Lipniki (powiat ostrołęcki)
53°19′21″N 21°31′31″E/53,322500 21,525278
| wieś | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) |
1004[2] |
| Strefa numeracyjna |
29 |
| Kod pocztowy |
07-436[3] |
| Tablice rejestracyjne |
WOS |
| SIMC |
0513538[4] |
Położenie na mapie gminy Łyse  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie powiatu ostrołęckiego  | |
| 53°19′21″N 21°31′31″E/53,322500 21,525278[1]
| |
| Strona internetowa | |
-OSP.jpg)
Lipniki (kurp. Lypńϊky[5]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie ostrołęckim, w gminie Łyse[6][4].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Lipniki. W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa ostrołęckiego[7].
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Miejscowość położona jest wśród krajobrazów Puszczy Kurpiowskiej w obszarze centralnym zwanym Puszczą Zieloną, w środkowej części Równiny Kurpiowskiej. Od zachodniej strony przepływa Szkwa[7], od wschodniej Kanał Kaczor[7]. W Lipnikach wypływa strumyk zdrojowy Ryk.
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
Integralne części wsi Lipniki[6][4]:
Brzeźniaki, Długi Kąt, Do Budki, Dumienik, Glutówka, Kłodziny, Lasek, Lipniki (Dębe), Malarz, Nadlesie, Pieczysko, Podladzie, Podwłoczek, Polek, Popielna, Przymiarki, Siedziane, Struga, Zabagnie
Środowisko naturalne[edytuj | edytuj kod]
Znajdują tu się duże zasoby gliny, kamienia, żwiru (eksploatowane w żwirowni)[7], piasków silikatowych, torfu i bursztynu, a także białe glinki[8].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Legenda[edytuj | edytuj kod]
Według miejscowych podań założycielem wsi był Wiśniewski, uciekinier z Piotrkowa Trybunalskiego, podobno szlachcic[8]. Uciekł przed wyrokiem sądu lub plotkami. Do Lipnik przybył w 1663 roku i wraz z kompanami założył tu osadę[8][9]. 9 lat później udał się do starosty ostrołęckiego i towarzystwa bartnego, by zarejestrować osadę jako wieś Lipniki[8]. Przyjął prawo bartne i włączył wieś do parafii rzymskokatolickiej w Nowogrodzie[8]. Od 1672 roku Lipniki były siedzibą jedynego w okolicy uprzywilejowanego wójtostwa szlacheckiego[8][9]. Wkrótce zaczęła napływać fala osadników[8]. Już w 1690 roku w Lipnikach działał piec ceramiczny, istniała też kuźnia[8]. Powstał zajazd i dworek bartno-myśliwski na Zielonym Wzgórzu[8]. Panem dworku był Grabski – uciekinier z Kujaw[8].
W źródłach historycznych[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza wzmianka dotycząca Lipnik w zachowanych źródłach historycznych pochodzi z Metryki Koronnej – 16 grudnia 1646 na sejmie walnym w Warszawie król Władysław IV zezwolił Stanisławowi Duczymińskiemu na objęcie dożywocia na starostwie ostrołęckim należącym do jego żony Zofii z Szujskich. W skład starostwa wchodziły m.in. Lipniki oraz sąsiadujący z nią młyn Tartak[10]. W grudniu 1646 za pozwoleniem króla małżonkowie Duczymińscy scedowali wieś na starostę łomżyńskiego Hieronima Radziejowskiego[11]. Kolejnym dokumentem wspominającym Lipniki jest przywilej wydany przez królową Ludwikę Marię w 1661[12]. Lustracja starostwa łomżyńskiego przeprowadzona w listopadzie 1673 podaje, że Lipniki to wieś nowo zasadzona między Borami, zadney powinności ani Robocizny nie odprawuie, dla tego iż zarosli y Chrostow nie ma dobytych, gdyż Poddani tey wsi więcey bawią się Barciami aniżeli Rol uprawowaniem y Zasiewaniem. W lustracji tej wspominany został również przywilej nadany w Warszawie 28 lipca 1672 przez króla Michała, według którego z zapisanych dóbr we wsi Lipniki szlachetny Wojciech i Marcjanna małżonkowie Jurscy należytą Rzpltey usługę oddawać powinien[13]. Lustracje ziemi łomżyńskiej z lat 1736 i 1758 wśród dóbr łomżyńskich podają Lipniki zapisane jako wójtostwo[14][15]. W 1738 roku, w trakcie powstania Kurpiów, wójt lipnicki Wawrzyniec Jurski na zlecenie Józefa Mniszcha podejmował próby negocjacji z powstańcami, co doprowadziło do jego wypędzenia. W procesie przywódców powstania występował później w roli oskarżyciela[16]. W 1740 wieś została włączona do parafii w Kadzidle. W 1755 roku wizytował ją biskup Józef Eustachy Szembek, który poświęcił miejscowy cmentarz i zezwolił na budowę kościoła[8], jednak dopiero po 1775 wybudowana została drewniana kaplica[17].
