Przejdź do zawartości

Karayuki-san

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Karayuki-san pracujące w Sajgonie w ówczesnych Indochinach Francuskich (ok. 1910)

Karayuki-san (jap. からゆきさん), dosłownie „Podróżujące do Chin” – eufemistyczne określenie stosowane w odniesieniu do japońskich kobiet i dziewcząt, które w latach 1870–1930[1] pracowały w domach publicznych w Chinach, Azji Południowo-Wschodniej, na Rosyjskim Dalekim Wschodzie oraz w innych miejscach na obszarze Azji i Pacyfiku.

Karayuki-san pochodziły zazwyczaj z ubogich regionów wyspy Kiusiu, takich jak wyspy Amakusa i półwysep Shimabara. Niektóre dobrowolnie wybrały zawód prostytutki, wiele innych zostało jednak wywiezionych podstępem lub pod przymusem. Częste były także przypadki, gdy rodziny sprzedawały córki do zagranicznych domów publicznych. W szczytowym momencie liczba karayuki-san mogła sięgnąć nawet około 20 tys. Część badaczy jest przekonana, że odegrały one istotną rolę w budowie zrębów japońskiego kapitalizmu i przyczyniły się do rozwoju japońskiego handlu zagranicznego.

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Rzeczownik karayuki-san (からゆきさん, dosłownie: „podróżujący do Chin”)[2] narodził się w północno-zachodniej części wyspy Kiusiu. Bill Mihalopoulos wskazuje, że jego oryginalne znaczenie pozostaje niejasne. Autor ten podaje jednocześnie, że po restauracji Meiji termin karayuki-san stał się jednym z wielu określeń stosowanych w odniesieniu do ubogich migrantów obojga płci, którzy opuszczali Japonię w poszukiwaniu pracy za granicą. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku zaczął być powszechnie stosowany w odniesieniu do młodych kobiet, które dobrowolnie lub pod przymusem wyjeżdżały z Kiusiu do pracy w zagranicznych domach publicznych. Z kolei w okresie Taishō (1912–1926) ponownie miał nabrać szerszego znaczenia, obejmując tym razem wszystkie migrantki ekonomiczne udające się do krajów Azji i Pacyfiku, zarówno trudniące się prostytucją, jak i pracujące w innych zawodach[3]. Po zakończeniu wojny na Pacyfiku mianem karayuki-san ponownie zaczęto określać kobiety sprzedawane do domów publicznych w Azji Południowo-Wschodniej i innych krajach Azji i Pacyfiku[4].

Inni autorzy podają, że określenie kara-yuki („udające się do Chińczyków”) narodziło się w okresie siogunatu i polityki izolacji oraz było stosowane w odniesieniu do prostytutek, które odwiedzały zawijających do Nagasaki kupców z Chin. Analogicznie mianem oranda-yuki określać miano prostytutki, z których usług korzystali kupcy holenderscy[5].

Określenie karayuki-san było przy tym znane i używane przede wszystkim na Kiusiu. W innych japońskich źródłach z drugiej połowy XIX wieku, których autorami byli dziennikarze, dyplomaci, filantropi czy chrześcijańscy misjonarze, w odniesieniu do japońskich kobiet uprawiających prostytucję poza granicami kraju używano określeń takich, jak: mikkōfu („pasażerki na gapę”), kaigai shūgyōfu („kobiety złej reputacji przebywające za granicą”) lub rōshigun („grupa młodych kobiet”)[6]. Dopiero po ukazaniu się w 1972 roku powieści Sandakan hachiban shōkan („Sandakan nr 8”) autorstwa Tomoko Yamazaki(inne języki) określenie karayuki-san stało się szeroko znane poza wyspą Kiusiu[4].

Tło historyczne[edytuj | edytuj kod]

Zjawisko międzynarodowego handlu japońskimi kobietami występowało już w XVI wieku. Procederem tym trudnili się portugalscy handlarze, którzy kupowali japońskie kobiety i dziewczęta, po czym sprzedawali je jako niewolnice seksualne do krajów Azji Południowo-Wschodniej. Zjawisko to przybrało tak duże rozmiary, iż w 1616 roku japońskie władze były zmuszone wprowadzić zarządzenia zakazujące sprzedaży kobiet za granicę. Ich skuteczność okazała się jednak niewielka. Dopiero wygnanie Portugalczyków z Japonii i wprowadzenie polityki izolacji, co nastąpiło w latach 30. XVII wieku, umożliwiło ukrócenie tego procederu[7].

Przez kolejnych 200 lat prawo do prowadzenia handlu z Japonią przysługiwało wyłącznie kupcom z Chin i Holandii. Był on prowadzony przede wszystkim na sztucznej wyspie Dejima w Nagasaki. Podczas postoju w Nagasaki zagranicznym kupcom pozwalano korzystać z usług japońskich prostytutek, jednakże pod warunkiem, iż nie będą one u nich pozostawać na noc. Surowo zabronione było wywożenie kobiet z Japonii[5].

Już w okresie siogunatu wiejskie regiony Kiusiu, takie jak wyspy Amakusa czy półwysep Shimabara, zmagały się z problemem przeludnienia i chronicznego ubóstwa[8]. Wielu mieszkańców w poszukiwaniu lepszego życia migrowało do Nagasaki, będącego w tym czasie jednym z największych i najzamożniejszych miast Japonii. Tymczasem wraz ze stopniowym zmierzchem polityki izolacji oraz rozwojem na Kiusiu przemysłu wydobycia węgla, do Nagasaki oraz innych portów: Kuchinotsu(inne języki), Moji, Wakamatsu, co raz częściej zawijały zagraniczne statki. Dla ubogich mieszkańców wsi otworzyło to możliwość nielegalnej emigracji zarobkowej[9]. Szlaki migracyjne wiodły także z innych japońskich portów, na przykład Kobe[10]. W tym samym czasie w portowych miastach kwitła prostytucja. Japońscy sutenerzy, których przybytki odwiedzali marynarze i inni cudzoziemcy, wkrótce doszli do wniosku, że szansa na większe zyski wiąże się z przeniesieniem działalności do innych krajów Azji[11].

