Języki majańskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Języki majańskie
Obszar

Meksyk, Gwatemala, Belize, Honduras

Użytkownicy

Majowie

Liczba mówiących

6 mln[1]

Prajęzyk

język pramajański

Kody rodziny językowej
ISO 639-5 myn
Glottolog maya1287
Występowanie
Ilustracja
Rozmieszczenie języków majańskich w Ameryce Środkowej
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.
Migracje ludów Maya

Języki majańskie, także: języki maja, języki maja-kicze – jedna z ważniejszych rodzin językowych w Mezoameryce, z największą liczbą użytkowników wśród języków autochtonicznych obu Ameryk. Językami majańskimi posługują się Majowie (tak współcześni, jak i z czasów historycznych) na terenach Meksyku, Gwatemali, Belize i Hondurasu[2][3]. Wszystkie języki tej rodziny wywodzą się z używanego prawdopodobnie 5000 lat temu prajęzyka, zwanego językiem pramajańskim. Do rodziny tej zalicza się też klasyczny język majański, używany w okresie świetności cywilizacji Majów. Większość języków majańskich to ergatywne języki polisyntetyczne o szyku zdania VOS, w których występują spółgłoski ejektywne. Od czasu kolonizacji hiszpańskiej do zapisu języków majańskich używa się alfabetu łacińskiego, aktualnie w konwencji proponowanej przez Academia de Lenguas Mayas de Guatemala(inne języki) (ALMG).

Rozmieszczenie poszczególnych języków majańskich

W chwili przybycia Hiszpanów w XVI w. istniało 31 języków Majów[4]. Część z nich zostało bardzo wcześnie udokumentowanych[5]. Są w różnym stopniu zagrożone wymarciem, nie zawsze są przyswajane przez dzieci, a niektóre z nich mają małą społeczność użytkowników[2][6]. Wzrasta użycie języka hiszpańskiego, choć jego presja nie była jeszcze tak silna w latach 70. XX wieku[7]. Duże zasługi na polu badania i opisu języków majańskich położyli sami ich użytkownicy, co wyróżnia je spośród wielu zagrożonych języków świata[8][9].

Klasyfikacja języków majańskich[edytuj | edytuj kod]

Rodzina języków majańskich jest bardzo dobrze udokumentowana; jest to jedna z najlepiej poznanych rodzin językowych Mezoameryki[10]. Ogólny schemat klasyfikacji jest przyjęty przez większość badaczy, z wyjątkiem kilku drobnych kwestii spornych. Na przykład jednym z nierozwiązanych dotąd problemów jest umiejscowienie języków ch’ol i q’anjobalsko-chujeańskich.

Historia rozwoju języków majańskich

Języki majańskie bywają zaliczane do postulowanej fyli penutiańskiej[11][12].

Grupa huastecka[edytuj | edytuj kod]

Język wastek (alternatywne formy: huastec, huaxtec) jest używany w meksykańskich stanach Veracruz i San Luis Potosí przez około 110 tys. osób[13]. Najbardziej odrębny spośród języków majańskich.

Język chicomuceltec, używany w stanie Chiapas (wymarły przed 1982), był blisko spokrewniony z huastec.

Grupa jukatańska[edytuj | edytuj kod]

Język maya-yucatec (określany przez użytkowników po prostu jako „maya”) jest najbardziej rozpowszechnionym z języków majańskich na terenie Meksyku. Jest używany przez około 800 tys. osób, w większości na terenie półwyspu Jukatan[14][15]. Posiada bogatą literaturę z okresu postkolonialnego i jest powszechnie używany jako pierwszy język na obszarach wiejskich w stanie Jukatan oraz w sąsiednich stanach Quintana Roo i Campeche.

Pozostałe trzy języki jukatańskie to mop, używany przez 10 tys. osób głównie w Belize; itza, wymarły lub niemal wymarły język na terytorium Gwatemali, lakandoński, również poważnie zagrożony z około 1000 użytkownikaów w kilku wioskach w pobliżu puszczy Selva Lacandona, w meksykańskim stanie Chiapas.

Grupa zachodnia[edytuj | edytuj kod]

Języki cholskie[edytuj | edytuj kod]

Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest ch’ol, używany przez 130 tys. osób w Chiapas[16][17]. Blisko spokrewniony język chontal w stanie Tabasco (chontal maya, nie należy mylić z językiem chontal w stanie Oaxaca) używany jest przez 55 tys. osób[18]. Inny spokrewniony język to zagrożony wymarciem język ch'orti', używany przez 30 tys. osób w Gwatemali[19].

