Lipniki (powiat ostrołęcki)
53°19′21″N 21°31′31″E/53,322500 21,525278
| wieś | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2023) |
1074[2] |
| Strefa numeracyjna |
29 |
| Kod pocztowy |
07-436[3] |
| Tablice rejestracyjne |
WOS |
| SIMC |
0513538[4] |
Położenie na mapie gminy Łyse  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie powiatu ostrołęckiego  | |
| 53°19′21″N 21°31′31″E/53,322500 21,525278[1]
| |
| Strona internetowa | |
Lipniki (kurp. Lypńϊky[5]) – wieś sołecka[6] w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie ostrołęckim, w gminie Łyse[7][4].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Lipniki. W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa ostrołęckiego[8].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość położona jest wśród krajobrazów Puszczy Kurpiowskiej w obszarze centralnym zwanym Puszczą Zieloną, w środkowej części Równiny Kurpiowskiej. Od zachodniej strony przepływa Szkwa[8], od wschodniej Kanał Kaczor[8]. W Lipnikach wypływa strumyk zdrojowy Ryk[potrzebny przypis].
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0513544 | Brzeźniaki | część wsi |
| 0513550 | Długi Kąt | część wsi |
| 0513567 | Do Budki | część wsi |
| 1056936 | Dumienik | część wsi |
| 1056965 | Glutówka | część wsi |
| 0513573 | Kłodziny | część wsi |
| 0513580 | Lasek | część wsi |
| 0513596 | Malarz | część wsi |
| 1057002 | Nadlesie | część wsi |
| 1057025 | Pieczysko | część wsi |
| 0513604 | Podladzie | część wsi |
| 0513610 | Podwłoczek | część wsi |
| 0513633 | Popielna | część wsi |
| 1057060 | Przymiarki | część wsi |
| 1057090 | Siedziane | część wsi |
| 0513640 | Struga | część wsi |
| 1057189 | Zabagnie | część wsi |
Środowisko naturalne
[edytuj | edytuj kod]Znajdują tu się duże zasoby gliny, kamienia, żwiru (eksploatowane w żwirowni)[8], piasków silikatowych, torfu i bursztynu, a także białe glinki[9].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Legenda
[edytuj | edytuj kod]Według miejscowych podań założycielem wsi był Wiśniewski, uciekinier z Piotrkowa Trybunalskiego, podobno szlachcic[9]. Uciekł przed wyrokiem sądu lub plotkami. Do Lipnik przybył w 1663 i wraz z kompanami założył tu osadę[9][10]. Dziewięć lat później udał się do starosty ostrołęckiego i towarzystwa bartnego, by zarejestrować osadę jako wieś Lipniki[9]. Przyjął prawo bartne i włączył wieś do parafii rzymskokatolickiej w Nowogrodzie[9]. Wkrótce zaczęła napływać fala osadników[9]. Już w 1690 w Lipnikach działał piec ceramiczny, istniała też kuźnia[9]. Powstał zajazd i dworek bartno-myśliwski na Zielonym Wzgórzu[9]. Panem dworku był Grabski – uciekinier z Kujaw[9].
W źródłach historycznych
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza wzmianka dotycząca Lipnik w zachowanych źródłach historycznych pochodzi z Metryki Koronnej – 16 grudnia 1646 na sejmie walnym w Warszawie król Władysław IV zezwolił Stanisławowi Duczymińskiemu na objęcie dożywocia na starostwie ostrołęckim należącym do jego żony Zofii z Szujskich. W skład starostwa wchodziły m.in. Lipniki oraz sąsiadujący z nimi młyn Tartak[11]. W grudniu 1646 za pozwoleniem króla małżonkowie Duczymińscy scedowali wieś na starostę łomżyńskiego Hieronima Radziejowskiego[12]. Kolejnym dokumentem wspominającym Lipniki jest przywilej wydany przez królową Ludwikę Marię w 1661[13]. Lustracja starostwa łomżyńskiego przeprowadzona w listopadzie 1673 podaje, że Lipniki to wieś nowo zasadzona między Borami, zadney powinności ani Robocizny nie odprawuie, dla tego iż zarosli y Chrostow nie ma dobytych, gdyż Poddani tey wsi więcey bawią się Barciami aniżeli Rol uprawowaniem y Zasiewaniem. W lustracji tej wspominany został również przywilej nadany w Warszawie 28 lipca 1672 przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, według którego z zapisanych dóbr we wsi Lipniki szlachetny Wojciech i Marcjanna małżonkowie Jurscy należytą Rzpltey usługę oddawać powinien[14]. Lustracje ziemi łomżyńskiej z lat 1736 i 1758 wśród dóbr łomżyńskich podają Lipniki zapisane jako wójtostwo[15][16]. Od 1672 Lipniki były bowiem siedzibą jedynego w okolicy uprzywilejowanego wójtostwa szlacheckiego[9][10]. W 1738, w trakcie powstania Kurpiów, wójt lipnicki Wawrzyniec Jurski na zlecenie Józefa Mniszcha podejmował próby negocjacji z powstańcami, co doprowadziło do jego wypędzenia. W procesie przywódców powstania występował później w roli oskarżyciela[17].