Proceder przemytu japońskich kobiet i dziewcząt nabrał rozpędu po restauracji Meiji[12]. Wśród karayuki-san, które udawały się dobrowolnie lub pod przymusem do pracy w zagranicznych domach publicznych, dominowały mieszkanki wysp Amakusa i półwyspu Shimabara, aczkolwiek były wśród nich także kobiety z innych regionów Japonii[8]. Bill Mihalopoulos uważa zjawisko karayuki-san za „jedną z wielu reakcji biedoty wiejskiej na radykalne zmiany społeczne zachodzące w Japonii począwszy od lat siedemdziesiątych XIX wieku”, a zarazem jeden z bezpośrednich efektów włączenia Japonii w procesy globalizacyjne[13]. James Francis Warren jest zdania, że to karayuki-san musiały udźwignąć najcięższe społeczne koszty procesów pośpiesznej industrializacji i urbanizacji, które zachodziły w Japonii po restauracji Meiji[14].

Kierunki migracji i handlu kobietami[edytuj | edytuj kod]

Karayuki-san trafiały zazwyczaj do domów publicznych w Chinach, Azji Południowo-Wschodniej i na Rosyjskim Dalekim Wschodzie. Można było je spotkać także w Indiach, Australii, na Hawajach, a nawet w tak odległych od Japonii miejscach, jak Kapsztad czy Zachód Stanów Zjednoczonych[12].

Początkowo główne ośrodki japońskiej zagranicznej prostytucji funkcjonowały we Władywostoku i Szanghaju. W 1887 roku w pierwszym z tych miast zamieszkiwało około 4–5 tys. Japończyków, w tym ponad 200 karayuki-san. Z kolei w Szanghaju według danych za 1882 rok miało pracować około 800 japońskich prostytutek[15]. Na skutek działań, które japońscy dyplomaci podjęli w latach 1884–1885, ponad 500 karayuki-san zostało repatriowanych z Szanghaju do Japonii. Niemniej w mieście pozostało ponad 200 japońskich kobiet, które nadal potajemnie parały się prostytucją. Ostatecznie w połowie drugiej dekady XX wieku japońska dyplomacja zrezygnowała z działań na rzecz likwidacji japońskiej prostytucji w Szanghaju, decydując się w zamian roztoczyć nad nią pewną formę kontroli. Odtąd karayuki-san pracowały w domach publicznych, które uzyskały licencję konsulatu[11].

Niemniej działania japońskiego konsulatu spowodowały, że japońscy sutenerzy wraz z karayuki-san zaczęli przenosić się z Szanghaju do innych miast w Chinach i Azji Południowo-Wschodniej[11]. W latach 70. i 80. XIX wieku porównywalną rolę z Szanghajem zaczął pełnić Hongkong[16]. Karayuki-san można było ponadto spotkać, aczkolwiek w mniejszej liczbie, także w Ningbo, Makau, Chongqingu, na wyspie Hajnan oraz w portach Indochin Francuskich, takich jak Sajgon czy Hajfong[11][16].

Około 1895 roku nowym centrum japońskiej prostytucji stał się Singapur[16]. Miało to bezpośredni związek z europejską ekspansją kolonialną, na skutek której Singapur stał się kluczowym brytyjskim portem handlowym i wojennym na Dalekim Wschodzie[17]. Gwałtowny rozwój miasta skutkował napływem znacznej liczby samotnych mężczyzn – migrantów zarobkowych z Chin i Indii, co z kolei znacznie zwiększyło popyt na usługi seksualne[18][19]. Liczba karayuki-san, które pracowały w Singapurze, jest trudna do ustalenia, gdyż oficjalne raporty i rejestry najprawdopodobniej nie odzwierciedlały prawdziwej skali tego zjawiska[20]. Według informacji, które latem 1902 roku szef „Protektoratu Chińskiego(inne języki)” William Evans przekazał japońskiemu konsulowi, w Singapurze przebywało 618 japońskich prostytutek, które pracowały w 83 licencjonowanych domach publicznych[21]. Według danych z 1906 roku w kolonii zamieszkiwało 1835 Japończyków, w tym 852 karayuki-san i 113 sutenerów. Z kolei w 1910 roku, jak wskazuje japoński raport rządowy z tego okresu, w Singapurze miało działać 188 japońskich domów publicznych, w których pracowało 1048 karayuki-san[11]. Inne źródło informuje jednak, że w 1906 roku w Singapurze przebywało aż 2086 japońskich prostytutek[22]. Z kolei z badań, które przeprowadził japoński badacz Hajime Shimizu, wynika, że w latach 1907–1915 karayuki-san stanowiły ponad 50% japońskiej diaspory w Singapurze. Największą ich liczbę, gdyż 1912, miano zarejestrować w 1917 roku; stanowiły one w tym czasie 62% japońskiej populacji w Singapurze i na Malajach[23]. Karayuki-san cieszyły się w Singapurze dużą popularnością, gdyż przyjmowały klientów bez rozróżnienia na rasę czy pochodzenie etniczne[24][a]. Singapur nie tylko przyciągał znaczną liczbę japońskich sutenerów i prostytutek, lecz stanowił również kluczowy port pośredni, z którego karayuki-san były wywożone w głąb Półwyspu Malajskiego, a także do Syjamu, brytyjskich kolonii na Borneo oraz do Holenderskich Indii Wschodnich[25].

Według danych zebranych przez japońskie konsulaty w 1890 roku liczba Japonek, które pracowały w domach publicznych poza granicami kraju, wynosiła 1120[26]. Klęska głodu, która dotknęła Japonię w 1905 roku, popchnęła jednak wiele zdesperowanych kobiet do emigracji[27]. James Francis Warren podaje, że w pierwszej dekadzie XX wieku do Hongkongu i Singapuru wywożono około 500–600 dziewcząt rocznie[28]. Według jednego ze źródeł w 1906 roku odnotowano m.in. obecność 2086 karayuki-san w Singapurze, 1087 we Władywostoku, 970 w Batawii, 747 w Szanghaju, 485 w Hongkongu, 392 w Manili oraz 192 w Sajgonie[22]. W północnej części australijskiego stanu Queensland funkcjonowało na przełomie XIX i XX wieku około 20–30 domów publicznych, które zatrudniały japońskie kobiety[29].

