Fake news

Fake news – fałszywa wiadomość, często o charakterze sensacyjnym, publikowana w mediach z intencją wprowadzenia odbiorcy w błąd w celu osiągnięcia korzyści finansowych, politycznych lub prestiżowych[1]. Fałszywe wiadomości mogą być elementem dezinformacji w ramach działań określanych jako środki aktywne w grupie „czarnej” technologii hybrydowych[2].
Należy rozróżnić nieprawdziwe i wprowadzające w błąd fałszywe wiadomości od satyry lub parodii, która jest przeznaczona do celów humorystycznych i nie ma na celu wprowadzenia w błąd odbiorców. Prawdziwe wiadomości bywają również uznawane za „fałszywe” przez osoby lub instytucje z powodu negatywnej dla tych osób lub instytucji zawartości[1].
Rozprzestrzeniane są poprzez media drukowane i nadawcze serwisy informacyjne, media elektroniczne czy serwisy społecznościowe[3]. Często stosowane są chwytliwe nagłówki w celu zwrócenia możliwie dużej uwagi[4][5]. Łatwe dochody z reklam, wzmożone podziały polityczne i popularność mediów społecznościowych (jak np. Facebook czy Twitter), to główne przyczyny wzmożonego oddziaływania fałszywych wiadomości[4].
Pojęcie[edytuj | edytuj kod]
Fałszywki znane są także pod angielską nazwą fake news jako neologizm[6]. Odnoszą się one do kłamstw publikowanych w wiadomościach bądź portalach społecznościowych[7]. Ważną rolę pełni tu intencja nadawcy: czasami domniemana fałszywa wiadomość może być w rzeczywistości jedynie satyrą, wykorzystującą przesadne i nierealistyczne motywy, przeznaczoną do rozrywki, a nie wprowadzenia w błąd. W niektórych przypadkach fałszywki są narzędziem propagandy[4]. W wielu przypadkach prowadziły do wojny[8][9] lub zmiany rządów.
Podczas wyborów do Kongresu USA w 2010 roku, fałszywe wiadomości wywołały silne kontrowersje i spory. Niektórzy komentatorzy dostrzegali w nich znamiona moralnej paniki i masowej histerii. Inni zwracali uwagę na szkody wyrządzone dla zaufania publicznego[10][11][12][13]. W styczniu 2017 brytyjska Izba Gmin przeprowadziła parlamentarne śledztwo w sprawie „nasilającego się zjawiska fałszywych wiadomości”[14]
Wykrywanie[edytuj | edytuj kod]

Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (IFLA) opublikowała planszę (na zdjęciu po prawej), mającą pomóc ludziom rozpoznać fałszywe wiadomości[15]. Jej główne założenia:
- Rozważyć źródło (rozumieć cele i intencje)
- Czytać treść, nie tylko nagłówek (aby zrozumieć cały materiał)
- Sprawdzić autorów, aby zweryfikować, czy są oni wiarygodni
- Ocenić pomocnicze źródła (upewnić się, że podają te same informacje)
- Sprawdzić datę publikacji (aby zobaczyć, czy informacje są trafne i aktualne)
- Upewnić się, czy nie jest to żart, aby określić, czy nie mamy do czynienia z satyrą
- Przemyśleć własne uprzedzenia (aby zobaczyć, czy nie wpływają one na nasz osąd)
- Zapytać ekspertów (uzyskać potwierdzenie od niezależnych ludzi dysponujących wiedzą).
XXI wiek[edytuj | edytuj kod]
Choć były one obecne od czasów starożytnych, występowały coraz częściej wraz z rozwojem środków masowej komunikacji, natomiast w XXI wieku, wpływ fałszywych wiadomości stał się powszechny[3], podobnie jak użycie tego terminu. Oprócz zmyślonych historii, mających na celu oszukanie odbiorcy, zaczęto nim także określać satyryczne wiadomości, których celem jest nie wprowadzanie w błąd, a humorystyczne komentowanie prawdziwych wiadomości[16][17].
