Przejdź do zawartości

Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Rybołach

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana
Zabytek: nr rej. A-508 z dnia 30.12.1987.
cerkiew parafialna
Ilustracja
Widok ogólny
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Miejscowość

Ryboły

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

warszawsko-bielska

Wezwanie

Świętych Kosmy i Damiana

Wspomnienie liturgiczne

1/14 listopada

Przedmioty szczególnego kultu
Cudowne ikony

Rybołowska Ikona Matki Bożej

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Położenie na mapie powiatu białostockiego
Mapa konturowa powiatu białostockiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Położenie na mapie gminy Zabłudów
Mapa konturowa gminy Zabłudów, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Ziemia52°56′03,6″N 23°15′52,6″E/52,934333 23,264611
Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana – prawosławna cerkiew w Rybołach, główna świątynia parafii pod tym samym wezwaniem, należącej do dekanatu Bielsk Podlaski diecezji warszawsko-bielskiej.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Najstarsza cerkiew

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Rybołach (nieistniejąca).

Według Grzegorza Sosny najstarsza świątynia prawosławna w Rybołach istniała jeszcze w średniowieczu. Z pewnością budynek powstał przed unią brzeską (w 1556 otrzymał królewskie nadanie[1]), i początkowo nosił jedynie wezwanie Złożenia Szat Matki Bożej, z czasem przyjmując dodatkowo drugie wezwanie Świętych Kosmy i Damiana. Od XVII w.[2] cerkiew była ośrodkiem kultu ikony Matki Bożej (nazwanej następnie Rybołowską). Najstarsze opisy tej świątyni pochodzą z XVIII w., gdy była to już cerkiew unicka. Z uwagi na zły stan techniczny budowlę tę rozebrano między 1791 a 1793[3].

Druga cerkiew w Rybołach

[edytuj | edytuj kod]

Drugą cerkiew w Rybołach wzniesiono na potrzeby miejscowej parafii unickiej z inicjatywy jej proboszcza ks. Józefa Krassowskiego. W 1792 Matuszewic, komisarz białostockich dóbr Branickich, poinformował o opracowaniu planu nowej świątyni przez architekta Zscherniga. W tym samym roku przystąpiono do prac budowlanych, które do 1795 ukończono. Koszt budowy cerkwi w całości pokryła parafia[4].

Rybołowska świątynia była budowlą drewnianą, jednokopułową, z ośmioma oknami, na podmurówce ceglanej i krytą dachówką z podrzutką wapienną. Wzniesiono ją na typowym dla ówczesnej podlaskiej architektury unickiej planie ośmioboku (analogiczny typ budownictwa reprezentowały cerkwie w Szczytach-Dzięciołowie, Bielsku Podlaskim i Orli), oryginalnym rozwiązaniem natomiast było wzniesienie nad wejściem wysokiej wieży. Dzwonnica cerkiewna była budowlą wolno stojącą i znajdowała się w sąsiedztwie budynku[4]. Wyposażenie cerkwi pochodziło ze starszej świątyni, do nowego obiektu sakralnego przeniesiono także uważaną za cudowną ikonę Matki Bożej zasłanianą drugą ikoną Świętych Kosmy i Damiana[4]. Wizerunek ten pochodził z XVII w. i nie jest możliwe ustalenie, w jakich okolicznościach znalazł się w cerkwi w Rybołach[1].

W ówczesnej architekturze unickich cerkwi na Podlasiu bardzo silne były tendencje latynizacyjne. Uwidaczniały się one także w przypadku cerkwi rybołowskiej. Nie było w niej ikonostasu ani nawet samych carskich wrót, a najpóźniej w 1811 wstawiono do świątyni monstrancję[4]. Siedem lat później w protokole wizytacji cerkwi zapisano, iż budynek wymagał remontu. Zalecono oszalowanie ścian i uzupełnienie dachówek. Renowacji jednak nie przeprowadzono i w 1822 w kolejnym protokole ponownie stwierdzono, że budowla była w złym stanie. W tym samym roku proboszczem miejscowej parafii został Lew Markiewicz[4]. Duchowny ten początkowo był zwolennikiem latynizacji Kościoła unickiego i umacniał w parafii unicką tożsamość. Na początku lat 30. XIX w. zmienił jednak swoje stanowisko i stał się propagatorem usuwania z liturgii elementów pochodzenia łacińskiego, by ostatecznie doprowadzić parafię do przejścia do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[5].

W 1822 w cerkwi znajdował się ołtarz, swoją formą zbliżony do ołtarzy łacińskich, w którym znajdowała się ikona Matki Bożej, a nad nią obraz Matki Boskiej Bolesnej[6]. Na wyposażeniu budynku pozostawały również inne zlatynizowane elementy: zestaw dzwonków[7], ambona, ołtarze boczne[8] i organy[9]. Cerkiew posiadała także mszał łaciński[10]. W 1834 cerkiew w Rybołach uznano za jedną z najbogatszych świątyń unickich w obwodzie białostockim[11].