W 1800 wójtostwo lipnickie należało do rodziny Kierznowskich[18]. W 1808 podjęte zostały kolejne starania o utworzenie w Lipnikach odrębnej parafii, co doszło do skutku dopiero w maju 1838. Do nowej parafii pw. Najświętszego Serca Jezusowego włączono Lipniki i 8 okolicznych wiosek[19]. Budowę murowanej świątyni pw. Najświętszego Serca Jezusowego rozpoczęto w 1841 roku, a zakończono trzy lata później. W 1845 roku przystąpiono do powiększenia budowli. Ostateczne zakończenie budowy nastąpiło w 1889 roku[17][9].
W 1795 roku nastąpił III rozbiór Rzeczypospolitej. W tej sytuacji Lipniki znalazły się w zaborze pruskim, a potem w granicach Carstwa Rosyjskiego. Później znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (Kongresowego). W 1827 w 133 domostwach mieszkało 828 osób[20]. Kurpie walczyli w powstaniach – listopadowym i styczniowym. Wielu ludzi wyemigrowało z Lipnik i dziś można znaleźć, np. w USA i Niemczech ludzi, którzy wiedzą, że ich przodkowie mieszkali właśnie w Lipnikach.
W I poł. XIX wieku w Lipnikach istniała szkoła elementarna, co pośrednio wynika z ksiąg parafialnych: zapis z 27 lutego 1844 roku o śmierci w wieku 23 lat nauczyciela lipnickiej szkoły – Antoniego Madrakowskiego[8]. Późniejsze zapisy o innych nauczycielach to: Andrzej Dąbrowski zm. 1852 r., Kazimierz Kurpiewski zm. 1865 r.[8] Analiza ksiąg parafialnych wskazuje, że większość mieszkańców Lipnik potrafiła się podpisać[8].
Wiadomo też, że przed 1865 rokiem utworzono szkoły rządowe w Myszyńcu, Kadzidle i właśnie w Lipnikach[9] - pierwsze trzy na Kurpiowszczyźnie.
Pod koniec XIX wieku w Lipnikach w 164 domostwach mieszkało 994 osób[20]. Miejscowość leżała na terenie powiatu kolneńskiego[20]. W tamtych czasach na terenie Lipnik oprócz Polaków mieszkała znaczna liczba Żydów, Niemców, a także Litwinów, Rusinów i Rosjan.
15 maja 1905 roku w Warszawie podpisano statut Polskiej Macierzy Szkolnej. W okręgu ostrołęckim PMS zawiązała się w dniu 1 maja 1907 r. i obejmowała powiat ostrołęcki oraz część makowskiego i kolneńskiego. Z 12 kół w tym okręgu trzy były zorganizowane w regionie kurpiowskim: w Myszyńcu, Czarni i Lipnikach[8].
W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Przez Lipniki przez krótki okres przebiegał front i toczyły się działania wojenne. 11 listopada 1918 Polska odzyskała niepodległość, a Lipniki zaraz po jej odzyskaniu znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej.