Na Hawajach pierwsza karayuki-san miała – według ustnych przekazów – pojawić się już w 1868 roku. Do 1900 roku osiadło tam 3726 japońskich kobiet, spośród których część od początku parała się prostytucją, a część dopiero po pewnym czasie zdecydowała się na pracę seksualną[30]. Według raportu prokuratora generalnego Hawajów liczba karayuki-san w latach 1898 i 1899 wyniosła odpowiednio 115 i 226[31]. Według danych z 1901 roku spośród 144 kobiet, które trudniły się prostytucją w owianej złą sławą „dzielnicy czerwonych latarni” Iwilei w Honolulu, aż 131 pochodziło z Japonii[32]. Charakterystyczną cechą japońskiej prostytucji na Hawajach był fakt, że większość karayuki-san była zamężna[33].

Począwszy od lat 80. XIX wieku, a zwłaszcza po aneksji Hawajów przez USA (1898) i ustanowieniu stałych połączeń żeglugowych między Japonią a portami Ameryki Północnej, karayuki-san zaczęły się pojawiać na pacyficznych wybrzeżach USA i Kanady[34]. Popyt na ich usługi był tam bardzo duży ze względu obecność znacznej liczby japońskich i chińskich mężczyzn – emigrantów zarobkowych. Ci ostatni ze względu na antychińskie prawodawstwo wprowadzone w USA w latach 1875(inne języki) i 1882(inne języki) nie mogli przy tym liczyć na towarzystwo rodaczek[35][36]. Według raportu, który japoński konsul w San Francisco przygotował w sierpniu 1898 roku, liczba japońskich prostytutek przebywających w poszczególnych stanach USA przedstawiała się następująco: Kalifornia – 150, Oregon – 75, Waszyngton – 69, Idaho – 23, Montana – 16, Utah – 12. Znaczna ich liczba przebywać miała również w Kolumbii Brytyjskiej[34]. Karayuki-san udające się na Amerykański Zachód pochodziły przede wszystkim z ubogich wiosek na zatoką Suruga na wyspie Honsiu[37]. Część trafiała do typowych domów publicznych, niektóre łączyły prostytucję z pracą w japońskich barach[38].

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej większość japońskich sutenerów, którzy prowadzili dotąd działalność we Władywostoku i innych miastach Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, przeniosło się wraz ze swoimi pracownicami do południowej Mandżurii. Według danych za wrzesień 1905 roku w samym tylko Liaotungu pracowało ponad 1400 karayuki-san, które stanowiły 54,3% zamieszkującej tam japońskiej ludności cywilnej[39]. Pozostałe karayuki-san repatriowano do Japonii, skąd wiele – nie będąc w stanie znaleźć zatrudnienia lub ułożyć sobie życia – ponownie wyemigrowało, tym razem do Australii lub krajów Azji Południowo-Wschodniej, by tam trudnić się prostytucją[22].

Ponowny napływ japońskich prostytutek do Mandżurii i miast Rosyjskiego Dalekiego Wschodu odnotowano po rozpoczęciu interwencji syberyjskiej w 1918 roku. Według danych z początków 1919 roku przebywało tam około 5–6 tys. japońskich kobiet, w większości były to karayuki-san podążające za japońskim wojskiem[40].

Yuki Tanaka(inne języki) podaje, że do 1910 roku liczba zarejestrowanych karayuki-san wzrosła do 19 tys. W tym samym czasie w samej Japonii pracowało 47 541 zarejestrowanych prostytutek[41]. Według innych szacunków w latach 1910–1935 całkowita liczba karayuki-san sięgała od kilku tysięcy do nawet 20 tys.[42] James Francis Warren podaje, że w 1906 roku poza granicami Japonii przebywało blisko 300 tys. migrantów zarobkowych, w tym ponad 22 tys. karayuki-san[22]. C. Sarah Soh(inne języki) podaje natomiast, że do 1910 roku liczba karayuki-san sięgnęła 20 tys.[43]

Metody werbunku i warunki pracy[edytuj | edytuj kod]

Kluczową rolę w procederze handlu kobietami odgrywali „pośrednicy” (ぜげん, zegen) – kobiety i mężczyźni wywodzący się zazwyczaj z japońskiej diaspory. Docierali oni do młodych kobiet na różne sposoby – na przykład krążąc od wsi do wsi lub wyszukując migrantki w portach i na dworcach kolejowych – by następnie kusić je perspektywą lepszego życia w innym kraju. „Pośrednicy” zajmowali się przy tym nie tylko werbunkiem, lecz także przemytem kobiet za granicę. Niekiedy w roli tej występowały byłe karayuki-san, które zakończyły pracę w domach publicznych i odwiedzając rodzinne strony werbowały młode kobiety, roztaczając przed nimi perspektywy łatwego i szybkiego zarobku. Najczęściej „pośrednicy” występowali jednak pod szyldem „agencji pośrednictwa pracy” (くちいれや, kuchi-ireya), które funkcjonowały w praktycznie każdym portowym mieście Japonii[44]. Według niezweryfikowanych i być może przesadzonych informacji tylko jeden z gangów przemytniczych, kierowany przez niejakiego Muraokę, miał w ciągu pięciu lat wywieźć z Japonii aż 3222 kobiety[41].

Niektóre kobiety świadomie wybierały zawód prostytutki[45]. Sprzyjał temu fakt, że w ubogich regionach będących tradycyjnym miejscem rekrutacji karayuki-san, takich jak wyspy Amakusa czy półwysep Shimabara, prostytucji nie postrzegano jako zajęcia hańbiącego, lecz raczej szansę dla kobiet, by zdobyć pieniądze na posag, finansowo wesprzeć rodzinę, a nawet uzyskać pewien stopień ekonomicznej niezależności[46]. Wiele kobiet i dziewcząt trafiło jednak do zagranicznych domów publicznych wbrew własnej woli[41]. Część została podstępem zwerbowana przez wspomnianych „pośredników” obietnicami dobrze płatnej pracy w charakterze sprzedawczyń, służących, kelnerek, czy opiekunek do dzieci[41][47]. Czasami młode kobiety udawały się za granicę skuszone wizją poślubienia przebywającego tam japońskiego emigranta, którego niekiedy widziały wcześniej tylko na fotografii(inne języki), by w efekcie trafić do domu publicznego[33][48]. Ponadto miały miejsce wypadki, gdy karayuki-san były uprowadzane i siłą wywożone z Japonii[41].

