Historia prawa
Historia prawa – dyscyplina historii i prawoznawstwa, zajmująca się badaniem dziejów prawa i jego instytucji od starożytności do czasów współczesnych.
Historia prawa jako nauka[edytuj | edytuj kod]
Jako gałąź nauki ukształtowała się w początkach XIX wieku. Po II wojnie światowej została wprowadzona jako przedmiot nauczania na europejskich uniwersytetach. W strukturze nauk prawnych historia prawa występuje razem z historią państwa (jako „historia państwa i prawa”)[1]. Tak pojmowana stanowi podstawowy dział prawoznawstwa, m.in. obok dogmatyki prawa[2]. Nauka historii prawa jest rozwijana w zakresie historii prawa kontynentalnego (m.in. Niemcy, Austria, Szwajcaria, Francja, Włochy, Skandynawia, kraje nadbałtyckie i Rosja), jak i anglosaskiego (Wielka Brytania i USA). Stworzone w tym celu struktury organizacyjne prowadzą badania naukowe oraz zajmują się dydaktyką[3].
Wyróżnia się m.in. powszechną historię państwa i prawa, historię państwa i prawa danego obszaru (np. historia państwa i prawa polskiego, historia prawa niemieckiego), naukę prawa rzymskiego, historię prawa kanonicznego, doktryn politycznych i prawnych, historię poszczególnych gałęzi prawa (prawa karnego, prywatnego itd.)[4]. Istnieją co najmniej dwie metody uprawiania historii prawa: porównawcza i „naukowa”. Pierwsza zestawia instytucje różnych systemów prawnych, druga zaś formułuje wnioski na temat rozwoju prawa w ogóle[1].
Rozwój prawa od czasów najdawniejszych do współczesności[edytuj | edytuj kod]
Starożytny Bliski Wschód[edytuj | edytuj kod]
Wszystkie systemy prawne starożytnego Bliskiego Wschodu, systemy archaiczne, wiązały normy prawne z religijnymi (prawo nadawała istota boska)[5]. Nie znały norm ogólnych, lecz regulowały kazuistyczne sytuacje[6]. Prawo nakazywało np. krwawą zemstę i talion[7].
Znane współcześnie źródła dają niewiele wiedzy o prawie starożytnego Egiptu. Są to odszyfrowane hieroglify z przepisami karnymi z okresu Nowego Państwa oraz papirusy z okresu ptolemejskiego, kiedy na prawo egipskie wpływała kultura starożytnej Grecji i Rzymu[8]. Co do prawa mezopotamskich form państwowych, znane są zbiory praw (kodeksy), m.in. Urukaginy i Lagaszu (ten drugi z 2400 p.n.e.). Najsłynniejszy jest XVII-wieczny babiloński kodeks Hammurabiego[9]. Prawo starożytnego Izraela było zawarte w Torze, którą uzupełniała ustna tradycja talmudyczna. Wpłynęło ono na kształtowanie się prawa kanonicznego i szariat[10].
Azja Południowa[edytuj | edytuj kod]
Europa[edytuj | edytuj kod]
Grecja i Rzym[edytuj | edytuj kod]
Starożytni Grecy ukuli podstawowe (dla cywilizacji zachodniej) pojęcia dotyczące państwa i polityki[9], ustalili pojęcia sprawiedliwości, słuszności i rządów prawa, wykształcili retorykę i gramatykę[6]. Jednak w zakresie prawa prywatnego nie mieli trwałych osiągnięć. Prawo greckie wpłynęło na systematykę prawa rzymskiego, a znacznie później, po wykształceniu się prawa rzymsko-bizantyńskiego, pojawiły się takie instytucje jak emfiteuza, hipoteka, antychreza[9].
Starożytni Rzymianie wykształcili podstawowe (dla cywilizacji zachodniej) pojęcia z zakresu prawa prywatnego. Systemy prawne państw europejskich przejęły z prawa rzymskiego ochronę jednostki, swobodę umów, ochronę prawa własności[11]. Rzymscy prawnicy ukształtowali etyczną stronę prawa[12]. Prawo cesarstwa zachodniorzymskiego, skodyfikowane w Corpus Iuris Civilis z VI w., wpłynęło na systemy prawne zachodniej Europy, w tym najsilniej Niemiec i krajów romańskich[13], a prawo rzymsko-bizantyńskie, zebrane w XIV w. w Hexabiblos – na systemy prawne Bałkanów i Rosji[14].
