Historia Krakowa

Kraków posiada bogatą, wielowiekową historię. Z jego początkami wiążą się legendy, później było to miasto książęce, królewskie, prosperitę zapewniły mu rzesze kupców i rzemieślników, a artyści i naukowcy przyczynili się do rozwoju kultury i nauki.

Prehistoria

Człowiek pojawił się na terenie dzisiejszego Krakowa już w okresie prehistorii. Jak wskazują badania archeologiczne, miało to miejsce przed ok. 200 tys. lat. Ludzie znaleźli tu dobre warunki do osiedlenia się dzięki dobremu dostępowi do pożywienia (bliskość rzeki, wiele lasów), dużej liczbie jaskiń, które były schronieniem dla naszych przodków oraz dzięki surowcom naturalnym i bliskości dużych szlaków komunikacyjnych. To wszystko spowodowało osiedlanie się coraz większej liczby ludzi i utworzenie prazalążka dzisiejszego miasta.

Pozostałością po dawnych mieszkańcach terenu Krakowa są dwa kopce, które być może były miejscami kultu religijnego, choć ich przeznaczenie nie jest do końca znane. Są to kopiec Krakusa (jak podaje legenda, był on założycielem Krakowa i to od jego imienia powstała nazwa miasta) i Wandy, która według legendy rzuciła się do Wisły, chcąc uniknąć poślubienia niemieckiego rycerza Rytygiera.

Pierwotnie kopców było więcej, np. mapa okolic Krakowa wykonana przez kartografów szwedzkich w czasie potopu szwedzkiego ujawnia wiele mniejszych kurhanów w sąsiedztwie Kopca Kraka.

Wczesne średniowiecze

Jak wykazują archeolodzy, Kraków od najdawniejszych czasów pełnił rolę jednego ze znaczniejszych ośrodków państwa Wiślan niewątpliwie dzięki ważnej strategicznie roli wzgórza wawelskiego. Ważne znaczenie pełnił też pierwotny, bardzo bogaty stan hydrograficzny terasy Wisły. Rzeka w okolicach Wawelu rozgałęziała się na kilka odnóg, co czyniło ją łatwiejszą to przekroczenia. Fakt położenia Krakowa na styku Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Pogórza Karpackiego oraz Kotliny Sandomierskiej dodatkowo nadawał miastu charakter węzła transportowego. Poza tym, rozlewiska i mokradła otaczające Wawel (przez pewien czas znajdujący się na wyspie) czyniły go miejscem łatwym do obrony.

Wśród historyków trwa dyskusja nad interpretacją wzmianki w Żywocie Świętego Metodego o "pogańskim księciu siedzącym na Wiśle". Ową "Wisłę" interpretuje się jako naczelny gród państwa Wiślan, umiejscawiając go albo w Wiślicy, albo w Krakowie. Wykopaliska archeologiczne przemawiają jednak raczej za tym drugim.

Przypuszczalnie organizm państwowy stworzony przez Wiślan upadł pod naporem Państwa Wielkomorawskiego, a jego ziemie dostały się w orbitę wpływów Wielkich Moraw. Nie da się na razie potwierdzić dalej idących hipotez. Ogólnie rzecz biorąc nie ma wiarygodnych informacji na temat tego, co działo się z Krakowem przez okres od 2 poł. IX wieku aż do połowy X w. Musiał się jednak znaleźć w strefie wpływów czeskich. Na czasy panowania czeskiego przypada prawdziwy rozkwit Krakowa. Okres ten da się już uchwycić w źródłach pisanych. Po raz pierwszy dwukrotnie wspomina o Krakowie w swojej Relacji z około 966 roku Ibrahim ibn Jakub – żydowski kupiec z (arabskiej wówczas) Tortosy, który opisuje Kraków jako ważny ośrodek handlowy i bogaty gród:

1. Królowie ich (tj. Słowian) są w tej chwili czterej: król Bułgarów i Bojesław, król Fraga, Bojma i Krako i Mśko, król północy i Nakon na krańcu Zachodu.
2. Miasto Praga jest zbudowane z kamienia i wapna. Jest ono najzasobniejsze z krajów w towary. Przybywają do niego z miasta Krako Rusowie i Słowianie z towarami. I przychodzą do nich z krain Turków muzułmanie, Żydzi i Turcy również z towarami...”

Kolejnym ważnym źródłem jest zapis pod rokiem 999 w Kronice Czechów Kosmasa z Pragi. Zdaje się on potwierdzać okupacyjny charakter władzy czeskiej na tym terenie z garnizonem wojskowym w mieście:

Albowiem polski książę Mieszko, nad którego nie było podstępniejszego człowieka, wnet zabrał podstępem miasto Kraków, zabiwszy mieczem wszystkich Czechów, których tam znalazł.