W XXI wieku celem fałszywych wiadomości często jest zwiększanie zysku finansowego firm medialnych. W wywiadzie dla radia NPR Jestin Coler, dawniej kierujący stronami z fałszywymi wiadomościami, ujawnił, kto pisze fałszywe artykuły, kto finansuje te artykuły i dlaczego twórcy fałszywych wiadomości tworzą i rozpowszechniają je. Rozpoczął on swoją karierę w dziennikarstwie jako sprzedawca magazynów, potem zaczął pracować jako niezależny redaktor. Przyłączył się do branży fałszywych wiadomości, aby pokazać sobie i innym jak szybko fałszywe wiadomości mogą być rozpowszechniane. Coler powiedział, że jego firma zatrudniała od 20 do 25 edytorów i generowała zyski z reklam od 10 000 do 30 000 USD miesięcznie[18]. Również użytkownicy Facebooka odgrywają istotną rolę w rozpowszechnianiu w fałszywych wiadomości[19]. Mark Zuckerberg, dyrektor generalny Facebooka, powiedział: „myślę, że pomysł jakoby fałszywe wiadomości na Facebooku wpływały na wybory w jakikolwiek sposób jest to dość szalony”, a kilka dni później napisał w swoim blogu, że Facebook szuka sposobów na walkę z fałszywymi wiadomościami[20].
Wiele protrumpowskich internetowych fałszywych wiadomości pochodziło z w macedońskiego miasta Wełes, gdzie około siedem różnych odpowiedzialnych za to organizacji, zatrudniało setki młodych osób, aby szybko produkować sensacyjne reportaże dla różnych firm amerykańskich oraz partii[21].

ISSA Polska Stowarzyszenie ds Bezpieczeństwa Systemów Informacyjnych (ISSA Polska) opublikowało grafikę (na zdjęciu po prawej), mającą pomóc ludziom rozpoznawać i weryfikować fałszywe wiadomości[22].
Jeden z dziennikarzy tworzących fałszywe wiadomości, Paul Horner, stał za szeroko rozpowszechnionym oszustwem, jakoby artysta Banksy został aresztowany[23][24]. Tego typu historie często pojawiały się w na pierwszych stronach wyszukiwarki Google, były także udostępnianie na Facebooku i traktowane poważnie przez osoby trzecie, takie jak kierownik kampanii wyborczej Donalda Trumpa Corey Lewandowski, Eryk Trump, „ABC News” czy „Fox News”[25][26][27]. Horner później twierdził, że celem jego pracy w tamtym okresie było „sprawić, że zwolennicy Trumpa wyjdą na idiotów, poprzez dzielenie się tymi historiami”[28].
W wywiadzie z „The Washington Post” w listopadzie 2016 Horner wyraził ubolewanie z powodu roli, jaką fałszywe wiadomości odgrywały w przebiegu wyborów, i zaskoczenie tym, jak łatwowierni byli ludzie w kontakcie z tymi historiami[29][30][31][32]. Podkreślił również, że w efekcie tego osiągnął wręcz odwrotny niż planował cel – zachęcił więcej wyborców do wspierania Trumpa zamiast odwrócić ich od tego[33].
Horner wystąpił w parlamencie Europejskim w marcu 2017 roku, poruszając temat fałszywych wiadomości i tego, jak ważna jest weryfikacja faktów[34]. Według artykułu BuzzFeed z 2017 roku Horner zaznaczył, że jego opowieść o festiwalu gwałtu w Indiach pomogła zebrać ponad 250 000$ darowizny dla GiveIndia, fundacji pomagającej ludziom w Indiach[35][36][37]. Sprzeciwił się też przyrównywaniu go z osobami tworzącymi fałszywe wiadomości wyłącznie w celu wprowadzania w błąd innych[38].
