”), a niecały rok później – ponownie linii „57”[50].

W październiku 2018 roku pojawiła się informacja o planowanych przez Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego badaniach archeologicznych na terenie podwórzy posesji pod numerami 7 i 9 (a także posesji sąsiadujących), czyli w dawnym kompleksie obiektów Gestapo (1939–45) i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (1945–56). W zamierzeniach IPN znalazło się ponadto przeprowadzenie wywiadów z żyjącymi świadkami wydarzeń lat 1945–59[51]. W planie założono, że prace badawcze rozpoczną się w kwietniu 2019 roku[52].

Badania archeologiczne, przeprowadzone w czerwcu i lipcu 2019 roku przez archeologów, antropologów i historyków z IPN przy wsparciu finansowym Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, doprowadziły do odkrycia prawdopodobnie poniemieckiej instalacji hydrotechnicznej, klatki Faradaya, książek w języku jidysz, maszynopisów (m.in. częściowo spalonych dokumentów w języku niemieckim) i rękopisów, szkolnych pomocy naukowych oraz naczyń ceramicznych z czasów wojny z terenu Protektoratu Czech i Moraw, a także szczelin ze śladami wapna. W tym samym okresie etnolodzy przeprowadzili blisko 30 wywiadów z żyjącymi świadkami – osobami przesłuchiwanymi przez funkcjonariuszy Gestapo i WUBP oraz okolicznymi mieszkańcami[28][53].

Kalendarium zmian nazwy ulicy[edytuj | edytuj kod]

Tablica Systemu Informacji Miejskiej w Łodzi z błędnym opisem (lipiec 2008)
okres
obowiązywania[22] 		nazwa[22]
przed 1909–1910 nienazwana[14][15]
1910–1915 ulica Karola Anstadta (Ansztadta)[16]
1915–1918 Anstadtstraße
1918–1940 aleja Karola Anstadta
1940 Anstadtallee[54]
1940–1945 Gardestraße[30]
1945–1946 aleja Karola Anstadta[31]
1946–1994 ulica 19 Stycznia[31]
od 1994 aleja Karola Anstadta[42]
 Zobacz też: Zmiany nazw ulic i placów w Łodzi.

Aleja Karola Anstadta w filmie[edytuj | edytuj kod]

Aleja Karola Anstadta (wtedy pod nazwą ulicy 19 Stycznia) została uwieczniona w serialu telewizyjnym Niewiarygodne przygody Marka Piegusa (1966) w reż. Mieczysława Waśkowskiego – na początku odc. 3 (Przygoda trzecia, czyli nieprawdopodobne spiętrzenie wokół akcji „Flaszka”, czyli pierwsze spotkanie ze złodziejem tornistrów) widoczne jest skrzyżowanie ulic Północnej i 19 Stycznia[55][56].

Obiekty[edytuj | edytuj kod]

Według stanu na sierpień 2016 roku do gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi były wpisane dwie kamienice przy al. Karola Anstadta (pod numerami 1 i 3) oraz gmach XII Liceum Ogólnokształcącego pod numerem 7[58].

Numeracja i kody pocztowe[edytuj | edytuj kod]

Tablica Systemu Informacji Miejskiej w Łodzi z poprawnym opisem (wrzesień 2008)
  • Numery parzyste: 4–12/14
  • Numery nieparzyste: 1–9
  • Kody pocztowe: 91-409 (cała)[59]

Komunikacja miejska[edytuj | edytuj kod]

Stan obecny[edytuj | edytuj kod]

Aleją Karola Anstadta kursują autobusy komunikacji miejskiej MPK – Łódź, choć nie ma przy niej przystanku (trasa stała według stanu na kwiecień 2024, nie uwzględniono ewentualnych tymczasowych zmian trasy i linii zastępczych)[60]:

  • linii dziennych – od ul. Pomorskiej w kierunku ul. Północnej
„57” – od 4 lutego 2018 – z osiedla Piastów-Kurak w kierunku pętli na ul. Marysińskiej przy stadionie Klubu Sportowego „Budowlani” Łódź[50],
„85A” – od 2 kwietnia 2017 – z dworca Łódź Fabryczna w kierunku Marysina,
„85B” – od 2 kwietnia 2017 – z dworca Łódź Fabryczna w kierunku Arturówka.
  • linii nocnych – od ul. Pomorskiej w kierunku ul. Północnej
„N4A” – od 4 lutego 2018 – z centrum handlowego Port Łódź w Chocianowicach w kierunku Stoków[61],
„N4B” – od 4 lutego 2018 – z dworca kolejowego w Pabianicach w kierunku Stoków[61].