Zapis ten budzi wątpliwości wśród historyków, jako że w 999 roku Mieszko nie żył już od 7 lat. Przyjmuje się zatem, że chodzi o Bolesława Chrobrego, lub też że jest to jeden z błędów Kosmasa w chronologii tego okresu. Jakkolwiek było, po tym zdarzeniu nastąpiła stabilizacja władzy politycznej w Krakowie, który przeszedł na długie lata pod panowanie polskie. Za czasów panowania Bolesława Chrobrego powstało tu biskupstwo oraz rozpoczęła się budowa Katedry Wawelskiej.

XI-XV wiek

Gdy po śmierci Mieszka II doszło do tzw. reakcji pogańskiej i najazdu Czechów, następca tronu Kazimierz został wygnany. Kraków posiadał już wtedy takie znaczenie, że po powrocie (1039 lub 1040) książę obrał właśnie to miasto na swój główny ośrodek administracyjny. Przypuszczalnie niebagatelną rolę odegrał w tym fakt, że Kraków, w przeciwieństwie do miast Wielkopolski, nie został dotknięty buntem ani zniszczeniami wyrządzonymi przez Czechów.

Król Bolesław Szczodry, jak podaje legenda, zamordował biskupa krakowskiego Stanisława w kościele na Skałce, gdy ten sprawował mszę świętą. Śmierć Stanisława była skutkiem konfliktu, jaki wynikł między obydwoma dostojnikami. Biskup Stanisław został kanonizowany w 1253.

Wszechstronny rozwój miasta sprzyjał chęci poznania podań o powstaniu miasta, które pierwszy opisał już Wincenty Kadłubek w swojej kronice. Wedle jego świadectwa Kraków założono w hołdzie zmarłemu Krakowi, nazywając gród na cześć jego imienia. Mistrz Wincenty podaje także drugą etymologię, którą miało być krakanie kruków żerujących na ciele zabitego smoka.

I najazd Tatarów na Kraków

W 1241 roku podczas ataku Tatarów na Polskę miał miejsce pierwszy najazd Tatarów na Kraków. Atak na Polskę miał być zasłoną dla głównego uderzenia, które Batu, wnuk Czyngis-chana, wódz wyprawy na Europę, miał zamiar skierować na Węgry, a także miał na celu pozbawić ich pomocy ze strony sprzymierzonej Polski.

Po zdobyciu Sandomierza 13 lutego 1241 r. Mongołowie ruszyli w kierunku Krakowa. Doszło do bitwy pod Turskiem z wojskami wojewody krakowskiego Włodzimierza, który zastąpił im drogę. Tatarzy bitwę wygrali, lecz odnieśli zbyt duże straty, by kontynuować atak, więc zawrócili na Ruś. Tatarzy powrócili w liczbie ok. 10 tys. 18 marca wojska tatarskie stoczyły bitwę pod Chmielnikiem z rycerstwem sandomierskim i krakowskim (pod wodzą wojewody krakowskiego Włodzimierza i sandomierskiego Pakosława). Podobnie jak poprzednią, tę bitwę wygrali Mongołowie. 28 marca Tatarzy oblegli i zdobyli Kraków. Skutkiem tego szturmu było prawie całkowite zniszczenie miasta.

Przy odtwarzaniu wydarzeń z 1241 r. bardzo pomocnymi były zapiski Jana Długosza. Jednakże źródło to nie jest całkowicie wiarygodne, gdyż Długosz pisał o najeździe tatarskim ponad dwieście lat po wydarzeniach z roku 1241.

Przywilej lokacyjny Krakowa z 1257 roku.

Już w XII w. w Krakowie działała biblioteka i szkoła katedralna, która była uważana za najlepszą w tym czasie uczelnię w Polsce. Centrum miasta było Wzgórze Wawelskie, wokół którego powstały liczne porozrzucane osady kupieckie i rzemieślnicze. Dopiero 5 czerwca 1257 r., za panowania Bolesława Wstydliwego, nadano Krakowowi przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Dzięki niemu powstał szachownicowy układ zabudowy miasta, mieszczanie zostali zwolnieni z płacenia podatków na czas 6 lat, zyskali oni prawo połowu ryb w Wiśle, wójtowie otrzymali prawo do posiadania karczm, rzeźni i młynów. Wtedy także powstał Rynek Główny, będący do dzisiaj dumą Krakowa.