Pod kierunkiem ks. Markiewicza we wnętrzu cerkwi w Rybołach dokonano znaczących przekształceń. W 1835 w świątyni znajdowała się już konstrukcja ikonostasu bez ikon. Cerkiew w Rybołach była pierwszą świątynią unicką w regionie, do której w latach 30. XIX wieku wstawiono ikonostas[12]. W tym samym roku, według opisu ks. Markiewicza, w cerkwi był również stół ołtarzowy i stół ofiarny (żertwiennik)[13]. Ikony w ikonostasie napisał w 1837 Fiodor Michnow, który pracował również w cerkwiach w Puchłach, Rajsku, Fastach oraz Topilcu[14]. W tym samym roku usunięto z budynku organy[15].

Jedenaście lat później przystąpiono do sugerowanego od dawna remontu budynku. Kapitalny remont trwał przez dwa lata. W końcu lat 40. XIX w. do rybołowskiej cerkwi uczęszczało 2300 parafian[4].

Murowana cerkiew w Rybołach

[edytuj | edytuj kod]

Funkcjonowanie cerkwi w Imperium Rosyjskim

[edytuj | edytuj kod]
Widok ogólny cerkwi
Zabytkowy nagrobek na terenie cerkiewnym

Na początku lat 70. XIX w. rada parafialna oraz proboszcz ks. Głowacki postanowili rozebrać osiemnastowieczną cerkiew i na jej miejsce wznieść świątynię murowaną. Środki na ten cel w kwocie 15 188 rubli i 80 kopiejek parafia otrzymała od Skarbu Państwa. Również miejscowi parafianie przekazywali dary na budowę obiektu i pracowali w cegielni, gdzie wyrabiano materiał budowlany na potrzeby inwestycji. Plan cerkwi opracował Borysław Rudkowski, opierając się na dokumentacji identycznej cerkwi w Nowoberezowie. Robotami budowlanymi kierował Gordiej Aleksiejew, nadzór techniczny sprawował inż. Łoziński. Prace nad wznoszeniem świątyni trwały od 1873 do 1877, zaś drewno z rozebranej budowli sakralnej wykorzystano do budowy cmentarnej cerkwi św. Jerzego[4]. W 1878 Gordiej Aleksiejew przeprowadził prace wykończeniowe oraz usunął pewne usterki z konstrukcji ikonostasu. Budowlę konsekrował 22 maja 1879, w święto Zstąpienia Ducha Świętego, archimandryta Innocenty, przełożony monasteru Zwiastowania i św. Jana Teologa w Supraślu[4].

W 1886 cerkiew wizytował biskup brzeski Anastazy[4]. Jego przybycie skłoniło parafian do dalszych prac nad upiększeniem świątyni. W 1890 przeprowadzono remont całego obiektu, a w jego trakcie i w latach następnych miejscowi wierni fundowali i przekazywali różne elementy wyposażenia: lampadę, ikony procesyjne, chorągwie, płaszczanicę, szaty liturgiczne, dwa panikadiła. Parafianie przekazywali również dary pieniężne. Ponadto w 1888 do cerkwi przekazano lampadę, co miało upamiętnić ocalenie rodziny carskiej z katastrofy kolejowej w Borkach[16]. W 1897 ikonę Matki Bożej ozdobiono srebrną koszulką i wstawiono ją do kiotu[17].

Dalsze elementy wyposażenia trafiły do świątyni po 1910. Wstawiono do niej wówczas wizerunki św. Pantelejmona i św. Mikołaja oraz kolejne panikadiło. Ludowy malarz Eliasz Andrejuk napisał dla cerkwi ikonę Świętych Piotra i Pawła[16]. W cerkwi znajdowały się również dwa dzwony o wadze 50 i 15 pudów. Znaczną wartość posiadały komplet naczyń liturgicznych, szat kapłańskich oraz srebrny krzyż. Większość tych przedmiotów, wywieziona z cerkwi w 1915 w związku z bieżeństwem, zaginęła, a starania parafii o ich odnalezienie nie dały rezultatów[16]. Te utensylia (niektóre szaty, ikony z koszulkami, chorągwie procesyjne, cztery małe dzwony), które postanowiono ukryć na miejscu, zakopano na miejscowym cmentarzu prawosławnym oraz na działce cerkiewnej. Odnaleziono je w 1923, jednak nie wszystkie nadawały się do dalszego użytkowania[16].