Najbliższe przystanki znajdują się na ul. dr. Seweryna Sterlinga przy posesji pod numerem 12 (nr 1083) i na ul. Północnej przed gmachem Teatru Muzycznego (nr 0860) – w kierunku stadionu KS „Budowlani” Łódź, Marysina, Arturówka i Stoków – oraz na ul. Północnej przed skrzyżowaniem z ul. hm. Aleksandra Kamińskiego (nr 0861) i na ul. dr. Seweryna Sterlinga przed skrzyżowaniem z ul. Pomorską (nr 1084) – w kierunku osiedla Piastów-Kurak, dworca Łódź Fabryczna, centrum handlowego Port Łódź i dworca kolejowego w Pabianicach[62].

W przeszłości[edytuj | edytuj kod]

W przeszłości aleją Karola Anstadta kursowały:

  • tramwaje linii dziennych – od ul. Średniej (w latach 1915–1918 Mittelstraße, od 1920 ul. Pomorska) w kierunku ul. Północnej (w latach 1915–1918 Nordstraße)
„3” – od 26 grudnia 1898 do 27 stycznia 1899 – z ul. Piotrkowskiej przy Teatrze „Paradyż” do parku Helenów[18],
„4” – od 28 stycznia 1899 do 1925 – z Górnego Rynku (w latach 1915–1918 Geyers Ring) do parku Helenów; od 1925 do 22 września 1928 (ostatni dzień ruchu liniowego tramwajów w alei) – z Chojen do parku Helenów[20],
„5” – od 3 sierpnia 1900 do 31 marca 1905 – z ul. Milscha (ob. ul. Mikołaja Kopernika) przy „Leśniczówce” do parku Helenów; od 1 kwietnia 1905 do likwidacji z dniem 10 kwietnia 1906 – z ul. Radwańskiej przy ul. Piotrkowskiej do parku Helenów; od 27 maja 1909 do likwidacji z dniem 16 października 1909 – z ul. Andrzeja (ob. ul. Andrzeja Struga) przy ul. Długiej (ob. ul. Gdańska) do parku Helenów[21],
  • autobusy linii dziennej – od ul. Pomorskiej w kierunku ul. Północnej
„57” – od 8 sierpnia do 9 września 1984 i od 1 lipca 1997 do 31 grudnia 2000 – z pętli na Kuraku u zbiegu ulic Jurija Gagarina (od lipca 1992 ul. Ignacego Jana Paderewskiego) i Karpackiej w kierunku autobusowego dworca Północnego PKS, od 1 stycznia 2001 do 1 kwietnia 2017 – z pętli na Kuraku u zbiegu ulic Ignacego Jana Paderewskiego i Karpackiej w kierunku pętli na ul. Marysińskiej przy stadionie Klubu Sportowego „Budowlani” Łódź[40][41].