Nierzadkie były wypadki, gdy zubożałe rodziny sprzedawały córki do domów publicznych[41][49][b]. Niekiedy sprzedawano nawet dziewczynki w wieku zaledwie 7 lat[42]. Była to konsekwencja nie tylko panującego na obszarach wiejskich ubóstwa, lecz również patriarchalnych stosunków społecznych. W wielu japońskich rodzinach wiejskich córki były postrzegane jako „zbywalny zasób”, a wręcz ekonomiczne „obciążenie”. Niekiedy zresztą one same, kierując się wysoko cenioną w społeczeństwach wschodnioazjatyckich cnotą „nabożności synowskiej”, zgadzały się zostać prostytutkami, by w ten sposób wydobyć rodzinę z długów lub zapewnić jej przetrwanie w czasach głodu i kryzysów ekonomicznych[50].

W 1896 roku „The Japan Weekly Mail” podawał, że japońskie kobiety trudniące się prostytucją za granicą mogły liczyć na miesięczne zarobki w wysokości: Australia – 400 jenów, Indie – 200 jenów, Singapur, Malaje i Syjam – 120 jenów, Hongkong – 100 jenów. W tym samym czasie przeciętny roczny dochód japońskiego robotnika wynosił zaledwie 40 jenów. Nawet japońscy imigranci, którzy pracowali jako poławiacze pereł na Wyspie Thursday, uważani za jednych z lepiej opłacanych, byli w stanie wysyłać do ojczyzny nie więcej, jak 100 jenów rocznie[29]. Z kolei na Amerykańskim Zachodzie, gdzie panowały silne uprzedzenia rasowe, japońskie prostytutki należały do kategorii gorzej opłacanych; w San Francisco pod koniec XIX wieku ich zarobki sięgały 0,50 dolara od jednego klienta[51]. Na Hawajach niektóre karayuki-san były w stanie zarobić nawet do 200 dolarów miesięcznie[52].

Nie oznacza to jednak, że karayuki-san otrzymywały całość tych kwot. W Hongkongu japońskie kobiety były sprzedawane do domów publicznych za równowartość około 250 dolarów, a w Singapurze – za około 350 dolarów[28]. Z kolei na Amerykańskim Zachodzie sprzedawano je za równowartość 500–600 dolarów[36]. Był to „dług”, który kobieta musiała „odpracować” sutenerowi. Zwykle wiązało się to z koniecznością uprawiania prostytucji przez okres około 4–5 lat[21]. W przypadku Hongkongu zasadnicze wynagrodzenie „pośrednika” wynosiło około 70–100 jenów od jednej karayuki-san, przy czym często tę ostatnią obciążano dodatkowo kosztami podróży i zakwaterowania (do 45 jenów). „Dług” ten sutener zazwyczaj odkupywał od „pośrednika” i dodatkowo obciążał nim kobietę[53]. Nawet te kobiety, które padły ofiarą porwania, zmuszano do odpracowania kosztów podróży[54].

Co do zasady połowa dziennych zarobków karayuki-san przypadała sutenerowi. W dodatku jej należność pomniejszano o koszty zakwaterowania, wyżywienia, odzieży, badań medycznych itp., na skutek czego realny zarobek był zwykle minimalny. W przypadku choroby i niemożności pracy „dług” narastał, a czas konieczny na jego „odpracowanie” wydłużał się[54]. Mechanizm ten ograniczał mobilność karayuki-san, zniechęcając je do przechodzenia pod kuratelę kolejnego „pośrednika” lub sutenera[55]. Aby sprowadzić kobiety z Japonii „pośrednicy” i sutenerzy często musieli wcześniej zaciągnąć wysoki dług u lichwiarzy. Karayuki-san służyły w takich przypadkach jako „zabezpieczenie” wierzytelności[56].

W niektórych przypadkach karayuki-san zdołały powrócić do Japonii z pokaźnymi oszczędnościami[54]. Inne po epizodzie związanym z prostytucją zdołały znaleźć męża lub lepszą pracę. Wiele z nich nawet jako prostytutki wiodło życie na wyższym poziomie, niż byłoby to możliwe w ich rodzinnych wsiach[57]. Większość po zakończeniu pracy wiodła jednak życie w nędzy i na marginesie społeczeństwa. Wiele pozostało na zawsze w krajach, do których je wywieziono[41]. Niektóre popadały w uzależnienie od alkoholu lub narkotyków[58]. Fizyczne i psychiczne obciążenia wynikające z pracy seksualnej nierzadko prowadziły także do śmiertelnych chorób lub samobójstw[54]. W czasie pracy karayuki-san były poddane ścisłej kontroli, a ich swoboda poruszania się poza domem publicznym była ograniczona[36]. Były także narażone na różne formy przemocy ze strony sutenerów i klientów[59][60].

W USA i Kanadzie pomoc japońskim i chińskim kobietom uciekającym z domów publicznych niosły specjalnie powołane w tym celu organizacje protestanckie, takie jak Cameron House w San Francisco, Humane Society w Seattle czy Oriental Home and School w Victorii[61].

Reakcje w Japonii[edytuj | edytuj kod]

W pierwszych latach po restauracji Meiji stosunek władz japońskich do karayuki-san był ambiwalentny[62]. W pierwszej połowie lat 80. XIX wieku zagraniczną prostytucję zaczęto jednak stopniowo postrzegać jako czynnik, który negatywnie wpływa na procesy gospodarczej i społecznej modernizacji, w tym zwłaszcza na wspieraną i organizowaną przez Tokio emigrację japońskich robotników rolnych. Obawiano się, że fakt, iż znaczna liczba japońskich emigrantek para się prostytucją, posłuży rządom państw anglosaskich za pretekst do wprowadzenia legislacji ograniczającej imigrację z Japonii[63]. Także japońskie stowarzyszenia gospodarcze, które działały na obszarze Azji i Pacyfiku, kierowały do japońskiego Ministerstwa Spraw Zaganicznych(inne języki) petycje w sprawie ukrócenia tego procederu, argumentując, że wpływa on negatywnie na ich wizerunek i interesy[64]. Ponadto w latach 1890–1927 publiczną kampanię i lobbing w sprawie zatrzymania wyjazdów młodych kobiet do pracy seksualnej poza granicami Japonii konsekwentnie prowadziła wpływowa kobieca organizacja chrześcijańska Nihon Kirisutokyō Fujin Kyōfūkai(inne języki)[65][c].

