Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Ibn Chaldun

Ibn Chaldun (Szablon:ArS Ibn Chaldūn, pełne nazwisko ولي الدين عبد الرحمن ابن محمد بن محمد بن أبي بكر محمد بن الحسن Walī ad-Dīn ʿAbd ar-Raḥmān ibn Muḥammad ibn Muḥammad ibn Abī Bakr Muḥammad ibn al-Ḥasan; * 27 maja 1332 w Tunisie; † 17 marca 1406 w Kairze) - islamski historyk i polityk. Na początku swojego monumentalnego dzieła al-Muqaddima nazwał się krótko: Abd ar-Rahman ibn Muhammad ibn Chaldun al-Hadrami Szablon:ArF. Według kalendarza muzułmańskiego data urodzenia i śmierci wypada na 1. Ramadān 732 wzgl. 25. Ramadān 808. Pogląd Ibn Chalduna na konflikty społeczne uważa się za pierwocinę socjologicznego sposobu myślenia.

Biografia

Życie Ibn Chalduna jest, jak na czas, w którym żył, nadzwyczaj dobrze udokumentowane, gdyż pozostawił po sobie autobiografię Szablon:ArF wydaną przez Muḥammad ibn Tāwīt at-Tandschī, Kairo 1951), w której dosłownie cytuje liczne dokumenty dotyczące jego życia. Niechętnie jednak szafuje informacjami z życia prywatnego, dlatego dowiadujemy się niewiele o jego stosunkach rodzinnych.

W epoce Ibn Chalduna Afryka Północna, po upadku Almohadów (1147–1269) była opanowana przez trzy dynastie, osłabiające się we wzajemnych walkach. W dzisiejszym Maroku rezydowali Merynidzi (1196–1464). W zachodniej Algierii panowali Abdalwadydzi (1236–1556), zaś Hafsydzi (1228–1574) władali wschodnią Algierią, Tunezją i Cyrenajką. Stale zagrożone atakami sąsiadujących plemion berberyjskich, dynastie te walczyły o hegemonię w Afryce Północnej.

Ibn Chaldun pochodził z rodziny szlacheckiej banū chaldūn, żyjącej od wielu pokoleń w Sewilli (Andaluzja). W swojej autobiografii Ibn Chaldun wyprowadza swoje pochodzenie z czasów proroka Mahometa z rodu arabsko-jemeńskiego z Hadramaut, który na początku islamskich podbojów przybył do Hiszpanii. Jego rodzina, która w Andaluzji sprawowała wiele wysokich urzędów, wyemigrowała w okresie początkowej rekonkwisty, ok. połowy XIII wieku, do Ceuta w północnej Afryce. Za czasów dynastii Hafsydów - panowania emira Abu Zakariya' Yahya I. w latach 1228-1249 niektórzy członkowie rodziny Ibn Chalduna sprawowali urzędy polityczne, ojciec i dziadek wycofali się za to z życia politycznego i wstąpili do mistycznego zakonu (Tariqa; por. także sufizm).

Wychowanie i edukacja

Wysoka pozycja jego rodziny sprawiła, że Ibn Chaldun mógł podjąć studia u najlepszych wtedy nauczycieli północnej Afryki. Ibn Chaldun otrzymał klasyczne arabskie wykształcenie: Koran, naukę o języku arabskim, stanowiącą podstawę do zrozumienia Koranu i islamskiego prawa, hadis i naukę o prawie (fiqh). Mistyk, matematyk i filozof al-Ābilī nauczył go podstaw matematyki, logiki i filozofii, przy czym Ibn Chaldun studiował głównie dzieła Awerroesa, Awicenny, Razī i at-Tusī. W wieku 17 lat Ibn Chaldun stracił oboje rodziców w rezultacie grasującej na trzech kontynentach epidemii „czarnej śmierci“, szalejącej również w Tunisie.

W zgodzie z rodzinną tradycją celem Ibn Chalduna była polityczna kariera. Wobec ciągle zmieniających się władców i stosunków w polityce w północnej Afryce tego czasu wymagało to ciągłego balansowania między zawieraniem znajomości i ich porzucaniem, aby w razie potrzeby nie ulec upadkowi razem z krótkotrwałymi władcami. Biografię Ibn Chalduna, prowadzącą z więzienia po najwyższe urzędy i na emigrację, czyta się miejscami jak powieść przygodową.