W 2014 roku rosyjski rząd rozpowszechniał fałszywe wiadomości za pośrednictwem rosyjskich państwowych przedsiębiorstw medialnych jak Sputnik i RT (dawniej Russia Today) w ramach dezinformacji odnośnie m.in. do stworzenia fałszywego obrazu roli prorosyjskich rebeliantów w zastrzeleniu samolotu Malaysia Airlines lot MH17[39]. W 2016 roku NATO oświadczyło, że obserwuje znaczny wzrost rosyjskiej propagandy i fałszywych wiadomości po aneksji Krymu w 2014 roku przez Rosję[40]. Fałszywe wiadomości pochodziły od rosyjskich urzędników, następnie były również rozpowszechniane na poziomie międzynarodowym przez agencję Reuters i publikowane w najbardziej popularnych serwisach informacyjnych w USA[41].
W 2018 roku badanie na temat fałszywych wiadomości w Polsce przeprowadził ośrodek badawczy Kantar Public. Najwięcej ankietowanych przyznało, że ze zmanipulowanymi informacjami mają styczność codziennie lub prawie codziennie (75%). Pozostałe wskazania to: przynajmniej raz w tygodniu (27%), kilka razy w miesiącu (7%), rzadko lub nigdy (14%), nie wiem (4%). Zdaniem 79% badanych problem fałszywych wiadomości jest zagrożeniem dla demokracji. Jednocześnie 71% uczestników badania odpowiedziało, że jest w stanie rozpoznać czy informacja, z którą mają styczność, jest prawdziwa czy nie[42].
W internecie[edytuj | edytuj kod]
Strony internetowe[edytuj | edytuj kod]
Wpływ fałszywych wiadomości jest zjawiskiem ogólnoświatowym[43]. Są one często rozprzestrzeniane za pomocą specjalnie stworzonych stron internetowych (ang. fake news websites), które, aby zdobyć zaufanie, tworzą przyciągające uwagę tytuły, często podszywając się pod powszechnie znane źródła informacji[44][45][46]. Jestin Coler, który deklarował, że on robi to dla „zabawy”[47] również informował, że zarabiał 10 000 dolarów miesięcznie z reklam na swoich fałszywych serwisach informacyjnych[48]. W 2017 roku współtwórca World Wide Web – Tim Berners-Lee – powiedział, że fałszywe wiadomości są jednym z trzech najbardziej szkodliwych nowych trendów w Internecie, które należy rozwiązać, jeśli sieć ma naprawdę „służyć ludziom”[49].
Portale społecznościowe[edytuj | edytuj kod]
W XXI wieku możliwości wprowadzania w błąd zostały rozszerzone poprzez szerokie wykorzystanie mediów społecznościowych. Jedną ze stron, które ułatwiły rozprzestrzenianie się fałszywych wiadomości, stał się Facebook[50][51][52], jak również Twitter[52]. Z mediów społecznościowych jako źródła wiadomości korzysta 62% Amerykanów[53], co, w połączeniu z rosnącymi podziałami politycznymi oraz tzw. bańką filtrującą, sprzyja tendencji ograniczania się do czytania nagłówków[54].
Od wielu osób oraz instytucji medialnych popłynęły głosy, sugerujące że fałszywe wiadomości mogły mieć wpływ na wynik amerykańskich wyborów prezydenckich w 2016 roku[55][56]. Fałszywe wiadomości miały wyższy wskaźnik udostępnień na Facebooku niż wiarygodne[57][58][59]. Zdaniem analityków było to spowodowane tym, że fałszywe wiadomości często lepiej zaspokajały oczekiwania czytelników[58]. Facebook początkowo zdementował te tezy[60]. Sondaż przeprowadzony przez Pew Research w grudniu 2016 roku wykazał się, że 64% dorosłych Amerykanów uważa, że całkowicie fałszywe wiadomości wywołują „wiele zamieszania”, podczas gdy 24% stwierdziło, że wywołują „nieco zamieszania”, a 11% stwierdziło, że wywołują „niewiele lub wcale zamieszania”[61]. Ponadto, 23% ankietowanych przyznało, że osobiście, świadomie lub nie, udostępniło nieprawdziwą wiadomość[62].