W marcu 1891 roku z inicjatywy japońskiego MSZ do Izby Parów(inne języki) wniesiono projekt ustawy o ochronie japońskich kobiet w obcych krajach, który przewidywał kary więzienia lub grzywny zarówno dla kobiet, które udawały się za granicę, by uprawiać tam nierząd, jak i „pośredników” oraz sutenerów[66][d]. Sprawą zajęła się specjalna komisja Izby pod przewodnictwem księcia Atsumaro Konoe(inne języki), która zaproponowała wprowadzenie znaczących ograniczeń w podróżowaniu za granicę dla „kobiet zamierzających prowadzić niemoralne życie”, a także zaostrzenie kar za uprawianie prostytucji poza granicami kraju. Zrewidowany projekt wzbudził jednak szereg obiekcji ze strony parlamentarzystów i urzędników, stąd ostatecznie ustawa nie została uchwalona[67].

Zwolennicy ograniczenia swobody podróżowania kobiet nie złożyli jednak broni. Już w sierpniu 1891 roku w strukturach japońskiego MSZ utworzono departament emigracji, którego zadaniem było zarówno wspieranie japońskiego osadnictwa poza granicami kraju, jak i ograniczenie zjawiska karayuki-san[68]. W 1893 roku MSZ i MSW(inne języki) wspólnie wydały dyrektywę, która zalecała gubernatorom prefektur i metropolii zaangażowanie policji do zwalczania „pośredników” trudniących się handlem kobietami, a także uświadamianie kobiet o niebezpieczeństwach, z którymi wiąże się nielegalna emigracja[69]. W 1896 roku przyjęto ustawę o ochronie emigrantów, która wprowadzała ściślejszą kontrolę osób opuszczających Japonię i zapewniała im większą ochronę ze strony państwa, wychodząc jednocześnie naprzeciw oczekiwaniom obcych rządów, iż Japonia ograniczy emigrację osób uznawanych za „niepożądane”[70]. W marcu 1897 roku MSZ poleciło japońskim konsulatom raportować co sześć miesięcy na temat liczby karayuki-san przebywających w ich okręgach konsularnych. Raporty miały także zawierać informacje na temat ich wyjazdów i przyjazdów oraz warunków życia[71].

Działania wymierzone w sutenerów i przemytników kobiet były jednak niekonsekwentne i mało zdecydowane[41]. Wprowadzenie ograniczeń w podróżowaniu kobiet za granicę napotkało na opór w rządzie i parlamencie – zarówno ze względu na ich niekonstytucyjność, jak i fakt, że stały w sprzeczności z prowadzonymi przez Tokio działaniami na rzecz zagwarantowania swobodnego przepływu japońskiej siły roboczej[72]. Ograniczaniu swobody kobiet do wyjazdu z kraju sprzeciwiał się także czołowy japoński myśliciel Yukichi Fukuzawa, który uznawał karayuki-san za zjawisko będące nieuniknionym „etapem pośrednim” na drodze do budowy nowoczesnego społeczeństwa japońskiego, a zarazem za jeden z czynników, który stymuluje migracje zarobkowe i osadnictwo poza granicami kraju[73].

Japońscy konsulowie rezydujący w Singapurze i innych europejskich koloniach usiłowali przeciwdziałać napływowi karayuki-san, lecz ograniczenia ich jurysdykcji oraz niechęć do współpracy ze strony miejscowych władz i japońskiej diaspory znacznie ograniczała skuteczność ich działań[74]. W Hongkongu po długich negocjacjach wyznaczono limit 52 japońskich kobiet, które mogły podejmować pracę w licencjonowanych domach publicznych[75]. W Szanghaju dzięki rozszerzonej jurysdykcji wymuszonej na władzach chińskich miejscowy japoński konsul był w stanie repatriować do Japonii kilkaset karayuki-san. Na dłuższą metę nie udało mu się jednak ograniczyć zjawiska prostytucji[76]. Zawiodły także próby wprowadzenia barier administracyjnych, na przykład powiazania procesu wydawania dokumentów podróżnych z posiadaniem przez kobiety pozwoleń na legalną pracę. W takich sytuacjach te ostatnie lub nadzorujący je „pośrednicy” zazwyczaj wybierali bowiem nielegalną emigrację, a także udawali się do europejskich kolonii, w których uprawnienia japońskich dyplomatów i urzędników były znacznie ograniczone[77]. W marcu 1892 roku japoński minister spraw zagranicznych Takeaki Enomoto był zmuszony wydać instrukcję dla konsulów, w której nakazywał im ignorować obecność karayuki-san, tak długo, jak nie łamią one miejscowych praw lub nie zakłócają porządku publicznego[78].

Walkę z handlem kobiet utrudniał fakt, iż tym lukratywnym procederem parały się dobrze zorganizowane gangi. Zablokowanie wyjazdów karayuki-san z Japonii było w zasadzie niemożliwe, gdyż zazwyczaj udawały się one najpierw do portów w Chinach i Korei, do których japońscy obywatele mogli podróżować bez paszportów[79]. W przypadku Amerykańskiego Zachodu „pośrednicy” zazwyczaj przedstawiali karayuki-san jako swoje żony, co pozwalało im omijać obowiązujące w Japonii i USA regulacje[35][36]. Co więcej, jak wykazało chociażby śledztwo, które w 1900 roku przeprowadził japoński konsul w Hongkongu Kizaburō Inuoe, z handlarzami kobiet współpracowali skorumpowani japońscy policjanci i urzędnicy, a także kapitanowie i piloci statków[80]. Częste były przypadki, gdy za zgodą tych ostatnich kobiety ukrywano pod pokładami statków, po czym nielegalnie wywożono za granicę[79].

Znaczenie gospodarcze[edytuj | edytuj kod]

Przyczyną, dla której Tokio niezbyt konsekwentnie walczyło z handlem kobietami, był także fakt, iż zagraniczna prostytucja w sposób istotny wpływała na gospodarkę Japonii. Z jednej strony zapewniała napływ do kraju niezbędnych dewiz zagranicznych[41][79]. Sama tylko poczta w Nagasaki miała rocznie przyjmować przekazy pieniężne od karayuki-san o wartości 200 tys. jenów[81]. Spośród blisko 1 mln jenów, które japońscy emigranci zarobkowi pracujący na Rosyjskim Dalekim Wschodzie przesłali do Japonii w 1900 roku, aż 630 tys. miało pochodzić od karayuki-san[82]. W ubogich regionach, takich jak wyspy Amakusa czy półwysep Shimabara, pieniądze przesyłane przez karayuki-san stanowiły istotne źródło utrzymania dla ich rodzin[83].