Pierwsze lata w Tunisie, Maroku i Grenadzie

Posąg Ibn Chalduna w Tunisie

Po zdobyciu wykształcenia w Tunisie został sekretarzem sułtana z dynastii Hafsydów Abu Ishaq Ibrahim II. al-Mustansir. Już w 1347, kiedy Abu 'l-Hasan zajął Tunis utrzymywał dobre kontakty z dworem Merynidów.

Po przeprowadzce z Tunisu do Fezu Chaldun rozpoczął polityczną karierę w wieku 20 lat na stanowisku kātib al-ʿalāmaSzablon:ArF w kancelarii von Ibn Tafrāgīn i na polecenie sułtana Abu Ishaq. W tym czasie Ibn Chaldun żył i działał w bezpośrednim sąsiedztwie medresy Bu Inania – dziś przy ulicy at-Tal'a l-kbira – którą uważa się za jeden z najpiękniejszych przykładów marokańskiej architektury. Zadanie kātib al-ʿalāma polegało na umieszczaniu kaligraficznym pismem typowych zwrotów wstępnych w oficjalnych dokumentach. Tamtejszy władca z dynastii Merynidów Abu Inan przyznał mu później posadę pisarza królewskich proklamacji, co nie przeszkodziło Chaldunowi spiskować przeciwko swemu pracodawcy. W rezultacie 25-letni Chaldun został 1357 wtrącony do więzienia na 22 miesiące. Dopiero po śmierci Abu Inana (1358) został zwolniony przez jego syna i następcę. Ibn Chaldun zjednoczył się przeciwko niemu z żyjącym na emigracji jego wujem, Abu Salimem. Po dojściu do władzy Abu Salim nadał Chaldunowi urząd sekretarza państwa Szablon:ArF. Była to pierwsza posada, która spełniała oczekiwania Ibn Chalduna.

Po obaleniu Abu Salima przez Amara Ibn Abd Allaha, przyjaciela Ibn Chalduna, oczekiwania Ibn Chalduna nie spełniły się. Pod rządami nowego władcy nie powierzono mu żadnej ważnej funkcji. Amar, który dobrze znał polityczne zdolności Ibn Chaldun, skutecznie zapobiegł jego sojuszowi z Abdalwadydami w Tilimsan. Dlatego Ibn Chaldun zdecydował się na jesieni 1362 na wyjazd do Grenady. Mógł być pewien, że zostanie tam życzliwie przyjęty, gdyż wcześniej pomógł tamtejszemu sułtanowi z dynastii Nasrydów Muhammadowi V w Fezie, odzyskać władzę na tymczasowej emigracji. 1364 Muhammad powierzył mu dyplomatyczną misję do króla Kastylii, Piotra I Okrutnego, zawarcia układu pokojowego. Misja Ibn Chalduna powiodła się. Ofertę Piotra zwrócenia hiszpańskich włości jego rodziny i pozostania na jego dworze, odrzucił jednak uprzejmie.

W Grenadzie Ibn Chaldun wszedł w zatarg z wezyrem Ibn al–Chatibem, który obserwował z narastającą nieufnością stosunki między Chaldunem a sułtanem Muhammadem V. Ibn Chaldun usiłował uformować Muhammada na kształt swojego ideału mądrego władcy, zdaniem Ibn al-Chatiba było to nierozsądne przedsięwzięcie, zagrażające pokojowi – historia przyznała mu rację. Ostatecznie Ibn Chaldun musiał w wyniku dążeń Ibn al-Chatiba wracać do Afryki. Ibn al-Chatib został później oskarżony przez Muhammada V z powodu odbiegających od ortodoksji poglądów filozoficznych i stracony.

W autobiografii Ibn Chaldun niewiele pisze o konflikcie z Ibn al-Chatibem ani o powodach powrotu do Afryki. Orientalista Muhsin Mahdi interpretuje to jako spóźnione przyznanie się Ibn Chalduna do błędnej oceny Muhammada V.