1918–1945

[edytuj | edytuj kod]

W latach I wojny światowej w cerkwi nabożeństwa się nie odbywały. Po powrocie prawosławnej ludności na Podlasie świątynię otwarto ponownie[16]. W 1924 w opisie cerkwi stwierdzono, że nie było w niej żadnego wyposażenia, natomiast rok później, że wyposażenie to było wystarczające. Może to wynikać z faktu odnalezienia niektórych ukrytych przed bieżeństwem przedmiotów[18]. Parafianie nie byli w stanie uzupełnić wszystkich braków w wyposażeniu świątyni, w 1924 przeprowadzili natomiast kapitalny remont budowli. Uzupełnianie wyposażenia cerkiewnego miało miejsce na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. M.in. w 1930 parafia zakupiła w ławrze Poczajowskiej kopię Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, a następnie dużą ikonę do pomieszczenia ołtarzowego[16]. W roku następnym miejscowi wierni kupili u przemyskiego rzeźbiarza Borysa Polija-Niejełowa Golgotę, zaś w latach 1932 i 1934 do budynku wstawiono dwa krzyże, zakupiono przez matuszkę Ludmiłę Krukowską oraz Grzegorza Laszewskiego z Wojszek. W latach 30. XX wieku wymieniono pokrycie dachowe, zaś w latach 1938–1939 odmalowano cały budynek[19].

W czasie II wojny światowej cerkiew nie poniosła większych strat. Pozostawała czynna, parafianie mogli również przeprowadzać konieczne bieżące remonty[19].

Po 1945

[edytuj | edytuj kod]

W 1950 parafianie ufundowali dla świątyni nowy dzwon o wadze 662 kg, z cerkiewnosłowiańskim napisem Błagowiestwuj ziemle radost' wieliju. Chwalitie niebiesa jeju sławu. Kołokoł siej pożertwowan w Rybołowskuju cerkow jeja prichożanami 1950 g. (Zwiastuj ziemi wielką radość. Wychwalajcie, niebiosa, jej chwałę. Dzwon ten ofiarowali cerkwi w Rybołach jej parafianie w 1950 r.). W dzwonie tym znalazło się serce zaginionego dzwonu „Julian” przechowywanego w świątyni przed bieżeństwem, jedyna jego część odzyskana przez parafię po 1918. Nadal używane są również cztery mniejsze, XIX-wieczne dzwony[19]. Wyposażenie świątyni było wzbogacane również w kolejnych dziesięcioleciach. W 1991 pozłocono ikonostas, zaś w 1997 przemalowano całą budowlę[19].

W 1979 ikona Matki Bożej została poddana zabiegom konserwatorskim[19]. W 1999 zabiegom takim poddano także ikonę Świętych Kosmy i Damiana[20].

Cerkiew (wraz z bramą i ogrodzeniem) wpisano do rejestru zabytków 30 grudnia 1987 pod nr A-508[21].

Architektura

[edytuj | edytuj kod]

Wystrój wnętrza

[edytuj | edytuj kod]
Wnętrze cerkwi z Rybołowską Ikoną Matki Bożej
 Osobny artykuł: Rybołowska Ikona Matki Bożej.

W cerkwi znajduje się trzyrzędowy ikonostas z usytuowaną między drugim a trzecim rzędem kopią Poczajowskiej Ikony Matki Bożej. Przed nim w kiotach wystawione są ikony patronalna oraz XVII-wieczna Rybołowska Ikona Matki Bożej, odrestaurowana w 1980. Kolejne wizerunki świętych zawieszone są na ścianach świątyni[19].

Freski w świątyni wykonał w latach 1944–1946 białostocki malarz Włodzimierz Wasilewicz. W ołtarzu wykonał on wyobrażenie Zmartwychwstania Pańskiego, nad ikonostasem postać Chrystusa niosącego krzyż, zaś nad drzwiami wiodącymi z przedsionka do nawy – Wjazd Pański do Jerozolimy. Na ścianach nawy głównej znajdują się namalowane przez tego samego autora postacie Ewangelistów. Między postaciami i scenami umieszczono dekoracyjne ornamenty[19].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 344. ISBN 83-85368-69-8.
  2. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 349. ISBN 83-85368-69-8.
  3. ↑ Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 89–94. ISBN 83-909009-7-1.
  4. ↑ a b c d e f g h i Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 94–97. ISBN 83-909009-7-1.
  5. ↑ Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 36–37. ISBN 83-909009-7-1.
  6. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 346. ISBN 83-85368-69-8.
  7. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 236. ISBN 978-83-7431-364-3.
  8. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 343. ISBN 978-83-7431-364-3.
  9. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 333. ISBN 978-83-7431-364-3.
  10. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 265. ISBN 978-83-7431-364-3.
  11. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 298. ISBN 978-83-7431-364-3.
  12. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 300 i 302. ISBN 978-83-7431-364-3.
  13. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 304. ISBN 978-83-7431-364-3.
  14. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 319. ISBN 978-83-7431-364-3.
  15. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 340. ISBN 978-83-7431-364-3.
  16. ↑ a b c d e f Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 98–101. ISBN 83-909009-7-1.
  17. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 347. ISBN 83-85368-69-8.
  18. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 348. ISBN 83-85368-69-8.
  19. ↑ a b c d e f g Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 102–107. ISBN 83-909009-7-1.
  20. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 354. ISBN 83-85368-69-8.
  21. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
Cerkwie w Białymstoku i powiecie białostockim
Białystok
powiat białostocki

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cerkiew_Świętych_Kosmy_i_Damiana_w_Rybołach&oldid=73475134”