W 1333 r. na Wawelu koronował się na króla Polski Kazimierz Wielki. W 1335 ulokował on, w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa nowe miasto nazwane jego imieniem – Kazimierz. Król Kazimierz Wielki wniósł ogromny wkład w rozwój Krakowa i okolic. Dzięki niemu rozkwitł tu handel, dzięki czemu miasto zyskało wiele dochodów, a mieszkańcy stawali się coraz bardziej zamożni. Wzniesiono również wiele budowli będących dziś największymi zabytkami miasta, m.in. zamek wawelski. Król unowocześnił fortyfikacje miasta, wybrukował ulice, założył wodociągi. Wraz z rozbudową miasta rosło jego znaczenie. W 1356 Kraków stał się główną siedzibą dwóch centralnych sądów miejskich Małopolski – Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego oraz Sądu Sześciu Miast. Jednak najistotniejszym wydarzeniem za panowania Kazimierza Wielkiego, było założenie Akademii Krakowskiej w 1364 r., która była pierwszą polską i jedną z najbardziej renomowanych w Europie uczelnią wyższą. W XV w. Kraków przeżywał rozwój kulturalny i naukowy. Tu m.in. pobierał nauki Mikołaj Kopernik, wybitny astronom, autor dzieła O obrotach sfer niebieskich. Wtedy także Wit Stwosz, wielki rzeźbiarz, stworzył ołtarz w kościele Mariackim.

XVI-XIX wiek

panorama Krakowa, prawdopodobnie XVII lub XVIII wiek

Na początek XVI w. przypada największy rozwój Krakowa. W mieście kwitł handel, dzięki stale zwiększającej się liczbie cechów kupieckich, rozwijała się architektura, dzięki najlepszym budowniczym oraz rozwijała się społeczność. Dzięki włoskim architektom, przybyłym do Krakowa, zamek królewski na Wawelu stał się jedną z najpiękniejszych budowli renesansowych w Polsce, a Kaplica Zygmuntowska, wzniesiona również przez nich – najpiękniejszym mauzoleum w całym kraju. Również w XVI w., a dokładnie w 1520 r. pierwszy raz dał się słyszeć głos Dzwonu Zygmunta – tego samego, który do dziś rozbrzmiewa w czasie najistotniejszych dla Krakowa i Polski wydarzeń.

Począwszy od 1596 r. król Zygmunt III Waza rozpoczął przenosiny dworu królewskiego z Krakowa do Warszawy i tym samym przyczynił się do zahamowania rozwoju miasta oraz spadku jego znaczenia. Dodatkowo początek drugiej połowy XVII wieku przyniósł dwa kataklizmy:

• dżuma czyli czarna ospa, która pochłonęła w latach 1651-1652 kilkanaście tysięcy ofiar
• powódź w lipcu 1652

W 1655 roku, miasto zaatakowali Szwedzi w czasie potopu, niszcząc przy tym wiele zabytków kultury i dzieł sztuki.

Chorągiew krakowska z czasów insurekcji kościuszkowskiej

24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko na krakowskim rynku złożył przysięgę wierności Ojczyźnie i walki o jej niepodległość i rozpoczęła się insurekcja kościuszkowska. Jednak powstanie szybko upadło i rok później dokonano III rozbioru Polski. Kraków wszedł w skład zaboru austriackiego.

W latach 1797-1803 Kraków był siedzibą Gubernium Krajowego dla Galicji Zachodniej.

W 1809 miasto zostało przyłączone do Księstwa Warszawskiego (po wojnie z Austrią).

Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 r. mianowano Kraków stolicą Rzeczypospolitej Krakowskiej, będącej pod kontrolą zaborców (Rosja, Austria, Prusy), lecz z własnym zarządem wewnętrznym. Autonomia mini-państwa została mocno ograniczona po powstaniu listopadowym, w 1846 po wybuchu i upadku powstania krakowskiego Rzeczpospolitą Krakowską włączono do Austrii – formalnie nie jako część Galicji, ale Wielkie Księstwo Krakowskie.

Wawel w 1843 roku

Kraków był pierwszym polskim miastem, w którym zaprezentowano oświetlenie gazowe. W 1830 r. Karol Mohr – profesor cesarsko-królewskiego Instytutu Technicznego, pionier gazownictwa na ziemiach polskich zaprezentował możliwość zastosowania gazu koksowniczego do oświetlenia ulicy Gołębiej. Propozycja nie zyskała jednak szerszego uznania i szersze wykorzystanie oświetlenia gazowego w Krakowie nastąpiło dopiero w 1857 r.

Od lat 60. XIX w. wraz z rozwojem autonomii galicyjskiej Kraków zaczął odzyskiwać dawną świetność. Uczelnie z polskim językiem wykładowym (m.in. Uniwersytet Jagielloński) przyciągały studentów ze wszystkich zaborów, rozkwitała sztuka. Pojawiło się wielu artystów, którzy przez swoje dzieła rozsławiali Kraków. Byli to m.in. Stanisław Wyspiański, Jan Matejko, Tadeusz Boy-Żeleński, Adam Asnyk.

W XIX władze austriackie przystąpiły do budowania Twierdzy Kraków – systemu fortów, które miały osłaniać miasto od niespodziewanego ataku ze strony Rosjan (granica austriacko-rosyjska biegła kilkanaście kilometrów na północ).