W pobliżu[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W latach 1881–1888 toczył się proces cywilny z wzajemnym powództwem między Robertem Biedermannem a władzami miasta i sukcesorami Karola Anstadta, domagającymi się odblokowania ul. Północnej. 30 grudnia 1882 roku sąd okręgowy wydał orzeczenie korzystne dla Biedermanna – odcinek ul. Północnej pozostał nadal zamknięty, jako przebiegający przez teren prywatny[8][9]. 30 grudnia 1885 roku izba sądowa warszawska podtrzymała orzeczenie piotrkowskiego sądu okręgowego, zmieniając jedynie część dotyczącą wynagrodzenia szkód i strat[10]. Na początku 1888 roku petersburski departament kasacyjny senatu zatwierdził orzeczenie izby sądowej[11].
  2. ↑ Linia „4” była oznaczona kolorem zielonym[19].
  3. ↑ Niektóre źródła podają wersję nazwiska „Libsz”.
  4. ↑ Joanna Żelazko podaje, że Zbigniew Zakrzewski został stracony dopiero w grudniu 1947 roku[34].
  5. ↑ Podczas wdrażania w mieście Systemu Informacji Miejskiej początkowo przy alei pojawiły się tablice z błędnym napisem „ulica Karola Anstadta”.
  6. ↑ Wszystkie odległości podano w linii prostej od skrzyżowania z ul. Północną.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ UMŁ (autor korporatywny): Wykaz ulic na terenie miasta Łodzi zaliczonych do kategorii dróg gminnych. Stan na dzień 01.01.2017 r. Dzielnica Łódź Śródmieście. [w:] Strona Zarządu Dróg i Transportu w Łodzi. zdit.uml.lodz.pl > utrzymanie dróg > Wykaz dróg publicznych > Drogi gminne – Dzielnica Łódź Śródmieście [on-line]. Zarząd Dróg i Transportu w Łodzi, 2017-01-02. s. 1, poz. 1. [dostęp 2017-02-01].
  2. ↑ Spis ulic Łodzi A–O [wraz z przynależnością do parafii]. [w:] Strona archidiecezji łódzkiej. archidiecezja.lodz.pl > Parafie – Spis ulic Łodzi A–O [on-line]. Archidiecezja Łódzka, 2016-08-26. [dostęp 2017-02-01].
  3. ↑ Mapa Łodzi w Geoportalu Województwa Łódzkiego. Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego. Departament Geodezji i Kartografii. [dostęp 2017-02-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-03)].
  4. ↑ L. G. W kwestyi uporządkowania nazw ulic miejskich. „Dziennik Łódzki”. Rok IV (nr 43), s. 1, 1887-02-24. Antoni Chomętowski (red.). Łódź: Stefan Kossuth. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-02-01]. 
  5. ↑ Jacek Wesołowski: Łódź w okresie wielkoprzemysłowym [mapa 1: Układ przestrzenny miasta ok. 1880 r.]. W: Stanisław Liszewski (red.): Atlas miasta Łodzi. Wyd. I. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Urząd Miasta Łodzi. Wydział Geodezji, Katastru i Inwentaryzacji, 2002, s. V. ISBN 83-87749-49-4. [dostęp 2017-02-01].
  6. ↑ a b Bieńkowska, Umińska-Tytoń ↓.
  7. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Jan Skąpski. Łódzkie kino zrodzone w fabrykanckim parku. „Nasza Historia”. Rok IV (nr 7–8 (32–33)), s. 22–25, lipiec – sierpień 2016. Robert Sakowski (red. nacz.). Łódź: Polska Press Sp. z o.o. Oddział w Łodzi. ISSN 2391-5625. [dostęp 2017-02-01]. 
  8. ↑ Wiadomości bieżące. Sprawa o ulicę.... „Tydzień”. Rok IX (nr 44), s. 2, 1881-10-30. Mirosław Dobrzański (red.). Petroków (Piotrków Trybunalski): Mirosław Dobrzański. [dostęp 2017-02-01]. 
  9. ↑ Wiadomości bieżące. Miejscowy.... „Tydzień”. Rok XI (nr 2), s. 3, 1883-01-14. Mirosław Dobrzański (red.). Petroków (Piotrków Trybunalski): Mirosław Dobrzański. [dostęp 2017-02-01]. 
  10. ↑ Kronika Łódzka. Sprawa p. R. Biedermana.... „Dziennik Łódzki”. Rok III (nr 1), s. 3, kol. 1, 1886-01-01. Zdzisław Kułakowski (red.). Łódź: Stefan Kossuth. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-09-07]. 
  11. ↑ Kronika Łódzka. Wyrok senatu. „Dziennik Łódzki”. Rok V (nr 33), s. 2, kol. 3, 1888-02-11. Antoni Chomętowski (red.). Łódź: Stefan Kossuth. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-09-16]. 