Około sierpnia 2017 Facebook zaprzestał używania terminu „fake news”, zastępując go zwrotem „false news”. Will Oremus z magazynu Slate napisał, że przyczyną tego był fakt, iż zwolennicy prezydenta Donalda Trumpa zaczęli odnosić termin fake news do opozycyjnych względem nich mediów. Według niego „ma sens dla Facebooka i innych odstąpić termin prawicowym trollom, którzy sobie go przywłaszczyli”[63].
Badania z Northwestern University dowiodły, że 30% z wszystkich fake newsów ma związek z Facebookiem, podczas gdy prawdziwych wiadomości – 8%. Badacze doszli też do wniosku, że odbiorcy fałszywych wiadomości nie są zamknięci w bańce filtrującej i wielu z nich czerpie również informacje z renomowanych źródeł[64].
W Chinach dochodziło do przypadków, kiedy fałszywe wiadomości przenikały do bardziej renomowanych witryn informacyjnych, powodując skandal[65]. W następstwie zdarzeń na Zachodzie Ren Xianling z Cyberspace Administration of China zaproponował wprowadzenie systemu nagród i kar w celu walki z fałszywymi wiadomościami[66].
Internetowi trolle[edytuj | edytuj kod]
Za rozprowadzanie fałszywych wiadomości odpowiedzialni są także internetowi trolle, w szczególności na stronach takich jak Twitter czy Facebook[67]. W okresie wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2016 roku, Rosja finansowała ponad 1000 trolli mających rozprowadzać nieprawdziwe informacje na temat Hillary Clinton[68].
Odpowiedź[edytuj | edytuj kod]
W okresie wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku znacznie wzrosła liczba i zasięg fałszywych wiadomości[69]. To przełożyło się na rozpowszechnienie walki z ich rozprzestrzenianiem[70][71][72]. Strony publikujące fałszywe wiadomości nie podejmowały współpracy z instytucjami weryfikującymi informacje, dlatego musiały one działać na własną rękę[73]. W celu zmniejszania oddziaływania fałszywych wiadomości strony, takie jak Snopes.com czy FactCheck.org, przedstawiły wytyczne pomagające w wykrywaniu fałszywych serwisów[23][74][75]. Serwisy społecznościowe i wyszukiwarki, takie jak Facebook i Google, były krytykowane za wspieranie rozchodzenia się fałszywych wiadomości. Obie te instytucje podjęły działania, aby zdecydowanie ukrócić ten trend, jednak ich krytycy nadal uważają, że trzeba w tym celu robić więcej[72].
Po amerykańskich wyborach w 2016 roku Facebook zaczął oznaczać niewiarygodne wiadomości i ostrzegać przed nimi czytelników[76][77]. Do walki z fake newsami może również zostać wykorzystana sztuczna inteligencja[71]. W 2017 roku Facebook wykrył 30 000 kont odpowiedzialnych za rozprzestrzenianie dezinformacji na temat francuskich wyborów prezydenckich[78].
Reakcje[edytuj | edytuj kod]
W Polsce organizacją zajmującą się wykrywaniem fałszywych wypowiedzi, głównie polityków[79], jest Stowarzyszenie Demagog[80], członek International Fact-Checking Network[81].
Analizę fałszywych wiadomości podawanych przez rosyjskie media, prowadzi m.in. EUvsDisinfo[82], utworzone przez Unię Europejską w marcu 2015[83][84] oraz StopFake[85][86], utworzone przez wykładowców, studentów i absolwentów Mohylańskiej Szkoły Dziennikarstwa oraz dziennikarzy wolontariuszy w marcu 2014[87]. Tematykę dezinformacji i fake newsów w Polsce i na świecie porusza m. in. portal „fakenews.pl”[88].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- kaczka dziennikarska
- psychologiczne techniki manipulacji
- dezinformacja
- mistyfikacja
- wojna informacyjna
- wojna hybrydowa
- pacynka
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Praca zbiorowa: Mały leksykon postprawdy (PDF). Warszawa: Fundacja Wolność i Demokracja, 2018, s. 28. ISBN 978-83-947122-1-1.