Od okresu międzywojennego do dziś (nie licząc wojny) Lipniki rozwijają się. W II RP właśnie nastąpił dynamiczny rozwój, kontynuowany w PRL. W 1921 było tu 209 budynków mieszkalnych[21]. Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 1170 osób, 1144 było wyznania rzymskokatolickiego, 2 greckokatolickiego a 24 mojżeszowego. Jednocześnie 1166 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 2 żydowską a 2 rusińską[21]. W Lipnikach powstały dwa sklepy spożywcze i piekarnia[8].
Kolejne informacje o istnieniu szkoły pochodzą z lat 1925–1931, czyli już w odrodzonej Polsce. Kierownikiem szkoły był Jan Lech[8].
W wyniku agresji Niemiec we wrześniu 1939, miejscowość została przyłączona do III Rzeszy i znalazła się w strukturach Landkreis Scharfenwiese (ostrołęcki) w rejencji ciechanowskiej (Regierungsbezirk Zichenau) Prus Wschodnich[22]. W kampanii wrześniowej zginęło pięciu mieszkańców wsi[8]. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 ludność zaczęła opuszczać Lipniki. Wszyscy Żydzi lipniccy porzucali swoje posiadłości i uciekali przed wojskami niemieckimi. Praktycznie wszyscy „cudzoziemcy lipniccy” opuścili Lipniki, z wyjątkiem niektórych Niemców i Rosjan. Utworzono lokalną komórkę Armii Krajowej[8]. Pomagali ludności cywilnej, szykowali pułapki i zasadzki. W czasie II wojny światowej działalność szkoły została zawieszona.
Po zakończeniu wojny w 1945 roku w okolicy działali żołnierze wyklęci.
Po wojnie powstał sklep monopolowy i wielobranżowy, restauracja, dwie rzeźnio-masarnie, ubojnia, bank spółdzielczy „Kasa Stefczyka”. Nowym kierownikiem szkoły został Antoni Maruszko[8]. Przyczynił się on do budowy szkoły-pomnika Tysiąclecia[8]. Pierwszym dyrektorem został Józef Puławski (w tej roli 1961-1966), po nim Andrzej Krzyżewski (w latach 1966-1998), a następnie Danuta Kiernozek (1998 do przynajmniej 2003)[8]. Obecnie[kiedy?] dyrektorem jest Joanna Kurowska.
W 1954 ustanowiono gromadę Lipniki. W latach 60. założono kółko rolnicze, wybudowano Spółdzielcze Pawilony Handlowe i remizę strażacką (straż pożarna istniała od 1949 roku). W tym czasie istniał też Klub Książki i Prasy oraz Gromadzka Rada Narodowa. Rozwijała się kultura i sztuka – tkactwo, rzeźbiarstwo, robiono wycinanki. Sprzedawano po całej Polsce firanki i maty. Wielu ludzi w okresie PRL wyjeżdżało do Stanów Zjednoczonych. Lipniki zaczęły zmieniać swój wygląd. Budowano domy murowane zamiast drewnianych.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Prawidłową formą dopełniacza jest „Lipnik”[6]. Forma „Lipników” jest nieprawidłowa[6].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Liczba ludności na przestrzeni lat:
- w 1827 – 828 mieszkańców[20]
- przed 1884 – 994 mieszkańców[20]
- w 1921 – 1170 mieszkańców[21]
- w 2018 – 1115[23]
- w 2021 – 1004[2]
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
W latach 60. XX wieku rolnicy zajmowali się szczególnie uprawą konopii i hodowlą trzody chlewnej[8]. Na początku XXI wieku przeważała hodowla bydła i produkcja mleka[8]. Ważną rolę pełniły zajęcia pozarolnicze, w tym rzemiosło ludowe[8]. Rolnictwo ustępuje innym gałęziom: mieszkańcy dojeżdżają też do masarni JBB w Łysych lub zajmują się pracami budowlano-remontowymi.
Infrastruktura[edytuj | edytuj kod]
W miejscowości działa placówka pocztowa[3] i ochotnicza straż pożarna.
Transport[edytuj | edytuj kod]
Przez miejscowość przebiega lokalna droga z Kadzidła do Łysych[7]. Do 1973 roku działała stacja kolei wąskotorowej[9].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Status zabytku uzyskały:
- w rejestrze zabytków:
- zespół kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Jezusowego (kościół murowany 1837–1843 w stylu neobarokowym i dzwonnica murowana z I poł. XIX w.)