  12. ↑ Mariusz Kulesza. Wielokulturowe dziedzictwo Łodzi a współczesny krajobraz miasta. „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”. T. 2, s. 20 (PDF – 11), 2013. Andrzej Rykała (red. nacz.). Łódź: Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 2450-0127. [dostęp 2017-12-04]. 
  13. ↑ Władysław Starzyński: Mapa Starzyńskiego (1894–1896). [w:] Strona Łódzkiego Internetowego Systemu Informacji o Terenie „InterSIT”. mapa.lodz.pl > Mapy tematyczne > Mapy historyczne [on-line]. Łódzki Ośrodek Geodezji, Urząd Miasta Łodzi, 2013. [dostęp 2017-02-01]. (ros.). (Na stronie docelowej należy zaznaczyć w panelu bocznym „Warstwy” w części „Mapy historyczne”: Mapa Starzyńskiego (1894–1896); opcjonalnie można wyłączyć pozycję Struktura Miasta).
  14. ↑ a b Łódź [plan miasta]. [w:] Strona „Centrum historii miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej”. lvivcenter.org > Mapy miejskie > Łódź [on-line]. „Centrum historii miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej”. [Pierwotnie: nakładem Eugeniusza Starczewskiego. Wydawnictwo „Podróżnik Polski”], 1903. [dostęp 2017-02-01]. (ang. • pol. • ros. • ukr.).
  15. ↑ a b Płan goroda Łodzi i okriestnostiej. Obszczij płan wodosnabditielnych soorużenij [Планъ города Лодзи и окрестностей. Общій планъ водоснабдительныхъ сооруженій]. [w:] Strona „Stare Plany Miast”. stareplanymiast.pl > według miast > Łódź > Plan Miasta Łodzi z 1909 r. > Link do nakładki [on-line]. „Stare Plany Miast”, 2015-11-16. [dostęp 2017-02-01]. (pol. • ros.).
  16. ↑ a b Plan miasta Łodzi. Dodatek do Kalendarza „Czas”. „Czas. Kalendarz na Rok...”, 1911. Łódź: R. Resiger. [dostęp 2017-07-08]. 
  17. ↑ Wojciech Dębski: Kalendarium 1881 – 1900. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Kalendarium – zarys historyczny > 1881 – 1900 [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-02-01].
  18. ↑ a b Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 3. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 3 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-02-01].
  19. ↑ a b Anna Gronczewska: Wyjątkowe tramwaje elektryczne na wąskich łódzkich ulicach [Zdjęcia archiwalne]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź > Kocham Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2016-02-14. s. 2. [dostęp 2017-02-01].
  20. ↑ a b c Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 4. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 4 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-02-01].
  21. ↑ a b Wojciech Dębski: Linia tramwajowa 5. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Linie > 5 – więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-02-01].
  22. ↑ a b c d e Horodecki (red.) 2016 ↓.
  23. ↑ Wojciech Dębski: Plan torów i przebiegu linii tramwajowych w Łodzi; 1942 r.. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Tramwaje – Schematy sieci i przebiegu linii [on-line]. Wojciech Dębski, 2011. [dostęp 2017-02-01].
  24. ↑ Estera Flieger, Marcin Stępień: Przedwojenne, żydowskie szkoły w Łodzi [Zdjęcia]. [w:] Portal „Gazety Wyborczej”. wyborcza.pl > Łódź > Wiadomości [on-line]. Agora S.A., 2016-07-14. s. 4 (w galerii zdjęć). [dostęp 2017-02-01].
  25. ↑ a b c d Ossowski i Spodenkiewicz ↓.
  26. ↑ a b Rukowiecki 2012 ↓, s. 17.
  27. ↑ a b Grzegorczyk (red. nacz.) i Janecki (red. wyd.) 2010 ↓, s. 280 (PDF – 11).
  28. ↑ a b c Wiesław Pierzchała: Badacze na tropie sekretów dawnych siedzib gestapo i bezpieki w Łodzi. Co znaleźli archeolodzy?. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2019-07-25. [dostęp 2019-07-31].
  29. ↑ Henryk Woch. Ruch oporu w Łodzi w latach II Wojny Światowej, cz. 2. „Libertas. Miesięcznik ludzi wolnych”. Rok III (nr 27), 2010-06-24. libertas.pl. ISSN 1689-6688. [dostęp 2017-02-01]. 
