Amarantka czarnolica

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Amarantka czarnolica
Lagonosticta larvata[1]
(Rüppell, 1840)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

astryldowate

Podrodzina

astryldy

Rodzaj

Lagonosticta

Gatunek

amarantka czarnolica

Synonimy
  • Amadina larvata Rüppell, 1840
Podgatunki

zobacz opis w tekście

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Amarantka czarnolica (Lagonosticta larvata) – gatunek małego ptaka z rodziny astryldowatych (Estrildidae). Występuje w pasie terenu na południe od Sahelu. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Po raz pierwszy gatunek opisał Eduard Rüppell w 1840. Holotyp pochodził z Gór Semien w północnej Etiopii. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Amadina larvata[3]. Obecnie (2020) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza amarantkę czarnolicą w rodzaju Lagonosticta[4].

IOC uznaje 3 podgatunki[4], podobnie jak autorzy HBW[5], Kompletnej listy ptaków świata (2020)[6] i Clements Checklist of Birds of the World (2019)[7]. Taki podział przedstawiono też w 7. tomie The Birds of Africa (2014)[8]. Wszystkie 3 podgatunki bywały również uznawane za odrębne gatunki na podstawie różnic w upierzeniu[5]. W 2. tomie HBW and BirdLife International Illustrated Checklist of the Birds of the World (2016) każdy z trzech podgatunków amarantki czarnolicej został podniesiony do rangi gatunku, co podtrzymywane było w późniejszych, elektronicznych, zaktualizowanych wersjach listy[9]. BirdLife International odpowiada za dostarczanie informacji dotyczących ptaków dla IUCN, stąd zgodnie z przyjętą przez organizację klasyfikacją każdy z trzech podgatunków podlega ocenie osobno, jako gatunek[10][11][12].

Podgatunek L. l. togoensis (Neumann, 1907)[13], wymieniony jako ważny na przykład w Finches and Sparrows (2010; wydanie pierwsze: 1993)[14], uznawany jest za synonim L. (l.) nigricollis[5]. Współcześnie akceptowane są następujące podgatunki[5][6][8]:

  • amarantka czarnolica[6] – L. (l.) larvata (Rüppell, 1840[3]);
  • amarantka różowa[6] – L. (l.) vinacea (Hartlaub, 1857[15]);
  • amarantka lawendowa[6] – L. (l.) nigricollis von Heuglin, 1863[16]

Filogeneza[edytuj | edytuj kod]

Amarantka czarnolica to prawdopodobnie gatunek siostrzany wobec amarantki czarnobrzuchej (L. rara). Wskazują na to wyniki trzech badań filogenetycznych opartych o różne metody[17][18][19]. Pierwsze (2003) obejmowało sekwencje mtDNA 9 z 10 gatunków Lagonosticta[17]. W drugim (2016), obejmującym 7 gatunków Lagonosticta, użyto metody dRADseq (ang. double digest Restriction-site Associated DNA sequencing) do zsekwencjonowania fragmentów DNA genomowego (gDNA), oprócz tego badano sekwencje mtDNA[18]. W trzecim (2020) analizy filogenetyczne przeprowadzono w oparciu o dwa zestawy danych: sekwencje mitochondrialnych genów: cytochromu b i ND2 oraz pięć sekwencji nDNA (DNA jądrowego). Skonstruowano dwa drzewa filogenetyczne: na podstawie wszystkich uzyskanych sekwencji (uwzględniono 5 z 10 gatunków Lagonosticta) oraz tylko sekwencji ND2 (uwzględniono wszystkie gatunki Lagonosticta)[19]. Inna jest pozycja amarantki czarnolicej na drzewie filogenetycznym utworzonym przez Somerton et al. (2004)[20] – stanowi klad bazalny dla kladu obejmującego 5 gatunków Lagonosticta, siostrzanego do kladu złożonego z pozostałych 3 badanych gatunków[17]. Wyniki uzyskane przez Klein i Payne’a (1998) również wskazywały na amarantkę czarnolicą jako klad bazalny dla pozostałych 5 wybranych gatunków, jednak brakowało wielu danych koniecznych między innymi do ustalenia czasu ewolucji (reprezentowanego na drzewie jako odpowiedniej długości gałąź)[21].