Języki cholskie uważa się za najbardziej zachowawcze pod względem słownictwa i fonetyki. Są bardzo bliskie języka inskrypcji okresu klasycznego, odkrytych na obszarze centralnych nizin.

Języki tseltalskie[edytuj | edytuj kod]

Najbliżej spokrewnione z językami cholskimi języki z grupy tseltalskiej: język tsotsil oraz tseltal, oba powszechnie używane w stanie Chiapas (265 tys. użytkowników w przypadku tsotsil i 215 tys. w przypadku tseltal)[20].

Języki kanjobalskie (q’anjob’al)[edytuj | edytuj kod]

Języka q’anjob’al używa 77 700 osób w Gwatemali (Huehuetenango)[15]. Innymi przedstawicielami tej grupy są: język jacaltec – mający ponad 50 tys. użytkowników – oraz język chuj (czuh) – używany przez 30–50 tys. osób.

Języka tojolab’al używa 36 tys. osób w stanie Chiapas[21][22].

Grupa wschodnia (kicze-mame)[edytuj | edytuj kod]

Język q'eqchi' stanowi osobną podgrupę w obrębie języków kicze-mame. Jest używany przez około 400 tys. osób w południowej Gwatemali. W wyniku niedawnych migracji ma 12 tys. użytkowników w Salwadorze[23].

Język mame (mam)[edytuj | edytuj kod]

Język mam jest używany przez 150 tys. osób w gwatemalskich departamentach San Marcos i Huehuetenango. Inne języki to awakatek – 20 tys. mieszkańców miasta Aguacatán, w departamencie Huehuetenango. Język ixil (być może chodzi o trzy odrębne języki) używany jest przez 70 tys. mieszkańców w tzw. „trójkącie Ixil” w departamencie Quiché[24][25][26].

Języki kicze (quiché, k’iche’)[edytuj | edytuj kod]

Język kicze[27] jest używany przez około 1 mln osób na wyżynach Gwatemali, w pobliżu miast Chichicastenango i Quetzaltenango oraz w górach Cuchumatán, a także przez przybyszów z obszarów wiejskich w mieście Gwatemala[15]. Sławna księga mitów Majów, Popol Vuh, została napisana w archaicznym języku nazywanym klasycznym językiem kicze. Kultura ludu K’iche’ przeżywała właśnie swoje apogeum w momencie najazdu hiszpańskiego. Utatlán, w pobliżu dzisiejszego miasta Santa Cruz del Quiché, stanowił gospodarcze i ceremonialne centrum tej kultury[28].

Język achi posiada 85 tys. użytkowników w Cubulco i Rabinal, dwóch municipios w departamencie Baja Verapaz. Według innych sposobów klasyfikacji, np. Campbella, achi uważany jest za odmianę k’iche’. Jednakże ze względu na historyczne podziały etniczne, Achi Maya nie uważają się za K’iche’[29].

Język kaqchikel jest używany przez 400 tys. osób na obszarze rozciągającym się od Gwatemali do północnego brzegu jeziora Atitlán[30]. Język tz’utujil posiada około 90 tys. użytkowników[31][32]. Inne języki należące do grupy kicze to: język sakapultek, prawie 40 tys. użytkowników głównie w departamencie El Quiché, oraz sipakapense, używany przez 8 tys. osób w Sipacapa, w departamencie San Marcos.

Języki poqom[edytuj | edytuj kod]

Języki poqom są blisko spokrewnione z językami kicze, z którymi tworzą podgrupę poqom-kicze w grupie kicze-mame[33].

Język poqom jest używany przez 90 tys. osób[34][35] w Purulhá, Baja Verapaz i w następujących miastach Alta Verapaz: Santa Cruz Verapaz, San Cristóbal Verapaz, Tactic, Tamahú i Tucurú. Językiem poqomam posługuje się ok. 30 tys. osób[36][37][38] na kilku niewielkich obszarach, z których największy leży w departamencie Alta Verapaz. Dawniej język poqomam był używany również w Salwadorze.

Zapis języków majańskich[edytuj | edytuj kod]