  30. ↑ a b Straßenverzeichnis von Litzmannstadt 1941 ↓, s. 7, 43 (PDF – 9, 45).
  31. ↑ a b c (p.). Al. Anstadta – ulicą 19 Stycznia. „Dziennik Łódzki”. Nr 21 (208). Rok II, s. 5, kol. 2, 1946-01-21. Anatol Mikułko (red.). Łódź: Spółdzielnia „Czytelnik”. ISSN 1898-3111. [dostęp 2019-08-09]. 
  32. ↑ Miasto Łódź. Województwo grodzkie. Plan orientacyjny miasta w granicach z roku 1946. Łódź: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1948. [dostęp 2017-07-08].
  33. ↑ Grzegorczyk (red. nacz.) 2010 ↓, s. 299 (PDF – 8).
  34. ↑ Joanna Żelazko: Proces kierownictwa Okręgu Łódzkiego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi. W: Janusz Wróbel (red.), Joanna Żelazko (red.): Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi. Wyd. I. T. 21. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, 2004, s. 47–48, seria: Konferencje. ISBN 83-89078-71-6.
  35. ↑ Marek Michalik, Marcin Zalewski: Uzasadnienie. W: Rada Miejska w Łodzi (autor korporatywny): Projekt uchwały w sprawie nadania nazwy rondu. Łódź: Urząd Miasta Łodzi, 2016-02-19, s. 2. [dostęp 2019-07-31].
  36. ↑ Hołd ofiarom komunizmu. „Ziemia Łódzka. Pismo Samorządowe Województwa Łódzkiego”, s. 16, marzec 2015. Włodzimierz Mieczkowski (red. nacz.). Łódź: Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego. ISSN 1640-9337. [dostęp 2017-02-01]. 
  37. ↑ Paweł Patora: Edward Kącki, profesor informatyki, napisał książkę autobiograficzną. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź > Kocham Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2014-10-12. [dostęp 2017-02-01].
  38. ↑ Karol Wołek: Łódź – siedziba Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. [w:] Katownie NKWD/UB [on-line]. zolnierzeniezlomni.com.pl. [dostęp 2017-02-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-19)].
  39. ↑ Historia budynku szkoły. [w:] Strona XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego w Łodzi. 12lo.ehost.pl > Szkoła > Historia budynku [on-line]. XII Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego w Łodzi. [dostęp 2017-02-01].
  40. ↑ a b Wojciech Dębski: Linia autobusowa 57. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Autobusy – Linie > 57– więcej informacji [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2017-02-01].
  41. ↑ a b Włodzimierz Hyży, Waldemar Fortecki: Linia 57. [w:] Strona „BUSLODZ.PL4. Łódzkie autobusy i tramwaje”. buslodz.pl > Linie – Zwykłe > 57 [on-line]. BUSLODZ.PL – Łódzkie autobusy i tramwaje, 2005–2017. [dostęp 2017-02-01].
  42. ↑ a b Uchwała nr LXXVI/719/94... 1994 ↓, s. 8.
  43. ↑ Uchwała nr XVI/0264/07... 2007 ↓, s. 1.
  44. ↑ (msm): Odsłonili Pomnik Ofiar Komunizmu. [w:] Portal „Nasze Miasto”. naszemiasto.pl > Łódź > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2009-12-14. [dostęp 2017-02-01].
  45. ↑ sow: Łódzkie obchody 76. rocznicy agresji ZSRR na Polskę [Zdjęcia]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Historia [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2015-09-17. [dostęp 2017-02-01].
  46. ↑ Jacek Losik: Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Uroczystości przed Pomnikiem Ofiar Komunizmu [Zdjęcia]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości > Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2016-03-01. [dostęp 2017-02-01].
  47. ↑ Jarosław Kosmatka: 13 grudnia – Pamiętamy! Młodzi Demokraci zapalili znicze [Zdjęcia+film]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2012-12-13. [dostęp 2017-02-01].
  48. ↑ Andrzej Boratyński: Idzie Antykomuna 2012. Manifestacja MW i ONR w Łodzi [Zdjęcia+film]. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2012-12-15. [dostęp 2017-02-01].