Kilka razy Kraków odwiedzał cesarz austriacki Franciszek Józef – zwłaszcza w okresie autonomii galicyjskiej spotykał się on z entuzjastycznym przyjęciem.

XX wiek i współczesność

Parada wojsk niemieckich w Krakowie w październiku 1940

Podczas Wielkiej Wojny armia rosyjska podeszła w okolice Krakowa, kilka punktów Twierdzy brało udział w walkach, ale nie doszło do ostrzału i zniszczenia samego miasta.

W maju 1917 miasto po raz ostatni Kraków odwiedził monarcha z dynastii Habsburgów – młody cesarz Karol I Habsburg, ale czasy panowania austriackiego powoli zbliżały się ku końcowi. W październiku 1918 rozbrojono garnizon austriacki i powrót do odrodzonej Polski stał się faktem.

Po I wojnie światowej Kraków w dalszym ciągu był ważnym ośrodkiem kulturalnym, a także politycznym Polski. Kraków został już 6 września, czyli sześć dni po wybuchu II wojny światowej, zajęty przez hitlerowców, a potem stał się stolicą Generalnego Gubernatorstwa, którym administrował Hans Frank – bliski współpracownik Hitlera. Niemcy chcieli wykorzystać Polaków jako tanią siłę roboczą, równocześnie ich germanizując, i uważali, że Kraków nadaje się na stolicę i do germanizacji lepiej niż Warszawa ze względu na położenie blisko dawnej granicy z Niemcami i na mniejsze niż warszawskie rozmiary.

17 stycznia 1945 r. wojska Armii Czerwonej pod dowództwem Iwana Koniewa wykonały manewr okrążający, po czym wkroczyły do miasta. Według źródeł rosyjskich grupa NKWD zapobiegła wysadzeniu zaminowanych budynków – 10 maja 2007 prezydent Rosji Władimir Putin odznaczył dwóch oficerów:

• Aleksiej Botianow – tytuł bohatera Rosji
• Jewgienijow Bieriezniakow – Order Zasług dla Ojczyzny IV klasy.

Historia o manewrze Armii Czerwonej, który ocalił miasto od zniszczeń oraz o zapobieżeniu przez nią wysadzenia budynków była często przypominana w okresie PRL-u, ale obecnie polscy historycy uznają ją za całkowicie fałszywą, stworzoną przez propagandę dla scementowania przyjaźni polsko-radzieckiej. W rzeczywistości radziecki plan ofensywy przewidywał zniszczenie broniącej Krakowa armii niemieckiej przy użyciu ciężkiej artylerii, a nie zrealizowano go z powodu silniejszego, niż się spodziewano, oporu Niemców oraz wolniejszego posuwania jednostek Armii Czerwonej od południa, przez tereny górskie. Również sama architektura miasta nie była wolna od strat – w styczniu 1945 Rosjanie zrzucili na Wawel bombę lotniczą, która dokonała poważnych zniszczeń w Katedrze Wawelskiej, a sowiecka artyleria i lotnictwo zniszczyła lub uszkodziła około 450 budynków miasta, również w Śródmieściu (m.in. wokół Dworca Głównego).

Społeczność miasta rozpoczęła porządkowanie i odbudowę miasta po wojnie. W późniejszych latach władza ludowa rozpoczęła budowę Nowej Huty – miasta robotniczego, które później włączono w granice Krakowa.

3 maja 1946, w marcu 1968 oraz 15 maja 1977 protestowali studenci krakowskich uczelni. Tutaj powstał Studencki Komitet Solidarności.

Współcześnie Kraków jest uważany za perłę wśród polskich miast. Swoją świetność zawdzięcza bardzo dużej liczbie zachowanych zabytków architektury i sztuki, a także potężnemu zapleczu naukowemu i kulturalnemu. Dzięki temu jest on miastem szeroko znanym w Polsce, Europie, a także na świecie.

Bibliografia

• Adam Bujak Królewski Kraków, Wyd. Biały Kruk, 1999, ISBN 83-907760-5-7.
• Janina Bieniarzówna, Jan Małecki i inni, Dzieje Krakowa, t. 1-6, Wyd. Literackie, 1992-2004, ISBN 83-08-00115-7.
• Jarosław Skowroński Kraków cesarsko-królewski, Wyd. Galaktyka, 2004, ISBN 83-87914-86-X.

Zobacz też

• kalendarium historii Krakowa
• Kraków

Linki zewnętrzne

• Historia Krakowa – historia miasta w postaci kalendarium wydarzeń
• Stare mapy Krakowa
• Akt lokacyjny Miasta Krakowa (1257) – djvu – Małopolska Biblioteka Cyfrowa
• Kraków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 587 .
• Kraków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 153 .