Z drugiej strony obecność wielu japońskich kobiet w zagranicznych miastach tworzyła popyt na japońskie produkty, w tym żywność, napoje czy odzież (zwłaszcza kimona)[54]. W Singapurze życie gospodarcze tamtejszej japońskiej diaspory aż do wybuchu I wojny światowej pozostawało bezpośrednio lub pośrednio powiązane z przemysłem seksualnym[84]. Wokół domów publicznych zlokalizowanych w japońskiej „dzielnicy czerwonych latarni” powstał swoisty gospodarczy ekosystem, na który składały się prowadzone przez Japończyków pralnie, kwiaciarnie, drogerie, salony fryzjerskie i fotograficzne, sklepy odzieżowe i jubilerskie, gabinety lekarskie i dentystyczne oraz bary, restauracje i tawerny[84][85]. Ponadto przez długi czas pracownice przemysłu seksualnego były głównym kredytodawcą dla japońskich drobnych kupców i biznesmenów działających w Singapurze. Spółdzielcze stowarzyszenia kredytowe, których kapitał pochodził przede wszystkim z wpłat karayuki-san, zapewniły japońskiemu biznesowi niezbędne fundusze, które w okresie „boomu kauczukowego” umożliwiły mu ekspansję w głąb Półwyspu Malajskiego[86]. O roli, jaką przemysł seksualny odgrywał w życiu japońskiej diaspory w Singapurze, może świadczyć fakt, że to japońscy sutenerzy sfinansowali sztuczne ognie użyte podczas obchodów diamentowego jubileuszu królowej Wiktorii w 1897 roku[87].

Niektórzy badacze, w tym Yuki Tanaka(inne języki) i Itsue Takamure(inne języki), są zdania, że genezy japońskiego kapitalizmu, w tym rozwoju handlu zagranicznego, należy upatrywać właśnie w eksporcie towarów i przepływach pieniężnych, które były powiązane z handlem japońskimi kobietami na przełomie XIX i XX wieku[88]. James Francis Warren wskazuje z kolei, że migracje, w tym zjawisko karayuki-san, były pierwszym etapem japońskiej ekspansji gospodarczej w Azji Południowo-Wschodniej[89]. Jako przykład wskazuje m.in. konglomerat Mitsui, który pierwszy przyczółek w Singapurze zdobył sprzedając piwo Asahi(inne języki) w japońskiej „dzielnicy czerwonych latarni”[81].

Zmierzch zjawiska[edytuj | edytuj kod]

Obecność karayuki-san w Singapurze i innych regionach Azji Południowo-Wschodniej została znacząco ograniczona dopiero po wybuchu I wojny światowej. Władze Japonii, aspirującej w tym czasie do roli militarnego i gospodarczego mocarstwa, zaczęły jednoznacznie postrzegać karayuki-san jako zjawisko szkodzące wizerunkowi kraju i nadszarpujące jego prestiż. Podobnego zdania byli właściciele i dyrektorzy dużych japońskich przedsiębiorstw, które co raz śmielej penetrowały rynki Azji Południowo-Wschodniej. Wraz z ich rosnącą obecnością następowała „społeczna normalizacja i integracja” japońskich diaspor. Dodatkowymi czynnikami były: rosnący sprzeciw brytyjskiej opinii publicznej wobec funkcjonowania licencjonowanej prostytucji w azjatyckich koloniach oraz międzynarodowe wysiłki na rzecz ograniczenia handlu kobietami[90][91].

W Singapurze japoński konsulat, działając w porozumieniu z miejscowymi brytyjskimi władzami kolonialnymi, zdołał w latach 1914–1921 znacząco ograniczyć japońską prostytucję i handel kobietami[92]. Między innymi w 1914 roku dyskretnie usunięto z kolonii 37 japońskich sutenerów[93]. W następnym roku brytyjskie władze wprowadziły zakaz wjazdu do Singapuru dla japońskich kobiet zamierzających parać się prostytucją. W 1915 roku Tokio rozważało nawet wydanie cesarskiego dekretu całkowicie delegalizującego zagraniczną prostytucję, lecz w związku z poważnymi zakłóceniami japońskiego handlu zagranicznego, będącymi efektem powszechnego bojkotu ze strony chińskich kupców, odłożono zastosowanie tak radykalnych środków w obawie przed nagłym ustaniem przekazów pieniężnych od karayuki-san[94]. Działania wymierzone w karayuki-san zintensyfikowano dopiero około 1919 roku[95]. W 1921 roku działalność licencjonowanych japońskich domów publicznych w Singapurze została oficjalnie zakazana[96].

W ciągu kilku lat ponad 90% karayuki-san repatriowano z Singapuru do Japonii[97]. Zazwyczaj były porzucane w japońskich portach – bez opieki i środków do życia. W ojczyźnie spotykały się z ostracyzmem i wiodły życie na marginesie społeczeństwa. Niektóre, zwłaszcza starsze wiekiem, popełniły samobójstwo. Wiele innych ponownie zaczęło uprawiać prostytucję, podążając do Chin w ślad za jednostkami Cesarskiej Armii Japońskiej[98].

Działania podjęte przez konsulat w Singapurze zostały uznane przez japoński MSZ za wzorcowe, choć w praktyce nie we wszystkich miejscach były kopiowane co do joty[99]. Tymczasem już wcześniej, na mocy zawartego w 1907 roku „porozumienia dżentelmeńskiego” z Japonią(inne języki), władze USA znacząco ograniczyły japońską emigrację[100]. Dodatkowo po wejściu w życie Międzynarodowej Konwencji dotyczącej handlu żywym towarem z 1910 roku znaczną liczbę japońskich prostytutek deportowano z Zachodniego Wybrzeża. We współpracy z liderami japońskiej diaspory, którzy obawiali się rosnących antyjapońskich nastrojów w USA, władze amerykańskie zdołały znacząco ograniczyć zjawisko karayuki-san[101][102]. Także z Hawajów w latach 1913–1914 deportowano większość japońskich prostytutek, aczkolwiek najprawdopodobniej pewna ich liczba zdołała uniknąć wywózki i po pewnym czasie powróciła do pracy seksualnej[103]. Z kolei w 1918 roku w Manili amerykańskie władze zlikwidowały „dzielnicę czerwonych latarni”, a pracujące tam 122 karayuki-san deportowano do Davao, gdzie żyła liczna japońska diaspora[104].