System ortografii zalecany przez ALMG dla zapisu języków majańskich
Samogłoski Spółgłoski
ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA[i] ALMG[i] IPA ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA
a [a] aa [a:] ä [ɐ] b' [ɓ] b [b] ch [ʧ] ch' [ʧ’] h [h]
e [e] ee [e:] ë [ə] j [x] k [k] k' [k’] l [l] m [m]
i [i] ii [i:] ï [ɪ] n [n] nh [ŋ] p [p] q [q] q' [q’]
o [o] oo [o:] ö [ʌ] r [r] s [s] t [t] t' [t’] tz [ʦ]
u [u] uu [u:] ü [ʊ] tz' [ʦ’] w [w] x [ʃ] y [j]  '  [ʔ]
  1. ↑ a b Samogłoski i znaki używane wyłącznie w języku kaqchikel.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ M. Paul Lewis (red.), Statistical Summaries, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 16, Dallas: SIL International, 2009 [zarchiwizowane z adresu 2011-06-04] (ang.).
  2. ↑ a b Nora C. England, Mayan Languages, Oxford Research Encyclopedia of Linguistics, 29 marca 2017, DOI: 10.1093/acrefore/9780199384655.013.60 [dostęp 2023-04-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-04-01] (ang.).
  3. ↑ Ana Roca, John B. Jensen (red.): Spanish in Contact: Issues in Bilingualism. Somerville, MA: Cascadilla Press, 1996, s. v. ISBN 1-57473-008-8. OCLC 35646557. (ang.).
  4. ↑ Renata Faron-Bartels, Ludzie i bogowie Ameryki Środkowej, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 84, ISBN 978-83-04-04932-1.
  5. ↑ Campbell 1997 ↓, s. 164–165.
  6. ↑ England 2007 ↓, s. 93, 99.
  7. ↑ England 2007 ↓, s. 93.
  8. ↑ England 2007 ↓.
  9. ↑ Bennett, Coon i Henderson 2015 ↓, s. 460.
  10. ↑ Heriberto Avelino (red.): New Perspectives in Mayan Linguistics. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2011, s. xi. ISBN 978-1-4438-2481-1. OCLC 823386241. [dostęp 2023-04-03]. (ang.).
  11. ↑ Majewicz 1989 ↓, s. 146–148.
  12. ↑ Lyle Campbell, Penutian languages, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-12-27] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-27] (ang.).
  13. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (red.). Ethnologue (2005).
  14. ↑ Población hablante de lengua indígena de 5 y más años por principales lenguas, 1970 a 2005 INEGI.
  15. ↑ a b c Gordon, Raymond G., Jr. (red.). Ethnologue, (2005).
  16. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Ch’ol de Tila, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-11] (ang.).
  17. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Ch’ol de Tumbalá, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-08] (ang.).
  18. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Chontal de Tabasco, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] (ang.).
  19. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Ch’orti’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-06] (ang.).
  20. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Tzeltalan, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-15] (ang.).
  21. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Tojolabal, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-19] (ang.).
  22. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Chuj, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-19] (ang.).
  23. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Q’eqchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2006-12-24] (ang.).
  24. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Nebaj Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  25. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Chajul Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  26. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), San Juan Cotzal Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  27. ↑ Po hiszpańsku quiché, w polskiej grafii często kicze.
  28. ↑ Edmonson 1968 ↓, s. 250–251.
  29. ↑ W publikacji Ethnologue dialekty z Cubulco i Rabinal sklasyfikowano jako odrębne języki, czyli dwa spośród ośmiu języków rodziny quiché-achi. Raymond G. Gordon jr. (red.), Mayan, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-10] (ang.).
  30. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Cakchiquel, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-07] (ang.).
  31. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Eastern Tz’utujil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-11] (ang.).
  32. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Western Tz’utujil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-11] (ang.).
  33. ↑ Campbell 1997 ↓, s. 163.
  34. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Eastern Poqomchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  35. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Western Poqomchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  36. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Southern Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  37. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Central Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  38. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Eastern Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
  • Dennis Tedlock, Popol Vuh, Księga Majów, Gliwice: Wydawnictwo Helion, 1996, ISBN 978-83-246-0764-8.
  • Lyle Campbell, American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America, New York: Oxford University Press, 1997 (Oxford Studies in Anthropological Linguistics 4), ISBN 0-19-509427-1, OCLC 48140020 (ang.).
  • Munro S. Edmonson, Classical Quiché, [w:] Norman A. McQuown, Robert Wauchope (red.), Handbook of Middle American Indians, Vol. 5: Linguistics, Austin: University of Texas Press, 1968, s. 249–268, ISBN 0-292-73665-7, OCLC 679408449 (ang.).
  • Nora C. England, The influence of Mayan-speaking linguists on the state of Mayan linguistics, [w:] Peter Austin, Andrew Simpson (red.), Endangered Languages, Hamburg: Helmut Buske Verlag, 2007 (Linguistische Berichte, Sonderheft 14), s. 93–112, ISBN 978-3-87548-465-6, OCLC 441132701 (ang.).
  • Ryan Bennett, Jessica Coon, Robert Henderson, Introduction to Mayan Linguistics, „Language and Linguistics Compass”, 10 (10), 2015, s. 455–468, DOI: 10.1111/lnc3.12159 (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_majańskie&oldid=71079944”