- ↑ Jolanta Darczewska. Środki aktywne jako rosyjska agresja hybrydowa w retrospekcji. „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 18/18”, s. 60, 2018. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
- ↑ a b Jeremy W. Peters: Wielding Claims of 'Fake News,' Conservatives Take Aim at Mainstream Media (ang.). 25 grudnia 2016.
- ↑ a b c Elle Hunt: What is fake news? How to spot it and what you can do to stop it. 17 grudnia 2016.
- ↑ Schlesinger, Robert (April 14 2017). „Fake News in Reality”. U.S. News & World Report.
- ↑ This Is Not Fake News (but Don’t Go by the Headline) (ang.). 3 kwietnia 2017. Cytat: Fake news – a neologism to describe stories that are just not true, like Pizzagate, and a term now co-opted to characterize unfavorable news – has given new urgency to the teaching of media literacy
- ↑ H. Allcott. Social Media and Fake News in the 2016 election. „Journal of Economic Perspectives”. 31, s. 211–236, 2017 (ang.). [dostęp 3 maja 2017].
- ↑ When contemplating war, beware of babies in incubators, „Christian Science Monitor”, 6 września 2002, ISSN 0882-7729 [dostęp 2020-11-13] .
- ↑ Depesza emska, czyli mistrzowskie zagranie Bismarcka, PolskieRadio.pl [dostęp 2020-11-13] .
- ↑ The Cure for Fake News Is Worse Than the Disease (ang.).
- ↑ The crushing anxiety behind the media's fake news hysteria (ang.). The Week, 12 grudnia 2016.
- ↑ Russia Hysteria Infects WashPost Again: False Story About Hacking US Electrical Grid (ang.). The Intercept.
- ↑ The Snarling Contempt of the Media's Fake News Hysteria (ang.). RealClearPolitics.
- ↑ Fake news inquiry by MPs examines threat to democracy (ang.). BBC News, 30 stycznia 2017.
- ↑ How to Spot Fake News (ang.). IFLA blogs, 27 stycznia 2017.
- ↑ Jeremy W. Peters: Wielding Claims of 'Fake News,' Conservatives Take Aim at Mainstream Media (ang.). 25 grudnia 2016.
- ↑ A look at „Daily Show” host Jon Stewart's legacy (ang.). CBS News.
- ↑ Laura Sydell: We Tracked Down A Fake-News Creator In The Suburbs. Here's What We Learned (ang.). NPR, 23 listopada 2016.
- ↑ Dave Davies: Fake News Expert On How False Stories Spread And Why People Believe Them (ang.). NPR, 14 grudnia 2016.
- ↑ Probe reveals stunning stats about fake election headlines on Facebook (ang.). CBS News, 17 listopada 2016.
- ↑ Emma Jane Kirby: The city getting rich from fake news (ang.). BBC News, 5 grudnia 2016.
- ↑ Jak rozpoznawać i weryfikować fałszywe informacje tzw. Fake News (pol.). Infografiki ISSA Polska, 27 stycznia 2019.
- ↑ a b Snopes' Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors (ang.). Snopes.com, 2 listopada 2016.
- ↑ Banksy Has Not Been Arrested, And His Name Isn't Paul Horner (ang.). Gawker, 20 października 2014.
- ↑ No, someone wasn't paid $3,500 to protest Donald Trump (ang.). PolitiFact.com, 17 listopada 2016.
- ↑ How A Prankster Convinced People The Amish Would Win Trump The Election (ang.). BuzzFeed, 28 października 2016.
- ↑ This person makes $10,000 a month writing fake news (ang.). MarketWatch, 18 listopada 2016.
- ↑ Tall Tale or Satire? Authors of So-Called 'Fake News' Feel Misjudged (ang.). NBC News, 15 grudnia 2016.
