Julian Przyboś

Julian Przyboś

Data i miejsce urodzenia	5 marca 1901 Gwoźnica Dolna
Data i miejsce śmierci	6 października 1970 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura
Odznaczenia
Strona internetowa

Tablica pamiątkowa w Cieszynie (2011)

Portret Juliana Przybosia autorstwa Ireny Wojnickiej-Markielowskiej

Julian Przyboś (ur. 5 marca 1901 w Gwoźnicy Dolnej, zm. 6 października 1970 w Warszawie) – polski poeta, eseista i tłumacz.

Życiorys

Urodził się w Gwoźnicy pod Strzyżowem w rodzinie chłopskiej jako piąte dziecko Józefa i Heleny z Petyniaków. Jego krewnymi byli nauczyciele Stefan i Adam Przybosiowie. Od 1912 uczył się w I Gimnazjum w Rzeszowie, które ukończył 5 czerwca 1920. Podczas nauki studiował literaturę socjalistyczną i anarchistyczną.

Dwudziestolecie międzywojenne

W 1918 wstąpił do POW i brał udział w przeciwaustriackich akcjach sabotażowych i dywersyjnych, a od listopada 1918 do stycznia 1919 wraz z ochotniczą kompanią studencką w obronie Lwowa przed Ukraińcami; poznał tam pisarza i mistyka Hieronima Niegosza, który wywarł duży wpływ na jego ówczesną postawę i wczesną twórczość. Po uzyskaniu matury w czerwcu 1920 wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego i uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej pod Lwowem i pod Krasnem, gdzie dostał się do niewoli, skąd zbiegł.

W latach 1920–1923 studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W czerwcu 1921 wraz z bratem Stefanem odtworzył akademickie Koło Literacko-Artystyczne, które bracia Przybosiowie następnie przekształcili w Klub Akademicki „Dionizy”. W 1922 związany był z grupą młodych poetów krakowskich, określających się jako negatywiści.

Następnie pracował jako nauczyciel: w Państwowym Gimnazjum w Sokalu do początku 1926, skąd przeniesiono go do Państwowego Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Leżajsku od 1 lutego 1926, gdzie nie podjął obowiązków, wobec czego został zwolniony ze stanowiska z dniem 31 grudnia 1926. Później pracował do 1927 w Chrzanowie i w latach 1927–1939 w Cieszynie, gdzie uczył w Państwowym Gimnazjum im. Antoniego Osuchowskiego, a później w Państwowym Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczym. W 1937 oraz w roku szkolnym 1938/1939 przebywał na studiach w Paryżu (otrzymał dwukrotnie płatny urlop od władz szkolnych). W latach międzywojennych współpracował z licznymi pismami, w których drukowane były jego manifesty m.in. w „Zwrotnicy” i „Linii”.

II wojna światowa

W grudniu 1939 przeniósł się z Bogumina do Lwowa, gdzie pracował w bibliotece Ossolineum. W 1940 został członkiem Komitetu Mickiewiczowskiego i uczestniczył w obchodach 85 rocznicy śmierci Adama Mickiewicza; wszedł również w skład kolegium redakcyjnego „Nowych Widnokręgów” i wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. Był współautorem wydanego w 1940 w Kijowie podręcznika literatury polskiej dla 10 klas szkoły sowieckiej.

14 października 1941 został aresztowany przez gestapo. Po uwolnieniu (dzięki staraniom żony) następne lata spędził w rodzinnej wsi, zajmując się pracą na roli.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Rzeszowa w sierpniu 1944 przystąpił do budowy „władzy ludowej”; nawiązał kontakt z delegatami PKWN i wszedł w skład Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) w Rzeszowie, w której został kierownikiem Wydziału Informacji i Propagandy. We wrześniu przybył do Lublina, gdzie został członkiem Krajowej Rady Narodowej (KRN), a w październiku 1944 – zastępcą przewodniczącego Komisji Oświaty KRN. Został pierwszym prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich. W styczniu 1945 po zajęciu przez Armię Czerwoną przeniósł się do Krakowa. Zapisał się do PPR (potem PZPR).

Lata powojenne

W latach 1947–1951 pracował jako dyplomata w Szwajcarii. Potem pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. W 1953 podpisał tzw. Apel Krakowski. W 1955 zamieszkał w Warszawie i rozpoczął pracę w „Przeglądzie Kulturalnym”.

