Zamek Żupny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Obiekt zabytkowy nr rej. A-579 z 15.03.1988
Ilustracja
Państwo

 Polska

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

IV

Numer ref.

32

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2013
na 37. sesji

Multimedia w Wikimedia Commons
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
Zamek Żupny
Symbol zabytku nr rej. A-579 z 15.03.1988
Ilustracja
Dziedziniec Zamku Żupnego
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Wieliczka

Położenie na mapie Wieliczki
Mapa konturowa Wieliczki, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek Żupny”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek Żupny”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Zamek Żupny”
Położenie na mapie powiatu wielickiego
Mapa konturowa powiatu wielickiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Zamek Żupny”
Położenie na mapie gminy Wieliczka
Mapa konturowa gminy Wieliczka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zamek Żupny”
Ziemia49°59′01,90″N 20°03′34,74″E/49,983861 20,059650
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek Żupny – zamek w Wieliczce, dawna siedziba zarządu kopalń Wieliczki i Bochni, czyli przedsiębiorstwa Żup Krakowskich.

Zamek królewski położony był w drugiej połowie XVI wieku w powiecie szczyrzyckim województwa krakowskiego[1].

Zamek składa się z trzech głównych budowli: Zamku Środkowego (XIII–XIV w.), Północnego (XV w.), Południowego (XIX–XX w.) oraz baszty (XIV w.). Podwaliny pod budowę zamku dał w XIII wieku książę Henryk IV Probus, są to też początki krakowskiej Żupy, czyli solnego przedsiębiorstwa, będącego w posiadaniu władcy. Za prawidłowe zarządzanie dobrami odpowiadał żupnik – mianowany przez króla administrator żupy. Prawdziwy rozwój miasta i zamku nastąpił za Kazimierza Wielkiego, król lokował Wieliczkę na prawie niemieckim, gruntownie umocnił i przebudował zamek. Za czasów władcy dochód czerpany z wydobycia soli stanowił 1/3 budżetu państwa. W XVIII wieku wokół budowli urządzono ogród, który do dzisiaj stanowi o atrakcyjności zamku, jest miejscem spotkań i odpoczynku zarówno mieszkańców Wieliczki jak i turystów. Przez 650 lat zamek ulegał pożarom, wojnom, oblężeniom i innym katastrofom, które w znaczący sposób wpłynęły na kształt dzisiejszej budowli. Najdotkliwsze zniszczenia powstały na skutek bombardowania wojsk radzieckich w 1945 roku. Prace remontowe zakończono w 1992 roku.

Współcześnie odrestaurowany zamek stanowi siedzibę Muzeum Żup Krakowskich. W ramach zwiedzania zamku można obejrzeć stałą ekspozycję archeologiczną, kolekcję solniczek oraz aktualną wystawę czasową. Podziwiając budowlę, można natrafić na koncert z cyklu Summer Music Festival czy Popołudnie ze Straussem. Raz do roku organizowane jest Święto Soli. Wydarzenia te odbywają się cyklicznie na zamkowym dziedzińcu.

23 czerwca 2013 zamek został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO, jako rozszerzenie wpisu dotyczącego kopalni soli.

Kompleks Zamku Żupnego[edytuj | edytuj kod]

Na Kompleks Zamku Żupnego składają się następujące obiekty:

  • Zamek Środkowy – "Dom pośród Żupy" (XIII–XIV w.) – najstarszy z budynków, w przeszłości pełnił najbardziej reprezentacyjną funkcję. Mieściły się tu m.in.: Izba Grodzka – dziś Sala Gotycka (miejsce obrad sądów podkomorskich), Izba Królewska (w niej zatrzymywał się król wizytujący żupy od XIV w. do 1620 r.), pomieszczenia do sprzedaży soli i przechowywania cennych przedmiotów związanych z żupą. Obecnie znajdują się tu wystawy: archeologiczna (w autentycznych piwnicach zamkowych), historyczna, największa w Polsce kolekcja cennych solniczek i sala wystaw czasowych.
  • Zamek Północny – "Dom Żupny" (XIV–XV w.) – w przeszłości na piętrze znajdowały się mieszkania dla urzędników i kaplica św. Stanisława (XVI – II poł. XVII w.), a na parterze m.in. więzienie żupne Groch, łojownia (wydawano tu łój tj. tłuszcz zwierzęcy do oświetlania kopalni), skład narzędzi górniczych, pomieszczenie do przechowywania sreber i aparatów kościelnych do wspomnianej kaplicy. W poł. XIX w. wzdłuż budynku dodano drewniany ganek służący do komunikacji. Obecnie znajduje się tu siedziba Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, pracownie naukowe, archiwum salinarne, biblioteka z dużym zbiorem górniczych publikacji i kawiarnia. Zamek Środkowy z Północnym do 1780 roku łączyła, na wysokości pierwszego piętra, sala drewniana służąca do komunikacji i pełniąca funkcję reprezentacyjną. Jej ściany zdobiły 24 portrety żupników.
  • Zamek Południowy (poł. XIX w.) – w przeszłości mieściły się tu: kancelarie, mieszkania dla wartowników i stróży, wozownia oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego. Obecnie znajdują się tu: sala wystaw czasowych i działań edukacyjnych, pracownie i restauracja.
  • fragmenty kuchni żupnej (XV w.) – pierwszego zakładu zbiorowego żywienia w Polsce, w którym pracownicy administracji, górnicy i przyjeżdżający po sól prasołowie otrzymywali bezpłatne pożywienie. Pełniła tę funkcję do lat 80. XVI w.
  • baszta (XIV w.) i fragmenty murów obronnych miasta (XIII w.). Mury te zostały wzniesione za panowania króla Kazimierza Wielkiego. Zbudowano je z piaskowca beskidzkiego w kształcie owalu. Otaczały pierwotny teren zamku z wieżą obronną o wym. 16 × 10 m. W ich obręb wchodziło 19 baszt i dwie bramy: Krakowska od północy i Kłosowska od południa. W przeszłości w baszcie znajdowało się m.in. więzienie dla osób skazanych za cięższe przewinienia oraz mieszkanie kapelana.

Kolekcja solniczek[2][edytuj | edytuj kod]

Muzeum jest w posiadaniu jednej z najcenniejszych na świecie kolekcji solniczek. W skład kolekcji wchodzi ponad 1000 obiektów, gromadzonych od 1973 roku. Solniczki pochodzą z najlepszych wytwórni porcelany i warsztatów złotniczych, prezentując style od gotyku aż po art deco. Wykonane są m.in. ze złota, srebra, porcelany czy masy perłowej. Najstarsza solniczka wykonana jest z agatu i pochodzi z ok. 1500 roku. Do kolekcji należy również: solniczka wykonana całkowicie ze złota, związana z postacią Ernesta II Sachsen-Coburg-Gotha (brat Alberta, męża królowej brytyjskiej Wiktorii); porcelanowy serwis przyprawowy około 1760 roku z manufaktury w Höchst; solniczka z groteskami z 1570 roku z Urbino.

Zamek Żupny z widocznymi elementami kuchni żupnej
  • Solniczka złota na wystawie w Zamku Żupnym
    Solniczka złota na wystawie w Zamku Żupnym
  • Porcelanowy serwis przyprawowy z 1760 roku
    Porcelanowy serwis przyprawowy z 1760 roku
  • Solniczka z groteskami z 1570 roku na wystawie
    Solniczka z groteskami z 1570 roku na wystawie
  • Solniczka gotycka z ok. 1500 roku na wystawie
    Solniczka gotycka z ok. 1500 roku na wystawie
Sala gotycka w Zamku Żupnym

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2008, k. 4
  2. ↑ Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka - Kopalnia i Zamek [online], muzeum.wieliczka.pl [dostęp 2023-09-12] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce

Kulturowe
Przyrodnicze

Polska

  1. ↑ Wspólnie z Niemcami
  2. ↑ Wspólnie z Ukrainą
  3. ↑ Wspólnie z Białorusią
  4. ↑ Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Niemcami, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią, Ukrainą i Włochami
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zamek_Żupny&oldid=71478992”