- ↑ Erik Hedegaard , How a Fake Newsman Accidentally Helped Trump Win the White House – Paul Horner thought he was trolling Trump supporters – but after the election, the joke was on him, 29 listopada 2016 [dostęp 2016-11-29] (ang.).
- ↑ 'Duck Dynasty' Legacy: Real, Fake and Upfront About It (ang.). 17 listopada 2016.
- ↑ The danger of a leader who believes what 'people are saying ...' (ang.). 21 listopada 2016.
- ↑ Comedian Who Writes Fake News Claims: Trump Won The Election Because Of Me (ang.). 18 listopada 2016.
- ↑ Welch, Dennis (February 16 2017). „Fake news writer 'regrets' taking credit for Trump victory”. KTVK.
- ↑ „Fake news in social media as reality shapers”. Streamovations. March 8 2017
- ↑ Daro, Ishmael N. (March 9 2017). „A Live TV Debate About Fake News Went Completely Off The Rails And It Was Amazing To Watch”. BuzzFeed
- ↑ Nashrulla, Tasneem (November 8 2013). „An American Website Wrote A Satirical Article About An Indian Rape Festival And Many People Thought It Was Real”. BuzzFeed
- ↑ Madan, Karuna (November 21 2013). „US website’s ‘rape festival’ report sparks uproar”. Gulf News India
- ↑ „NOT REAL NEWS: A look at what didn't happen this week”. Associated Press/Chicago Tribune. May 26 2017
- ↑ Neil Macfarquhar: A Powerful Russian Weapon: The Spread of False Stories (ang.). 28 sierpnia 2016.
- ↑ NATO says it sees sharp rise in Russian disinformation since Crimea seizure (ang.). Reuters, 11 lutego 2017.
- ↑ Kohei Watanabe. The spread of the Kremlin's narratives by a western news agency during the Ukraine crisis. „The Journal of International Communication”. 0 (0), s. 1–21, 8 lutego 2017. DOI: 10.1080/13216597.2017.1287750. ISSN 1321-6597 (ang.).
- ↑ Bartłomiej Dwornik. Fake news w Polsce i w Europie – badanie kantar public. „reporterzy.info”, 23.04.2018. ISSN 2544-5839.
- ↑ Kate Connolly: Fake news: an insidious trend that's fast becoming a global problem (ang.). 2 grudnia 2016.
- ↑ Adrian Chen: The Agency (ang.). 2 czerwca 2015.
- ↑ Kim LaCapria: Snopes' Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors – Snopes.com's updated guide to the internet's clickbaiting, news-faking, social media exploiting dark side (ang.). Snopes.com, 2 listopada 2016.
- ↑ Ben Gilbert: Fed up with fake news, Facebook users are solving the problem with a simple list (ang.). Business Insider, 15 listopada 2016. Cytat: Some of these sites are intended to look like real publications (there are false versions of major outlets like ABC and MSNBC) but share only fake news; others are straight-up propaganda created by foreign nations (Russia and Macedonia, among others)
- ↑ 60 Minutes Overtime: What's „Fake News”? 60 Minutes Producers Investigate (ang.). CBS News, 26 marca 2017.
- ↑ 60 Minutes: How fake news becomes a popular, trending topic (ang.). CBS News, 26 marca 2017.
- ↑ The World Wide Web's inventor warns it's in peril on 28th anniversary By Jon Swartz, USA Today. March 11 2017. Retrieved March 11 2017
- ↑ Mike Isaac: Facebook, in Cross Hairs After Election, Is Said to Question Its Influence (ang.). 12 grudnia 2016.
- ↑ Richard Waters, Matthew Garrahan and Tim Bradshaw: Harsh truths about fake news for Facebook, Google and Twitter (ang.). 21 listopada 2016.
- ↑ a b The Long and Brutal History of Fake News (ang.).
- ↑ Jeffrey Gottfried: News Use Across Social Media Platforms 2016 (ang.). Pew Research Center's Journalism Project, 26 maja 2016.