Polityczne urzędy

Zurück in Afrika, akzeptierte Ibn Chaldun freudig die Einladung des hafsidischen Sultans Abū ʿAbdallāh in Bougie, sein Premierminister zu werden. In diese Periode fällt auch Ibn Chalduna abenteuerlicher Auftrag, unter den dortigen Berberstämmen Steuern einzutreiben. Nach dem Tode Abū ʿAbdallāhs 1366 wechselte er abermals die Fronten und schloss sich dem Herrscher von Constantine, Abū l-ʿAbbās, an.

Ibn Chalduna politische Begabung, vor allem im Umgang mit den nomadischen Berberstämmen, war bei den nordafrikanischen Herrschern mittlerweile höchst gefragt, wohingegen er selbst eher der Politik und ständigen Seitenwechsel müde wurde. Von Abū Hammū, dem Abdalwadidensultan von Tlemcen, ausgesandt auf eine Mission zu den Dawawida-Stämmen, suchte Ibn Chaldun Zuflucht bei einem der Berberstämme, den Aulad ʿArīf. Über drei Jahre lebte er unter ihrem Schutz im Fort Qalʿat Ibn Salāma im Süden von Bougie. In dieser Zeit 1374-1377 entstand die Muqaddima, die Einleitung zu seiner geplanten Weltgeschichte. Um das Werk zu vollenden, fehlte ihm in Ibn Salāma jedoch die nötige Literatur.

Daher kehrte Ibn Chaldun 1378 nach Tunis zurück und arbeitete dort weiter an seinem Geschichtswerk, dem Kitāb al-ʿibar. Abū l-ʿAbbās, der mittlerweile Tunis erobert hatte, nahm Ibn Chaldun wieder in seine Dienste, doch ihr Verhältnis blieb belastet. Abū l-ʿAbbās zweifelte an der Loyalität Ibn Chalduna, der ihn zwar mit einem Exemplar der fertig gestellten Weltgeschichte bedacht hatte, aber die damals übliche Panegyrik auf den Herrscher einfach weggelassen hatte. Unter dem Vorwand, die Pilgerfahrt nach Mekka antreten zu wollen – ein Ansinnen, das kein islamischer Herrscher einfach abschlagen konnte –, erhielt Ibn Chaldun die Erlaubnis, Tunis zu verlassen und nach Alexandria zu segeln.

Ostatnie lata w Kairze

Im Vergleich zum Maghreb muss Ibn Chaldun sich in Ägypten wie im Paradies gefühlt haben. Während alle anderen islamischen Regionen mit Grenzkriegen und inneren Streitigkeiten zu kämpfen hatten, erfreute sich Ägypten unter der Herrschaft der Mamluken einer wirtschaftlichen und kulturellen Blütezeit.

Doch auch in Ägypten, wo Ibn Chaldun den Rest seines Lebens verbrachte, konnte er sich aus der Politik nicht ganz heraushalten. 1384 ernannte Sultan Barquq ihn zum Professor der Qamhiyya-Madrasa und zum obersten malikitischen Qadi. Die vier muslimischen Rechtsschulen, die Hanafiten, Malikiten, Schafiiten und Hanbaliten hatten traditionellerweise jede ihren eigenen obersten Richter. Ibn Chaldun gehörte der hauptsächlich in Westafrika verbreiteten malikitischen Rechtsschule an. In seiner reformerischen Amtsführung traf er jedoch auf Widerstand und musste sein Richteramt bereits im ersten Jahr wieder aufgeben.

Zu seinem mehr oder weniger freiwilligen Rücktritt mochte auch der schwere Schicksalsschlag beigetragen haben, der Ibn Chaldun 1384 getroffen hatte. Ein Schiff, das seine Familie nach Kairo bringen sollte, erlitt vor der Küste Alexandrias Schiffbruch, und Ibn Chaldun verlor dabei seine Frau und seine Kinder, mit Ausnahme zweier Söhne. Da seine Stellung am Hofe des Sultans erschüttert war, zog er sich auf sein Landgut bei der Oase Fayyum zurück. Im Jahre 1387 entschloss er sich, die Pilgerfahrt nach Mekka anzutreten, wo er auch einige Zeit in Bibliotheken verbrachte.