Niemniej handel japońskimi kobietami nie został całkowicie zlikwidowany i jeszcze w latach 20. w Singapurze i na Malajach[105], a także w australijskim stanie Queensland[106], można było spotkać pracujące nielegalnie karayuki-san. W takich przypadkach japońskie władze zachęcały je niekiedy, by obsługiwały wyłącznie japońskich klientów, co pozwalało ograniczyć to zjawisko do japońskiej diaspory[104].

Wraz z ograniczeniem zamorskiej prostytucji i postępującą japońską ekspansją w Azji Wschodniej system japońskiej licencjonowanej prostytucji rozszerzył się na Koreę i południową Mandżurię[107]. Jednocześnie wraz z aneksją Korei przez Japonię (1910) w rozsianych po Azji Wschodniej japońskich domach publicznych karayuki-san zaczęły być stopniowo zastępowane przez kobiety koreańskie[108].

Yuki Tanaka(inne języki) i C. Sarah Soh(inne języki) uważają, że zjawisko karayuki-san – w tym wybór kręgów społecznych, z których je rekrutowano, metody werbunku oraz kanały przemytu – posłużyło jako wzór dla systemu przymusowej prostytucji, który japońskie siły zbrojne stworzyły w czasie wojny na Pacyfiku[109][110].

W kulturze[edytuj | edytuj kod]

Dziełem literackim, które po raz pierwszy przybliżyło szerszej publiczności historię karayuki-san, była zaliczana do kategorii literatury faktu powieść Sandakan hachiban shōkan („Sandakan nr 8”) autorstwa Tomoko Yamazaki(inne języki) (1972)[2][111]. Jej ekranizacja pod tym samym tytułem(inne języki) miała premierę w 1974 roku (reż. Kei Kumai)[112].

Historię japońskich prostytutek pracujących poza granicami kraju opowiada także film dokumentalny Karayuki-san z 1975 roku (reż. Shōhei Imamura)[113].