- kaplica cmentarna murowana z II poł. XIX w., brama murowana z XIX w.[24] i krzyże nagrobne żelazne[25]
- w gminnej ewidencji zabytków: domy drewniane i murowane, cmentarz epidemiczny, cmentarze wojenne oraz wiatrak drewniany typu kozłowego z 1870 roku, odbudowany po I wojnie światowej[9][26].
Kultura[edytuj | edytuj kod]
W miejscowości działali rzeźbiarze ludowi: Bolesław Polak i Konstanty Chrostek[7].
Oświata i nauka[edytuj | edytuj kod]
-szkoly.jpg)
W miejscowości znajduje się szkoła podstawowa[27].
Religia[edytuj | edytuj kod]
Lipniki są siedzibą parafii Najświętszego Serca Jezusowego, należącej do dekanatu Kadzidło, w diecezji łomżyńskiej, a kościołem parafialnym jest kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 68933
- ↑ a b NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-09-30].
- ↑ a b Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 656 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
- ↑ Lypńϊky, [w:] Słownik kurpiowsko-polski, Związek Kurpiów [dostęp 2022-09-04].
- ↑ a b c d Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1109, 2013-02-13. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2023-10-02].
- ↑ a b c d e f Helena Kalisz, Alfons Sieroń, Ewa Borowa: Ostrołęka: mapa topograficzna Polski. Wyd. 1. Warszawa: Wojskowe Zakłady Kartograficzne, 1995, s. 1-2. ISBN 978-83-7135-100-3.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Sylwia Klimaszewska, Historia Lipnik, „Kurpie: pismo edukacyjno-regionalne Związku Kurpiów” (2), Ostrołęka 2003, s. 23, ISSN 1644-3500 [dostęp 2022-08-23].
- ↑ a b c d e f Tomasz Darmochwał, Kurpie. Mapa turystyczna, Anna Filak, wyd. 1, Warszawa–Białystok: TD MAPY, 2014, s. 1–2, ISBN 978-83-88859-72-4 (pol.).
- ↑ Metryka Koronna 189 [online], AGAD, 513v–514v [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Metryka Koronna 189 [online], AGAD, 522v–523v [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Przywilej Królowej Ludwiki Marii dla wsi Lipniki w puszczy Łomżyńskiej [online], szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2022-08-19] (pol.).
- ↑ Metryka Koronna. Lustracje dz. XVIII, sygn. 64 [online], AGAD, 635v [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 14 [online], AGAD, s. 79 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 13 [online], AGAD, s. 117 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Józef Gierowski, Stłumienie powstania chłopów kurpiowskich w 1738 r., „Przegląd Historyczny”, 44 (1–2), 1953, s. 97–99 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ a b Parafia Lipniki, [w:] Witold Jemielity, Parafie Puszczy Kurpiowskiej, Łomża 2004, s. 45-49.
- ↑ Krzywicki Ludwik, Kurpie, [w:] Biblioteka Warszawska, t. 3, Warszawa 1892, s. 548 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Marcin Tomczak, Powstanie parafii w Lipnikach, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 25, 2011, s. 179, 188 [dostęp 2022-08-23].
- ↑ a b c d e * Lipniki 1(8), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 276.
- ↑ a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 43.
- ↑ Gemeindeverzeichnis Landkreis Scharfenwiese [Stand: 1. 1. 1945] [online], www.territorial.de [dostęp 2020-04-12].
- ↑ Kwartalnik gminny. nr III/2018. s. 25.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo mazowieckie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2022-09-04].
- ↑ Rejestr Zabytków z obszaru działania Delegatury w Ostrołęce [online], Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków [dostęp 2022-09-04].
- ↑ Powiatowy program opieki nad zabytkami powiatu ostrołęckiego na lata 2022-2025 [online], Starostwo Powiatowe w Ostrołęce, 2022.
- ↑ Szkoła Podstawowa w Lipnikach [online], www.splipniki.pl [dostęp 2023-10-02].
- Siedziba gminy: Łyse
| Wsie | |
|---|---|
| Osada leśna | |
| Integralne części wsi |
|