Nach seiner Rückkehr im Mai 1388 konzentrierte sich Ibn Chaldun stärker auf seine Lehrtätigkeit an diversen Kairoer Madrasas. Am Hof fiel er vorübergehend in Ungnade, da er während einer Revolte gegen Barquq – unter Druck – zusammen mit anderen Kairoer Juristen eine Fatwa, ein Rechtsgutachten gegen Barquq, herausgegeben hatte. Später normalisierte sich sein Verhältnis zu Barquq wieder und er erhielt eine erneute Berufung zum malikitischen Qadi (Kadi). Insgesamt sechsmal wurde er in dieses hohe Amt berufen, das er aus sehr verschiedenen Gründen nie lange behielt.

Unter Barquqs Nachfolger, seinem Sohn Faradsch, nahm Ibn Chaldun an einem Feldzug gegen den mongolischen Eroberer Timur Lenk teil, der auf Damaskus zu marschierte. Der beinahe siebzig Jahre alte Chaldun wollte Ägypten eigentlich nicht verlassen, nahm aber schließlich doch an der militärischen Unternehmung teil. Durch Gerüchten über eine Revolte gegen ihn dazu veranlasst, verließ der noch junge Faradsch seine Armee im heutigen Syrien und eilte zusammen mit einem Gefolge von Ratgebern und Offizieren zurück nach Kairo. Ibn Chaldun blieb mit anderen im belagerten Damaskus zurück.

Dort kam es im Dezember 1400 und Anfang 1401 zu historischen Treffen zwischen ihm und Timur Lenk, von denen er in seiner Autobiografie ausführlich berichtet. Er war Mitglied der Gesandtschaft der Bürger von Damaskus, die Timur Lenk um Gnade für ihre Stadt bitten sollte. Die Treffen erstreckten sich über zwei Wochen und die Gespräche zwischen dem Eroberer und dem Intellektuellen behandelten eine Vielzahl von Themen. Timur Lenk erkundigte sich bei Ibn Chaldun besonders eingehend nach den Verhältnissen in den Ländern des Maghreb, worüber Ibn Chaldun ihm einen langen Bericht schrieb, der in einen türkischen Dialekt übersetzt wurde und der heute als verloren gilt.

Ibn Chaldun kehrte dann Mitte März 1401 nach Kairo zurück. Die folgenden fünf Jahre verbrachte er in Kairo mit der Vollendung seiner Autobiografie und seiner Universalgeschichte und mit seiner Betätigung als Lehrer und Richter. Er starb am 17. März 1406, einen Monat nach seiner sechsten Ernennung zum malikitischen Qadi.

Dzieła

Inaczej niż większość arabskich uczonych, Ibn Chaldun, obok swojej historii uniwersalnej, Kitāb al-ʿibar, nie napisał wielu dzieł. W swojej autobiografii nie zamieścił żadnej wzmianki o tych pismach, co naukowcy odczytują w ten sposób, że Ibn Chaldun postrzegał się przede wszystkim jako historyka i chciał być znany wyłącznie jako autor Kitāb al-ʿibar.

Z innych źródeł dowiadujemy się z kolei o dalszych dziełach, których powstanie przypada na okres życia Ibn Chalduna w północnej Afryce i Hiszpanii.

Karta tytułowa autografu: Lubab al-muhassal

Swoją pierwszą książkę,Szablon:ArF, podsumowujący komentarz do teologii ar-Razīs, napisał w wieku 19 lat pod nadzorem swojego nauczyciela al-Ābilī w Tunisie. Autograf, datowany na rok 1351 przechowywany jest w bibliotece Eskurial. Dzieło na temat sufizmu (islamski mistycyzm), Szablon:ArF powstał ok. 1373 w Fez. Dla Muhammada V, sułtana Grenady, Ibn Khaldun sporządził w trakcie pobytu na jego dworze rozprawę o logice (ʿAllaqa lis-sultān).