  49. ↑ Kazimierz Jamroz i in.: Wykaz ulic i skrzyżowań wraz z liczbą wypadków i ich ofiar. W: Kazimierz Jamroz, Marcin Budzyński, Andrzej Zalewski, Joanna Żukowska, Izabela Oskarbska: Miejski Program Poprawy Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego w Łodzi na lata 2014–2020. Gdańsk: maj 2014, s. 93–103 (PDF – 96–106). [dostęp 2017-07-01]. (Załącznik 1; w tytułach tabel błędnie podano lata 2010–2013 zamiast 2011–2013).
  50. ↑ a b MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 6/18. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2018-02-04. [dostęp 2018-02-04].
  51. ↑ (MSM): IPN i archeolodzy będą szukać szczątków polskich patriotów w Łodzi przy ul. Anstadta. [w:] Portal „Expressu Ilustrowanego”. expressilustrowany.pl > Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2018-10-21. [dostęp 2018-10-21].
  52. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Anna Gronczewska: Zbadają XXII LO w Łodzi. Tam mieściło się UB i katowało gestapo. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Serwis + > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2018-10-26. [dostęp 2018-10-26].
  53. ↑ K.K.: Sekrety Alei Anstadta. Badania archeologiczne ujawniły ukrywane dokumenty [WIDEO]. [w:] Portal „TuŁódź”. tulodz.pl > Kultura > Inne [on-line]. tulodz.pl, 2019-07-30. [dostęp 2019-07-31].
  54. ↑ Straßenverzeichnis von Litzmannstadt 1941 ↓, s. 7 (PDF – 9).
  55. ↑ Anna Gronczewska: Kapitan Sowa i inni na miejskich tropach, czyli Łódź w polskim filmie. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Wiadomości [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2014-03-09. s. 2. [dostęp 2017-02-01].
  56. ↑ Niewiarygodne przygody Marka Piegusa. [w:] Strona „Szlak dziedzictwa filmowego Łodzi”. filmowalodz.pl [on-line]. Centrum Inicjatyw na rzecz Rozwoju „Regio”. [dostęp 2017-02-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-07)].
  57. ↑ Centrum Stomatologii SPZOZ MSWiA. [w:] Portal „Wirtualna Łódź”. wirtualna.lodz.pl > Firmy > Przychodnie lekarskie [on-line]. Wirtualna Łódź. Wirtualne Miasta. [dostęp 2017-02-01].
  58. ↑ Wykaz kart adresowych gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi. [w:] Portal Urzędu Miasta Łodzi. uml.lodz.pl > Miasto – Rewitalizacja i zabytki > Ewidencja Zabytków [on-line]. Urząd Miasta Łodzi, 2016-08-05. s. 1. [dostęp 2017-02-01].
  59. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., lipiec 2013, s. 698 [zarchiwizowane 2013-07-15].
  60. ↑ Aktualne trasy i rozkłady jazdy. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Rozkłady jazdy [on-line]. MPK – Łódź Spółka z o.o., 2017-02-01. [dostęp 2017-02-01].
  61. ↑ a b Linie autobusowe nocne [schemat]. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Pobierz > Mapy PDF przebiegów tras – autobusy nocne (PDF 1600 KB) [on-line]. MPK – Łódź Spółka z o.o., 2018-02-04. [dostęp 2018-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-22)].
  62. ↑ Przystanki. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Przystanki [on-line]. MPK – Łódź Spółka z o.o., 2018-04-22. [dostęp 2018-04-22].
  63. ↑ [Widok gmachu Teatru Muzycznego w Łodzi w Google Street View]. [w:] Mapy Google [on-line]. Google, 2014. [dostęp 2017-02-01].
  64. ↑ [Widok siedziby Delegatury ABW w Łodzi w Google Street View]. [w:] Mapy Google [on-line]. Google, 2014. [dostęp 2017-02-01].
  65. ↑ Blanka Rogowska: Łódzka delegatura ABW do likwidacji. [w:] Portal „Gazety Wyborczej”. wyborcza.pl > Łódź > Wiadomości [on-line]. Agora S.A., 2017-08-25. [dostęp 2017-11-04].
  66. ↑ [Widok gmachu szpitala MSWiA w Łodzi w Google Street View]. [w:] Mapy Google [on-line]. Google, 2014. [dostęp 2017-02-01].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleja_Karola_Anstadta_w_Łodzi&oldid=73605221”