Po inwazji ZSRR na Węgry wystąpił z PZPR 21 czerwca 1958, protestując przeciwko wykonaniu wyroku śmierci na Imrem Nagyu. W 1966 objął stanowisko wiceprezesa PEN Clubu; w tym samym roku jako jego przedstawiciel wyjechał do USA, a także do Francji i Gruzji. Publikował swoją twórczość w wielu periodykach poświęconych literaturze współczesnej. Brał udział w wielu imprezach kulturalnych w Polsce i za granicą, m.in. w Belgii i Jugosławii, w kolejnych festiwalach młodej poezji w Poznaniu, zjazdach pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych, sesjach naukowych i kolejnych zjazdach Związku Literatów Polskich. W 1968 związał się z „Miesięcznikiem Literackim”; w tymże roku zwiedzał rodzinne strony Adama Mickiewicza na Litwie i Juliusza Słowackiego na Ukrainie, gdzie wraz z delegacją polskich pisarzy brał udział w rocznicowych obchodach poświęconych Słowackiemu.

Był dwukrotnie żonaty, miał trzy córki (w tym Utę). Został pochowany w rodzinnej miejscowości na cmentarzu parafialnym przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Gwoźnicy Górnej.

Twórczość

Julian Przyboś był jednym z najwybitniejszych poetów Awangardy Krakowskiej. Twórczość poetycką Juliana Przybosia można podzielić na dwa etapy.

Poezja wczesna

Pierwsze zbiory wierszy opublikował w połowie lat dwudziestych. Widać w tej twórczości ogromny wpływ teorii Peipera. Poezja tego okresu wyraża fascynację świadomym wysiłkiem twórczym, pracą dzięki której opanowuje się materię. Bohaterami jego poezji często są robotnicy, rzemieślnicy. Wiersze mówią o procesie twórczym, co zdaje się być metaforą pracy poety. W tym okresie odnajdziemy również fascynację techniką, którą wyraża Przyboś w wierszach używając często typowego naukowego języka.

Poezja dojrzała

Dojrzała poezja krystalizuje się w latach trzydziestych. Przyboś publikuje w tym czasie trzy tomy wierszy. W miejsce cywilizacji i miasta wkrada się liryka pejzażowa i refleksyjna. Przyboś realizuje założenia poetyki awangardowej. Wiersze cechuje dyscyplina słowa i obrazu. Staje się mistrzem w wykorzystywaniu i spiętrzaniu metafor.

W poezji Przybosia powracają motywy autobiograficzne związane z chłopskim dzieciństwem artysty.

Dorobek poety

Dorobek poety stanowią tomy:

• Śruby (1925)
• Oburącz (1926)
• Z ponad (inna spotykana wersja tytułu – Sponad) (1930)
• W głąb las (1932)
• Równanie serca (1938)
• Póki my żyjemy (1944)
• Miejsce na ziemi (1945)
• Rzut pionowy (1952)
• Najmniej słów (1955)
• Narzędzie ze światła (1958)
• Próba całości (1961)
• Więcej o manifest (1962)
• Na znak (1965)
• Kwiat nieznany (1968)

Julian Przyboś jest również autorem niezrealizowanego scenariusza filmowego pt. Łuk. Opublikował zbiory esejów: Czytając Mickiewicza, Linia i gwar oraz Sens poetycki, a także dziennik poetycki pt. Zapiski bez daty.

Odznaczenia, nagrody i upamiętnienie

Był odznaczony Dyplomem Honorowym Orląt Lwowskich, Dyplomem Krzyż Obrony Lwowa, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1955), Złotym Krzyżem Zasługi (1946), Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1964), Odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” i Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego. W 1961 otrzymał nagrodę twórczą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie w dziedzinie upowszechniania nauki i oświaty za twórczość związaną z ziemią rzeszowską. 22 lipca 1964 roku z okazji 20-lecia Polski Ludowej otrzymał nagrodę państwową I stopnia. W 1965 została mu przyznana Złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”.

W okresie PRL został ustanowiony Ogólnopolski Konkurs Poezji Współczesnej im. Juliana Przybosia „O Złoty Lemiesz”. Imieniem Juliana Przybosia została nazwana m.in. Miejska Biblioteka Publiczna w Przeworsku.

Julian Przyboś w filmie

Postać Juliana Przybosia występuje w filmie Powidoki w reżyserii Andrzeja Wajdy. W postać poety wcielił się Krzysztof Pieczyński.

Zobacz też

• Tadeusz Peiper
• Jan Brzękowski
• Jalu Kurek
• Adam Ważyk

Bibliografia

• Polski Słownik Biograficzny t. XXIX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.
• Wspomnienia o Julianie Przybosiu opr. Janusz Sławiński, Warszawa 1976.
• Agnieszka Kwiatkowska Tradycja, rzecz osobista. Julian Przyboś wobec dziedzictwa poezji Poznań 2012.
• Stanisław Burkot: Literatura polska 1939-2009. Wyd. III. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 128–130. ISBN 978-83-01-16289-4.

Linki zewnętrzne

• Domowe Archiwum Juliana Przybosia, red. Agnieszka Kwiatkowska, Joanna Grądziel-Wójcik, Małgorzata Rygielska
• Utwory Juliana Przybosia w bibliotece Polona