Średniowiecze i wczesna nowożytność[edytuj | edytuj kod]
Do początku pełnego średniowiecza dominowało prawo zwyczajowe[15] z zasadą osobowości prawa, która ewoluowała w stronę zasady terytorialności, jednak na małych obszarach rozbitych dzielnic[16]. Z tego okresu wywodzi się anglosaskie common law[15]. Około XI – XII w. na uniwersytetach zaczęto badać prawo rzymskie[17]. W XIII w. odrodziła się arystotelesowska koncepcja państwa i prawodawstwa. Spisywano wtedy „zwody”, „zwierciadła”, „kodeksy”, zawierające normy prawa zwyczajowego. W późnym średniowieczu zwiększyła się liczba podmiotów prawodawczych i udział stanowienia prawa (w tym stanowego i korporacyjnego)[18]. Następnie pojawiły się normy obowiązujące na obszarze całych państw[16].
Okres reformacji przyniósł postulaty systematyzacji prawa[19]. Usystematyzowane, racjonalizowane prawo publiczne, ustrojowe, procesowe i karne rozwinęło się w dobie absolutyzmu. W państwach, w których nie było absolutyzmu, utrzymała się rola prawa zwyczajowego[16].
Późna nowożytność i czasy najnowsze[edytuj | edytuj kod]
W Oświeceniu pojawiły się m.in. postulaty uniwersalizacji prawa, wyłączności prawa skodyfikowanego, pewności i zupełności prawa[20]. Na kontynencie europejskim przeprowadzono systematyzację i kodyfikację prawa, opartą na koncepcji prawa natury, oderwaną (przynajmniej w zamierzeniach) od tradycji prawa zwyczajowego[21].
W okresie dominacji liberalizmu gospodarczego prawo prywatne eksponowało nieograniczone prawo własności i swobody umów[22]. Następnie na sile przybrały postulaty solidaryzmu, interwencjonizmu. Pojawiły się takie gałęzie prawa jak prawo pracy, prawo gospodarcze[23]. W nauce prawa karnego zapanowała szkoła humanitarna, która postulowała pewność prawa, równość wobec prawa karnego, indywdidualizację odpowiedzialności karnej zabezpieczenie praw podejrzanego, zmianę roli kary[24]. W XIX w. wykształciło się także prawo administracyjne i prawo międzynarodowe oraz szereg innych gałęzi[25].
Islam[edytuj | edytuj kod]
Na początku VII w. na Półwyspie Arabskim wykształcił się islam, system religijny zawierający także normy prawne (szariat). Ich podstawowymi źródłami są: Koran (objawiona nauka Mahometa) oraz sunna (relacje o wypowiedziach Mahometa). Ok. VIII zaczęto uzupełniać te normy w drodze analogii (kijas) oraz określania ogólnej zgody wiernych lub uczonych (idżma). Wtedy pojawiły się też szkoły prawnicze (mazhab), które do X w. rozwinęły muzułmańską jurysprudencję (fikh) i wyodrębniły system prawa od teologii[26]. Z tego okresu pochodzi np. hawala, system nieformalnej wymiany dóbr, która później wpłynęła na francuski awal[27].
W okresie X – XIX w. rozwój systemu prawa muzułmańskiego był zakazany. W XIX w. zaczęto proponować unowocześnienie prawa islamu i wykorzystanie europejskich kodyfikacji[26].
Daleki Wschód[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Sczaniecki 2003 ↓, s. 8.
- ↑ Pieniążek i Stefaniuk 2005 ↓, s. 110.
- ↑ Tadeusz Maciejewski i inni, Nauka i nauczanie historii prawa w wybranych państwach świata, „Aequitas” (3), 2015, ISSN 2300-7656.
- ↑ Sczaniecki 2003 ↓, s. 7.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 22.
- ↑ a b Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 19.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 20–23.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 20.
- ↑ a b c Sczaniecki 2003 ↓, s. 13.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 23.
- ↑ Sczaniecki 2003 ↓, s. 43.
- ↑ Kuryłowicz i Wiliński 2008 ↓, s. 55–56.
- ↑ Kuryłowicz i Wiliński 2008 ↓, s. 52.
- ↑ Kuryłowicz i Wiliński 2008 ↓, s. 50.
- ↑ a b Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 38–39.
- ↑ a b c Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 41.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 43.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 40.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 44.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 222.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 220.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 254.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 255.
- ↑ Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 292–293.
- ↑ Sczaniecki 2003 ↓, s. 525.
- ↑ a b Sójka-Zielińska 2005 ↓, s. 73.
- ↑ Badr 1978 ↓, s. 187–198.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Gamal Moursi Badr, Islamic Law: Its Relation to Other Legal Systems, „The American Journal of Comparative Law”, 2 (26), American Society of Comparative Law, 1978, DOI: 10.2307/839667, JSTOR: 839667.
- Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa: Oficyna Wolters Kluwer, 2008, ISBN 978-83-7601-073-1.
- Antoni Pieniążek, Małgorzata, Stefaniuk, Socjologia prawa, Kraków: Zakamycze, 2005, ISBN 83-7333-148-4.
- Michał Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa: LexisNexis, 2003, ISBN 83-7334-030-0.