W 1740 wieś została włączona do parafii w Kadzidle. W 1755 roku wizytował ją biskup Józef Eustachy Szembek, który poświęcił miejscowy cmentarz i zezwolił na budowę kościoła[9], jednak dopiero po 1775 wybudowana została drewniana kaplica[18].
W 1800 wójtostwo lipnickie należało do rodziny Kierznowskich[19]. W 1808 podjęte zostały kolejne starania o utworzenie w Lipnikach odrębnej parafii, co doszło do skutku dopiero w maju 1838. Do nowej parafii pw. Najświętszego Serca Jezusowego włączono Lipniki i 8 okolicznych wiosek[20]. Budowę murowanej świątyni pw. Najświętszego Serca Jezusowego rozpoczęto w 1841, a zakończono trzy lata później. W 1845 przystąpiono do powiększenia budowli. Ostateczne zakończenie budowy nastąpiło w 1889[18][10].
W 1795 nastąpił III rozbiór Rzeczypospolitej. Lipniki znalazły się w zaborze pruskim, a potem w granicach Carstwa Rosyjskiego. Później znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (Kongresowego). W 1827 w 133 domostwach mieszkało 828 osób[21]. Kurpie z Lipnik walczyli w powstaniach – listopadowym i styczniowym. Wielu ludzi wyemigrowało z Lipnik i dziś można znaleźć, np. w USA i Niemczech, ludzi, którzy wiedzą, że ich przodkowie mieszkali w Lipnikach[potrzebny przypis].
W I połowie XIX wieku w Lipnikach istniała szkoła elementarna, co pośrednio wynika z ksiąg parafialnych: zapis z 27 lutego 1844 o śmierci w wieku 23 lat nauczyciela lipnickiej szkoły – Antoniego Madrakowskiego[9]. Późniejsze zapisy o innych nauczycielach to: Andrzej Dąbrowski (zm. 1852), Kazimierz Kurpiewski (zm. 1865)[9]. Analiza ksiąg parafialnych wskazuje, że większość mieszkańców Lipnik potrafiła się podpisać[9].
Wiadomo też, że przed 1865 utworzono szkoły rządowe w Myszyńcu, Kadzidle i właśnie w Lipnikach[10] – pierwsze trzy na Kurpiowszczyźnie.
Pod koniec XIX wieku w Lipnikach w 164 domostwach mieszkało 994 osób[21]. Miejscowość leżała na terenie powiatu kolneńskiego[21]. Na terenie Lipnik oprócz Polaków mieszkała znaczna liczba Żydów, Niemców, a także Litwinów, Rusinów i Rosjan[potrzebny przypis].
15 maja 1905 w Warszawie podpisano statut Polskiej Macierzy Szkolnej. W okręgu ostrołęckim PMS zawiązała się 1 maja 1907 i obejmowała powiat ostrołęcki oraz część makowskiego i kolneńskiego. Z 12 kół w tym okręgu trzy były zorganizowane w regionie kurpiowskim: w Myszyńcu, Czarni i Lipnikach[9].
W 1914 wybuchła I wojna światowa. Przez Lipniki przez krótki okres przebiegał front i toczyły się działania wojenne. 11 listopada 1918 Polska odzyskała niepodległość, a Lipniki zaraz po jej odzyskaniu znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej[potrzebny przypis].
W II RP nastąpił dynamiczny rozwój Lipnik kontynuowany w PRL. W 1921 było tu 209 budynków mieszkalnych[22]. Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 1170 osób, z których 1144 było wyznania rzymskokatolickiego, 2 greckokatolickiego, a 24 mojżeszowego. Jednocześnie 1166 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 2 żydowską, a 2 rusińską[22]. W Lipnikach powstały dwa sklepy spożywcze i piekarnia[9].