„Kitāb al-ʿibar“ (pełny tytuł brzmi Kitab al-ibar wa diwan al-mubtada wa l-chabar fi ayyam al-arab wa l-adscham wa l-barbar wa man asarahum min dawi as-sultan al-akbar Szablon:ArF, główne dzieło Ibn Chalduna, byo pierwotnie pomyślane jako historia Berberów. Autor wykroczył poza pierwotny pomysł, tak że to główne dzieło w wersji końcowej – wzbogacone o własną metodologię i antropologię – stanowi tzw. „historia uniwersalna“. Jest podzielone na siedem ksiąg, z których pierwszą, Muqaddima, uważa się za samodzielne dzieło. Księgi od drugiej do piątej obejmują historię ludzkości do epoki Ibn Chalduna. W księgach szóstej i siódmej znajdujemy w końcu historię ludów berberyjskich i Maghrebu, które dla historyka stanowią o prawdziwej wartości Kitab al-ibar, gdyż Ibn Chaldun zamieścił tu swoją wiedzę na temat plemion berberyjskich w północnej Afryce.

al-Muqaddima

Muqaddima Szablon:ArF, w kairskim wydaniu z 1967 obejmująca 1475 stron, to przełomowe dzieło Ibn Chalduna, oceniane jako ważniejsze niż historia świata. Nad Muqaddimą Ibn Chaldun pracował przez całe życie; w bibliotece narodowej w Tunisie przechowywane są rękopisy dzieła z własnoręcznymi wpisami i poprawkami autora, które w dotychczasowych wydaniach drukiem zostały nieuwzględnione.

Tym dziełem Ibn Chaldun po raz pierwszy stworzył w islamskiej kulturze naukę, której przedmiotem była bazująca na faktach analiza islamskiej historii. Ibn Chaldun z pomocą własnej metodologii próbował zbadać przyczyny awansu i upadku arabskich dynastii. Podczas gdy arabsko-islamscy pisarze historyczni do tej pory starali się przedstawiać wydarzenia historyczne, a w szczególności historię dynastii w formie (annałów/roczników?) in annalistischer Form przy pomocy wcześniejszych, ustnych, później pisanych świadectw, Ibn Chaldun w swoim dziele co rusz stawia pytanie o przyczyny historycznego rozwoju, które przyporządkowuje do społecznych, kulturowych, klimatycznych i innych czynników. W swojej przedmowie do Muqaddimy, napisanej zgodnie z tradycją Adab arabską prozą rymowaną na najwyższym poziomie, Ibn Chaldun przedstawia historiografię jako jedną z najważniejszych gałęzi nauki, zajmującą się powstawaniem i rozwojem cywilizacji. Równocześnie dystansuje się od tradycyjnego pisarstwa historycznego i zastępuje je przez wprowadzony przez siebie rodzaj spojrzenia na historię. W tych, w islamskich naukach jedynych w swoim rodzaju obserwacjach i analizach, objaśnia legitymację władzy państwowej i jej źródła z pomocą przeinterpretowanego przez siebie staroarabskiego pojęcia AsabiyyaSzablon:ArF. Tłumaczenie tego pojęcia jest trudne, jego znaczenia sięgają od „poczucia przynależności do plemienia“, „więzów krwi“ i „solidarności rodu“ po „poczucie grupowe“ i form solidarności, które nie mają swojej podstawy wyłącznie w pokrewieństwie. Asabiyya jest u Ibn Chalduna znaczącą przesłanką powstania i utrzymania władzy świeckiej (mulk) w każdej epoce historii. Władza świecka i jej utrzymanie jest podstawą każdej uporządkowanej cywilizacji.

Jego nauki o cywilizacji i kulturze (ilm al-umran)Szablon:ArF obejmują obszerne dyskusje relacji między wiejsko-beduińskim a miejsko-osiadłym życiem, która dla niego stanowi główny konflikt społeczny. W tym kontekście, za pomocą teorii asabiyya wyjaśnia awans i upadek cywilizacji w islamskiej, jak i nieislamskiej historii, przy czym także religia i wiara uzupełniają i zabezpieczają działanie asabiyya, jak np. w trakcie panowania kalifów. Beduini, jako mieszkańcy wiejskich regionów posiadają silną asabiyya, a ich wiara jest silniejsza, podczas gdy mieszkańcy miast w ciągu wielu pokoleń coraz bardziej ulegają dekadencji i korupcji, a więc ich asabiyya słabnie. W przeciągu wielu pokoleń władza miejskiej dynastii opierająca się o asabiyya słabnie tak bardzo, że staje się ofiarą agresywnego wiejskiego plemienia z silną asabiyya, które po zdobyciu i częściowym zniszczeniu miast ustanawia nową dynastię.