- ↑ Olivia Solon: Facebook's failure: did fake news and polarized politics get Trump elected? (ang.). 10 listopada 2016.
- ↑ Forget Facebook and Google, burst your own filter bubble (ang.). Digital Trends, 6 grudnia 2016.
- ↑ Click and elect: how fake news helped Donald Trump win a real election (ang.). The Guardian.
- ↑ This Analysis Shows How Fake Election News Stories Outperformed Real News On Facebook (ang.). BuzzFeed.
- ↑ a b Just how partisan is Facebook's fake news? We tested it (ang.).
- ↑ Fake news is dominating Facebook (ang.). 6abc Philadelphia, 23 listopada 2016.
- ↑ Mike Isaac: Facebook, in Cross Hairs After Election, Is Said to Question Its Influence (ang.). 12 listopada 2016.
- ↑ Michael Barthel: Many Americans Believe Fake News Is Sowing Confusion (ang.). Pew Research Center's Journalism Project, 15 grudnia 2016.
- ↑ H. Allcott. Social Media and Fake News in the 2016 election. „Journal of Economic Perspectives”. 31, s. 211–236, 2017 (ang.). [dostęp 3 maja 2017].
- ↑ Oremus, Will: Facebook Has Stopped Saying „Fake News” (ang.). Slate, 8 sierpnia 2017.
- ↑ Is 'fake news' a fake problem? (ang.).
- ↑ Evidence ridiculously thin for Clinton sex network claim (ang.). PolitiFact.com.
- ↑ China says terrorism, fake news impel greater global internet curbs (ang.). Reuters, 20 listopada 2016.
- ↑ Joel Steain: How Trolls Are Ruining the Internet (ang.). 18 sierpnia 2016.
- ↑ Mary Papenfuss: 1,000 Paid Russian Trolls Spread Fake News On Hillary Clinton, Senate Intelligence Heads Told (ang.). The Huffington Post, 31 marca 2017.
- ↑ Angie Drobnic Holan: 2016 Lie of the Year: Fake news (ang.). PolitiFact.com, 13 grudnia 2016.
- ↑ Kim LaCapria: Snopes' Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors (ang.). Snopes.com, 2 marca 2017.
- ↑ a b Bernard Marr: Fake News: How Big Data And AI Can Help (ang.). Forbes, 1 marca 2017.
- ↑ a b Isaac Wakabayashi: In Race Against Fake News, Google and Facebook Stroll to the Starting Line (ang.). 25 stycznia 2017.
- ↑ Joshua Gillin: Fact-checking fake news reveals how hard it is to kill pervasive 'nasty weed' online (ang.). PolitiFact.com, 27 stycznia 2017.
- ↑ Eugene Kiely: How To Spot Fake News (ang.). FactCheck.org, 18 listopada 2016.
- ↑ The Fake News Dispatch (ang.). [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-13)].
- ↑ Brian Stelter: Facebook to begin warning users of fake news before German election (ang.). CNNMoney, 15 stycznia 2017.
- ↑ Clamping down on viral fake news, Facebook partners with sites like Snopes and adds new user reporting (ang.). Nieman Foundation for Journalism.
- ↑ Facebook targets 30,000 fake France accounts before election (ang.). ABC News, 14 kwietnia 2017.
- ↑ Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą, demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
- ↑ Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą, demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
- ↑ Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą, demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
- ↑ EUvsDisinfo: EUvsDisinfo (ang.). [dostęp 2019-01-25].
- ↑ EUvsDisinfo: EUvsDisinfo: About (ang.). [dostęp 2019-01-25].
- ↑ European External Action Service: Questions and Answers about the East StratCom Task Force (ang.). 2018-12-05.
- ↑ StopFake: StopFake (pol.). [dostęp 2019-01-25].
- ↑ StopFake: StopFake (ang.). [dostęp 2019-01-25].
- ↑ StopFake: O nas (pol.). [dostęp 2019-01-13].
- ↑ Fakenews.pl - O nas [dostęp 2020-06-20] .