Kolejne informacje o lipnickiej szkoły pochodzą z lat 1925–1931. Kierownikiem szkoły był Jan Lech[9].
W wyniku agresji Niemiec we wrześniu 1939 miejscowość została przyłączona do III Rzeszy i znalazła się w strukturach Landkreis Scharfenwiese (ostrołęcki) w rejencji ciechanowskiej (Regierungsbezirk Zichenau) Prus Wschodnich[23]. W kampanii wrześniowej zginęło pięciu mieszkańców wsi[9]. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 ludność zaczęła opuszczać Lipniki. Wszyscy Żydzi lipniccy porzucali swoje posiadłości i uciekali przed wojskami niemieckimi. Praktycznie wszyscy „cudzoziemcy lipniccy” opuścili Lipniki, z wyjątkiem niektórych Niemców i Rosjan. Utworzono lokalną komórkę Armii Krajowej[9]. Pomagali ludności cywilnej, szykowali pułapki i zasadzki. W czasie II wojny światowej działalność szkoły została zawieszona[potrzebny przypis].
Po zakończeniu wojny w 1945 w okolicy działali żołnierze wyklęci[potrzebny przypis].
Po wojnie powstał sklep monopolowy i wielobranżowy, restauracja, dwie rzeźnio-masarnie, ubojnia, bank spółdzielczy „Kasa Stefczyka”. Nowym kierownikiem szkoły został Antoni Maruszko[9]. Przyczynił się on do budowy szkoły-pomnika Tysiąclecia[9]. Pierwszym dyrektorem został Józef Puławski (w tej roli 1961–1966), po nim Andrzej Krzyżewski (w latach 1966–1998), a następnie Danuta Kiernozek (1998 do przynajmniej 2003)[9]. Obecnie[kiedy?] dyrektorem jest Joanna Kurowska[potrzebny przypis].
W 1954 ustanowiono gromadę Lipniki. W latach 60. XX wieku założono kółko rolnicze, wybudowano Spółdzielcze Pawilony Handlowe i remizę strażacką (straż pożarna istniała od 1949). W tym czasie istniał też Klub Książki i Prasy oraz Gromadzka Rada Narodowa. Rozwijała się kultura i sztuka – tkactwo, rzeźbiarstwo, robiono wycinanki. Sprzedawano po całej Polsce firanki i maty. Wielu ludzi w okresie PRL wyjeżdżało do Stanów Zjednoczonych. Budowano domy murowane zamiast drewnianych[potrzebny przypis].
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Prawidłową formą dopełniacza jest „Lipnik”[7]. Forma „Lipników” jest nieprawidłowa[7]. W gwarze kurpiowskiej mieszkaniec wsi to lypńϊcåk, a mieszkanka – lypńϊcónka[5].
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Liczba ludności na przestrzeni lat:
- w 1827 – 828 mieszkańców[21]
- przed 1884 – 994 mieszkańców[21]
- w 1921 – 1170 mieszkańców[22]
- w 2018 – 1115[24]
- w 2021 – 1004[25].
Gospodarka
[edytuj | edytuj kod]W latach 60. XX wieku rolnicy zajmowali się szczególnie uprawą konopi i hodowlą trzody chlewnej[9]. Na początku XXI wieku przeważała hodowla bydła i produkcja mleka[9]. Ważną rolę pełniły zajęcia pozarolnicze, w tym rzemiosło ludowe[9]. Rolnictwo ustępuje innym gałęziom: mieszkańcy dojeżdżają też do masarni JBB w Łysych lub zajmują się pracami budowlano-remontowymi[potrzebny przypis].
Infrastruktura
[edytuj | edytuj kod]W miejscowości działa placówka pocztowa[3] i ochotnicza straż pożarna zarejestrowana jako stowarzyszenie w 2003[26].
Transport
[edytuj | edytuj kod]Przez miejscowość przebiega lokalna droga z Kadzidła do Łysych[8]. Do 1973 działała stacja kolei wąskotorowej[10].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]W rejestrze zabytków znajdują się:
- zespół kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Jezusowego (kościół murowany 1837–1843 w stylu neobarokowym i dzwonnica murowana z I połowy XIX wieku)
- kaplica cmentarna murowana z II połowy XIX wieku, brama murowana z XIX wieku[27] i krzyże nagrobne żelazne[28]
W gminnej ewidencji zabytków umieszczono domy drewniane i murowane, cmentarz epidemiczny, cmentarze wojenne oraz wiatrak drewniany typu kozłowego z 1870 odbudowany po I wojnie światowej[10][29].