Recepcja

Liczne ide, metody i teorie Ibn Chalduna były później postrzegane jako pierwociny europejskich teorii i dyscyplin. Np. jego objaśnienia przyczyn powstawania profitu i kapitału (Szablon:ArF) uważa się za prekursorskie w stosunku do teorii wartości Karola Marksa, był przedstawiany jako ojciec nauki historycznej, socjologii i nauk politycznych, a od XVIII wieku interpretowany w różny sposób przez licznych europejskich autorów. W arabskim obszarze językowym jego dzieło posłużyło do uzasadniania ruchów sprzeciwu wobec kolonializmu, jak również do wyjaśnienia zacofania Afryki Północnej.

Pisma

• Ibn Khaldūn: Buch der Beispiele. Die Einführung. Übersetzt und eingeleitet von Mathias Pätzold. Reclam, Leipzig 1992. ISBN 3-379-01440-0
• Ibn Chaldun: Ausgewählte Abschnitte aus der Muqaddima. Hrsg. und übersetzt von Annemarie Schimmel. Mohr, Tübingen 1951.
• Ibn Khaldûn: Le Livre des Exemples. Tome I. Autobiographie Muquaddima. Hrsg., übers. und mit Anmerkungen versehen von Abdesselam Cheddadi. Gallimard, Paris 2002 (neueste franz. Übersetzung.). ISBN 2-07-011425-2
• Ibn Khaldûn: The Muqaddimah. An Introduction to History. Hrsg., übers. und mit Anmerkungen versehen von Franz Rosenthal. 3 Bde. Bollingen, New York 1958, 1986 (klassische Übersetzung). ISBN 0-7100-0195-9
• Ibn Khaldūn:al-Ta'rîf bi-ibn Khaldûn wa rihlatuhu gharban wa-sharqan. Hrsg. von Muhammad ibn Tâwît al-Tanjî. al-Qahirah, Kairo 1951 (Autobiografie).
• Ibn Khaldūn: Le Voyage d'Occident et d'Orient. Hrsg. und übersetzt von Abdesselam Cheddadi. Sindbad, Paris 1980, 1995 (franz. Übersetzung der Autobiografie). ISBN 2-7274-3497-9

Bibliografia

• Mohammed Kamil Ayad: Die Geschichts- und Gesellschaftslehre Ibn Haldūns. Forschungen zur Geschichts- und Gesellschaftslehre. Stuttgart – Berlin 1930 (klassische Dissertation).
• Fuad Baali: The Science of Human Social Organization. Conflicting Views on Ibn Khaldun's (1332-1406) Ilm Al-Umran. Edwin Mellen Press, Lewiston NY 2005 (umfassender Literaturüberblick). ISBN 0-7734-6279-1
• Carl Brockelmann: Geschichte der arabischen Literatur. Zweite den Supplementbänden angepasste Auflage. Bd. 2, 314-317. Brill, Leiden 1949
• Walter Joseph Fischel: Ibn Khaldūn in Egypt. His Public Functions and His Historical Research, 1382-1406. A Study in Islamic Historiography. Univ. of Calif. Press, Berkeley 1967. (Biografie und Bibliografie).
• Muhsin Mahdi: Ibn Khaldûn's Philosophy of History. A Study in the Philosophic Foundation of the Science of Culture. Allen and Unwin, London 1957, University Press, Chicago 1964, 1971. ISBN 0-226-50183-3
• Róbert Simon: Ibn Khaldūn. History as Science and the Patrimonial Empire. Akadémiai Kiadó, Budapest 2002 (gründliche Erörterung des Diskussionsstands zu Ibn Chaldun). ISBN 963-05-7934-0
• Mohammed Talbi: Ibn Khaldun et le sens de l'histoire. In: Studia Islamica (SI). Maisonneuve-Larose, Paris 26.1967, 73-148. ISSN 0585-5292

Linki zewnętrzne

• Ibn Khaldun im Web
• Griechische Wissenschaft in der islamischen Kultur

[[:Kategoria:Person des Islam] [[:Kategoria:Socjolodzy] [[:Kategoria:Tunezyjczycy] [[:Kategoria:Urodzeni w 1332] [[:Kategoria:Zmarli w 1406] [[:Kategoria:Mann]