Karayuki-san o imieniu Ozeki jest jedną z głównych protagonistek powieści The Punkhawala and the Prostitute pióra Wesleya Leona Aroozoo[114].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wyjątek stanowili japońscy klienci, których sutenerzy nie dopuszczali do karayuki-san w obawie, że mogą skłonić je do ucieczki. Ten stan rzeczy zmienił się dopiero po zakończeniu I wojny światowej, gdy w Singapurze pojawiła się znaczna liczba „poważnych” japońskich biznesmenów. Patrz: Mihalopoulos 2011 ↓, s. 114.
  2. ↑ Jeśli młodą kobietę sprzedawano do domu publicznego za kwotę 200 jenów, to jej rodzina otrzymywała zwykle około 30–50 jenów. Patrz: Mihalopoulos 2011 ↓, s. 28.
  3. ↑ Organizacja ta występowała ponadto, zwłaszcza począwszy od drugiej dekady XX wieku, na rzecz zniesienia funkcjonującego w Japonii systemu licencjonowanej prostytucji. Patrz: Mihalopoulos 2011 ↓, s. 73–75.
  4. ↑ Projekt wniesiono m.in. pod wpływem międzynarodowego zainteresowania, które wzbudziła śmierć ośmiorga japońskich nielegalnych imigrantów, w tym siedmiu kobiet, którzy w Nagasaki ukryli się w kryjówce w ładowniach węglowca „Fushiki Maru” i w trakcie podróży do Hongkongu zmarli z powodu gorąca i braku powietrza. Patrz: Mihalopoulos 2011 ↓, s. 47.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Mihalopoulos 2001 ↓, s. 169.
  2. ↑ a b Mihalopoulos 2011 ↓, s. 15.
  3. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 2.
  4. ↑ a b Mihalopoulos 1994 ↓, s. 163.
  5. ↑ a b Martínez 2016 ↓, s. 231.
  6. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 3.
  7. ↑ Martínez 2016 ↓, s. 230–231.
  8. ↑ a b Warren 1989 ↓, s. 49.
  9. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 20–25.
  10. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 24–25.
  11. ↑ a b c d e Tanaka 2002 ↓, s. 168.
  12. ↑ a b Tanaka 2002 ↓, s. 167.
  13. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 125–126.
  14. ↑ Warren 1989 ↓, s. 48.
  15. ↑ Tanaka 2002 ↓, s. 167–168.
  16. ↑ a b c Warren 1989 ↓, s. 54.
  17. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 18–19.
  18. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 19.
  19. ↑ Warren 1989 ↓, s. 51.
  20. ↑ Warren 1989 ↓, s. 57–58.
  21. ↑ a b Mihalopoulos 2011 ↓, s. 18.
  22. ↑ a b c d Warren 1989 ↓, s. 59.
  23. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 105.
  24. ↑ Tanaka 2002 ↓, s. 168–169.
  25. ↑ Warren 1989 ↓, s. 53.
  26. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 48.
  27. ↑ Martínez 2016 ↓, s. 238.
  28. ↑ a b Warren 1989 ↓, s. 58.
  29. ↑ a b Killoran 2022 ↓, s. 42.
  30. ↑ Hori 1981 ↓, s. 115.
  31. ↑ Hori 1981 ↓, s. 113–114.
  32. ↑ Hori 1981 ↓, s. 120.
  33. ↑ a b Hori 1981 ↓, s. 117.
  34. ↑ a b Oharazeki 2013 ↓, s. 8.
  35. ↑ a b Lu 2017 ↓, s. 446–447.
  36. ↑ a b c d Oharazeki 2013 ↓, s. 11.
  37. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 9.
  38. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 12.
  39. ↑ Tanaka 2002 ↓, s. 171.
  40. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 76–77.
  41. ↑ a b c d e f g h i Tanaka 2002 ↓, s. 169.
  42. ↑ a b Killoran 2022 ↓, s. 40.
  43. ↑ Soh 2008 ↓, s. 114.
  44. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 25–27.
  45. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 26, 32.
  46. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 32–35.
  47. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 27.
  48. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 9–10.
  49. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 27–28.
  50. ↑ Warren 1989 ↓, s. 50–51.
  51. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 10–11.
  52. ↑ Hori 1981 ↓, s. 119.
  53. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 28–29.
  54. ↑ a b c d e Tanaka 2002 ↓, s. 170.
  55. ↑ Mihalopoulos 2001 ↓, s. 179.
  56. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 29.
  57. ↑ Warren 1992 ↓, s. 89.
  58. ↑ Warren 1992 ↓, s. 85–86.
  59. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 11–12.
  60. ↑ Killoran 2022 ↓, s. 42–43.
  61. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 18–23.
  62. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 38.
  63. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 40–44, 53.
  64. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 44–45.
  65. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 69.
  66. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 46–47.
  67. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 49–50.
  68. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 53.
  69. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 57.
  70. ↑ Rusenko 2024 ↓, s. 636.
  71. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 57–58.
  72. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 50–51, 56–59.
  73. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 100–103, 131.
  74. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 108–111.
  75. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 111.
  76. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 110.
  77. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 110–113.
  78. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 56–57.
  79. ↑ a b c Warren 1989 ↓, s. 57.
  80. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 28.
  81. ↑ a b Warren 1989 ↓, s. 69.
  82. ↑ Soh 2008 ↓, s. 205.
  83. ↑ Mihalopoulos 1994 ↓, s. 173.
  84. ↑ a b Mihalopoulos 2011 ↓, s. 113–114.
  85. ↑ Warren 1989 ↓, s. 53, 68.
  86. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 115–116.
  87. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 114–115.
  88. ↑ Tanaka 2002 ↓, s. 170, 182.
  89. ↑ Warren 1989 ↓, s. 53, 68–69.
  90. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 117–123.
  91. ↑ Warren 1989 ↓, s. 71–74.
  92. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 119–123.
  93. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 120.
  94. ↑ Warren 1989 ↓, s. 72–73.
  95. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 121.
  96. ↑ Warren 1989 ↓, s. 61.
  97. ↑ Warren 1989 ↓, s. 74.
  98. ↑ Warren 1989 ↓, s. 75–76.
  99. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 123–124.
  100. ↑ Lu 2017 ↓, s. 450.
  101. ↑ Oharazeki 2013 ↓, s. 26–27.
  102. ↑ Lu 2017 ↓, s. 450–451.
  103. ↑ Hori 1981 ↓, s. 122.
  104. ↑ a b Martínez 2016 ↓, s. 242.
  105. ↑ Mihalopoulos 2011 ↓, s. 124.
  106. ↑ Killoran 2022 ↓, s. 45.
  107. ↑ Lu 2017 ↓, s. 451.
  108. ↑ Tanaka 2002 ↓, s. 172.
  109. ↑ Tanaka 2002 ↓, s. 170, 172–173.
  110. ↑ Soh 2008 ↓, s. 115.
  111. ↑ Killoran 2022 ↓, s. 41.
  112. ↑ Mihalopoulos 1994 ↓, s. 183.
  113. ↑ Karayuki-san, the Making of a Prostitute. imdb.com. [dostęp 2024-06-22]. (ang.).
  114. ↑ The Punkhawala and the Prostitute by Wesley Leon Aroozoo. asianreviewofbooks.com, 2022-02-15. [dostęp 2024-06-20]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Joan Hori. Japanese Prostitution in Hawaii during the Immigration Period. „Hawaiian Journal of History”. 15, 1981. ISSN 0440-5145. (ang.). 
  • Tianna Killoran. Sex, Soap and Silk: Japanese Businesswomen in North Queensland, 1887–1941. „Lilith: A Feminist History Journal”. 28, 2022. ISSN 2652-8436. (ang.). 
  • Sidney X. Lu. Japanese American Migration and the Making of Model Women for Japanese Expansion in Brazil and Manchuria, 1871–1945. „Journal of World History”. 28 (3/4), 2017. ISSN 1045-6007. (ang.). 
  • Julia Martínez. Mapping the Trafficking of Women across Colonial Southeast Asia, 1600s–1930s. „Journal of Global Slavery”. 1 (2–3), 2016. ISSN 2405-836X. (ang.). 
  • Bill Mihalopoulos. Ousting the ‘prostitute’: retelling the story of the Karayuki-san. „Postcolonial Studies”. 4 (2), 2001. ISSN 1368-8790. (ang.). 
  • Bill Mihalopoulos: Sex in Japan’s Globalization, 1870–1930: Prostitutes, Emigration and Nation-Building. London: Pickering & Chatto, 2011. ISBN 978-1-84893-201-2. (ang.).
  • Bill Mihalopoulos. The Making of Prostitutes in Japan: The Karayuki-san. „Social Justice”. 21 (56), 1994. ISSN 1043-1578. (ang.). 
  • Kazuhiro Oharazeki. Listening to the Voices of “Other” Women in Japanese North America: Japanese Prostitutes and Barmaids in the American West, 1887–1920. „Journal of American Ethnic History”. 32 (4), 2013. ISSN 1936-4695. (ang.). 
  • Rayna Rusenko. The Vagrancy Concept, Border Control, and Legal Architectures of Human In/Security. „Antipode”. 56 (2), 2024. ISSN 0066-4812. (ang.). 
  • C. Sarah Soh: The Comfort Women: Sexual Violence and Postcolonial Memory in Korea and Japan. Chicago, London: The University of Chicago Press, 2008. ISBN 978-0-226-76777-2. (ang.).
  • Yuki Tanaka: Japan's Comfort Women. Sexual Slavery and Prostitution during World War II and the US Occupation. London and New York: Routledge, 2002. ISBN 978-0-415-19401-3. (ang.).
  • James Francis Warren. Karayuki-san of Singapore: 1877–1941. „Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society”. 62 (257), 1989. ISSN 0126-7353. (ang.). 
  • James Francis Warren. The Ah Ku and Karayuki-san of Singapore – Their Lives: Sources, Method and a Historian's Representation. „Southeast Asian Journal of Social Science”. 20 (1), 1992. ISSN 0308-8243. (ang.). 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Karayuki-san&oldid=74091673”