Kultura
[edytuj | edytuj kod]W miejscowości działali rzeźbiarze ludowi: Bolesław Polak i Konstanty Chrostek[8].
Oświata i nauka
[edytuj | edytuj kod]W miejscowości znajduje się szkoła podstawowa[30].
Religia
[edytuj | edytuj kod]Lipniki są siedzibą parafii Najświętszego Serca Jezusowego, należącej do dekanatu Kadzidło, w diecezji łomżyńskiej, a kościołem parafialnym jest kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego[18].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Grabska Góra -
Wiatrak z 1870 -
Remiza OSP -
Szkoła podstawowa -
Szkoła podstawowa i hala sportowa -
Cmentarz choleryczny -
Zabytkowa figura św. Rocha -
Jedna z kapliczek we wsi -
-OSP.jpg)
.png)
-kosciol.jpg)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 68933.
- ↑ Raport o stanie gminy Lelis w 2023. Liczba mieszkańców w dn. 31.12.2023 s. 12
- ↑ a b Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 656 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
- ↑ a b Lypńϊky, [w:] Słownik kurpiowsko-polski, Związek Kurpiów [dostęp 2022-09-04].
- ↑ BIP gminy, sołectwa i sołtysi
- ↑ a b c Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1109, 2013-02-13. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2023-10-02].
- ↑ a b c d e f Helena Kalisz, Alfons Sieroń, Ewa Borowa: Ostrołęka: mapa topograficzna Polski. Wyd. 1. Warszawa: Wojskowe Zakłady Kartograficzne, 1995, s. 1-2. ISBN 978-83-7135-100-3.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Sylwia Klimaszewska, Historia Lipnik, „Kurpie” (2), Ostrołęka 2003, s. 23, ISSN 1644-3500 [dostęp 2022-08-23].
- ↑ a b c d e f Tomasz Darmochwał, Kurpie. Mapa turystyczna, Anna Filak, wyd. 1, Warszawa–Białystok: TD MAPY, 2014, s. 1–2, ISBN 978-83-88859-72-4 (pol.).
- ↑ Metryka Koronna 189 [online], AGAD, 513v–514v [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Metryka Koronna 189 [online], AGAD, 522v–523v [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Przywilej Królowej Ludwiki Marii dla wsi Lipniki w puszczy Łomżyńskiej, szukajwarchiwach.gov.pl, 1661 [dostęp 2022-08-19] (pol.).
- ↑ Metryka Koronna. Lustracje dz. XVIII, sygn. 64 [online], AGAD, 635v [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 14 [online], AGAD, s. 79 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 13 [online], AGAD, s. 117 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Józef Gierowski, Stłumienie powstania chłopów kurpiowskich w 1738 r., „Przegląd Historyczny”, 44 (1–2), 1953, s. 97–99 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ a b c Parafia Lipniki, [w:] Witold Jemielity, Parafie Puszczy Kurpiowskiej, Łomża 2004, s. 45–49.
- ↑ Krzywicki Ludwik, Kurpie, [w:] Biblioteka Warszawska, t. 3, Warszawa 1892, s. 548 [dostęp 2022-08-19].
- ↑ Marcin Tomczak, Powstanie parafii w Lipnikach, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 25, 2011, s. 179, 188 [dostęp 2022-08-23].
- ↑ a b c d e * Lipniki 1(8), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 276.
- ↑ a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 5: województwo białostockie, 1924, s. 43.
- ↑ Gemeindeverzeichnis Landkreis Scharfenwiese [Stand: 1. 1. 1945] [online], www.territorial.de [dostęp 2020-04-12].
- ↑ Kwartalnik gminny. nr III/2018. s. 25.
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-09-30].
- ↑ OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA W LIPNIKACH | Rejestr.io [online], rejestr.io [dostęp 2025-09-24].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo mazowieckie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2022-09-04].
- ↑ Rejestr Zabytków z obszaru działania Delegatury w Ostrołęce [online], Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków [dostęp 2022-09-04].
- ↑ Powiatowy program opieki nad zabytkami powiatu ostrołęckiego na lata 2022-2025 [online], Starostwo Powiatowe w Ostrołęce, 2022.
- ↑ Szkoła Podstawowa w Lipnikach [online], www.splipniki.pl [dostęp 2023-10-02].
| Wsie | |
|---|---|
| Osada leśna | |
| Integralne części wsi |
|