Poniżej przedstawiono fragment drzewa filogenetycznego Lagonosticta według Olsson i Alström (2020)[19]:







L. umbrinodorsalis



L. sanguinodorsalis




L. virata



L. rhodopareia




L. rubricata





L. larvata



L. rara







L. rufopicta



L. nitidula




L. senegala




Fragment drzewa filogenetycznego według Somerton et al. (2004)[20]:




L. larvata




L. rara




L. rubricata




L. virata




L. rhodopareia



L. sanguinodorsalis










L. rufopicta



L. nitidula




L. senegala




Moment oddzielenia się linii rozwojowych ustalony w badaniu z 2020 roku jest nieco wcześniejszy według drzewa filogenetycznego opartego o analizę wyłącznie sekwencji ND2 – nieznacznie wcześniej niż 3,5 mln lat temu vs nieco później niż 3 mln lat w przypadku analizy wszystkich wspomnianych sekwencji mtDNA i nDNA[19].

Prawdopodobnie wdówka uboga (Vidua larvaticola) jest pasożytem lęgowym amarantek skalnych (L. virata), a niektóre populacje wcześniej za gospodarzy miały amarantki czarnolice[22] – głównych gospodarzy gatunku[20]. Choć nie znaleziono gniazd amarantek skalnych z jajami lub młodymi wdówek ubogich, wiadomo, że te w swoje pieśni wplatają wszystkie głosy samców L. virata, a wdówki ubogie uczą się pieśni właściwych gatunkowi swoich przybranych rodziców[22].

Epitet gatunkowy larvata pochodzi z łaciny od słowa larva – „maska” i oznacza „zamaskowana”, „maskowa”[23].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Amarantka różowa (L. (l.) vinacea), Gambia

Długość ciała amarantek czarnolicych wynosi 10–11 cm[8]. Masa ciała przedstawicieli poszczególnych podgatunków: L. l. larvata (n=17) – 8–12,4 g, L. l. vinacea (n=17) – 11,7–13,6 g, L. l. nigricollis (n=7) – 8–11 g[5]. Dalszy opis dotyczy ptaków podgatunku nominatywnego, jeśli nie zaznaczono inaczej.

U samców czoło i ciemię są brązowoszare. Przez pierś i kark przechodzi słabo zaznaczona czerwonawa obroża. Wierzch ciała ciemny, łupkowoszary, w znoszonym upierzeniu brązowy. Kuper i ogon o intensywnie czerwonej barwie. Wewnętrzne chorągiewki zewnętrznych sterówek czarniawe. Skrzydła brązowe. Przód głowy i gardło czarne. Pierś w górnej części winnobrązowa, w niższej – ciemnoszara. Na boku piersi znajduje się kilka niewielkich białych plamek. Brzuch i pokrywy podogonowe czarne. Tęczówka ma barwę od brązowej po czerwoną. Obrączka oczna jasnoniebieska. Dziób od niebieskoszarego po łupkowy. Nogi od szaroróżowych po łupkowe. U samic wierzch głowy i grzbiet ciemne, szarobrązowe. Policzki i kantarek ciemnoszare, gardło – płowoszare. Na piersi obecny różowy nalot, przechodzący w bardziej szary ku bokom ciała oraz w bardziej płowy ku brzuchowi. Pokrywy podogonowe koloru od płowoszarego po łupkowy[5].

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Zasięg występowania amarantki czarnolicej obejmuje pas terenu na południe od Sahelu. W całości położony jest w obrębie biomu „Sudan–Guinea Savanna“[24].

Najbardziej wysunięty na wschód jest obszar występowania podgatunku nominatywnego. Jego przedstawiciele występują we wschodnim Sudanie, wschodnim Sudanie Południowym i zachodniej Etiopii[5]. Współwystępują z amarantkami lawendowymi (L. (l.) nigricollis) na zachód od wzgórz Boma (południowo-wschodni Sudan Południowy)[8]. Amarantki czarnolice nie występują w Erytrei, najdalej na północ w Etiopii obserwowane były 13 km od granicy z Erytreą[25].

Amarantki lawendowe zamieszkują obszar od południowego Mali na wschód po południowo-zachodni Sudan oraz zachodni i południowy Sudan Południowy, północno-wschodnią Demokratyczną Republikę Konga oraz zachodnią i północną Ugandę[5]. Styka się on z zasięgiem występowania amarantek różowych w okolicach Bamako[8].

Najbardziej wysunięty na zachód jest obszar występowania amarantek różowych (L. (l.) vinacea). Ciągnie się od Senegalu, Gambii i Gwinei-Bissau na wschód po północną Gwinei i zachodnie Mali (do gór Manding)[5].

Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Amarantki czarnolice zasiedlają trawiaste tereny porośnięte drzewami, między innymi sawanny[5] oraz tereny porośnięte trawami Hyparrhenia[25] i zadrzewieniami migdałeczników (Terminalia) oraz Combretum (trudziczkowate)[5][25], z którymi są szczególnie związane[25]. Spotykane są również w skupiskach rafii (Raphia), zaroślach bambusów, zakrzewieniach u podnóży skalnych wychodni i wśród wysokich traw. Często amarantki czarnolice preferują gęściej zadrzewione tereny niż inni przedstawiciele Lagonosticta[5]. Wolą mniej pustynne tereny niż amarantki skalne (L. virata), z którymi jednak współwystępują w Senegalu[22]. W Etiopii amarantki czarnolice odnotowywano między 750 a 1520 m n.p.m.[25] (według innego źródła w północno-wschodniej Afryce pojawiają się do 1700 m n.p.m.[14]), w Ugandzie – od 700 do 1200 m n.p.m.[8]

Amarantki czarnolice obserwowane są pojedynczo rzadziej niż inne astryldy. Przebywają częściej w parach lub grupach rodzinnych[25]. Dołączają również do innych astryldów[5][14], szczególnie amarantek czerwonodziobych (L. senegala) i motylików sawannowych (Uraeginthus angolensis)[14]. Pożywieniem amarantek czarnolicych są niewielkie nasiona o średnicy 1–2 mm oraz termity (Isoptera)[5].

Lęgi[edytuj | edytuj kod]

Lęgi amarantek czarnolicych stwierdzano w styczniu na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w lipcu w Togo, od lipca do października w północnej Nigerii, po końcu lipca w Demokratycznej Republice Konga, w listopadzie w Etiopii[5] (przynajmniej do 2010 jedyna obserwacja lęgów w kraju[25]) i w czerwcu w Ugandzie. Gniazdo ma formę kulistej struktury zbudowanej z delikatnych traw. Wyściółkę stanowią miękkie łodygi traw, wiechy i pióra. Gniazda umieszczone są w wysokiej trawie lub w krzewie, do 1 m nad ziemią. Niekiedy amarantki czarnolice wykorzystują stare gniazda wikłaczowatych. W zniesieniu znajdują się 3 lub 4 jaja. Wysiadywanie trwa 11–12 dni. Pisklęta, przynajmniej u amarantek różowych i lawendowych, klują się z jasnobrązową skórą i rzadkim białym puchem. Wnętrze ich dzioba prezentuje barwny wzór: żółte podniebienie z pięcioma czarnymi kropkami, język jasnoróżowy z dwoma białymi kropkami, wewnętrzna część żuchwy jasnoróżowa z półksiężycowatą czarną plamą pod językiem. U nasady górnej szczęki i żuchwy znajdują się dwie białe brodawki (u podstawy niebieskie), a w kącikach dzioba pomiędzy nimi po jednej fioletowoniebieskiej brodawce. Młode stają się w pełni opierzone po 17–19 dniach życia. Są karmione przez rodziców przez dalsze 8–14 dni[5].

Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]

IUCN uznaje amarantkę czarnolicą za gatunek najmniejszej troski od 2016 (stan w 2020). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie stabilny[10], również w przypadku klasyfikowanych osobno podgatunków[11][12].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Lagonosticta larvata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ Lagonosticta larvata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  3. ↑ a b Eduard Rüppell, Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig, 1835–1840, s. 97 (niem.).
  4. ↑ a b F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.): Waxbills, parrotfinches, munias, whydahs, Olive Warbler, accentors, pipits. IOC World Bird List (v10.2), 25 lipca 2020. [dostęp 2020-10-25].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Robert B. Payne, Josep del Hoyo, Nigel Collar & Guy M. Kirwan: Ethiopian Firefinch Lagonosticta larvata. [w:] J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie & E. de Juana (red.). Birds of the World [on-line]. Cornell Lab of Ornithology, 14 maja 2019. [dostęp 2020-10-25].
  6. ↑ a b c d e Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Estrildinae Bonaparte, 1850 – astryldy (wersja: 2020-03-14). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-10-26].
  7. ↑ Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2019 [online], 2019 [dostęp 2020-11-04].
  8. ↑ a b c d e f C.H. Fry, S. Keith, The Birds of Africa, t. 7. Sparrows to Buntings, Londyn: Christopher Helm, 2004, ISBN 0-7136-6531-9.
  9. ↑ Handbook of the Birds of the World & BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world, Version 4.0 [online], BirdLife International, grudzień 2019, s. 1433 [dostęp 2020-10-31].
  10. ↑ a b Ethiopian Firefinch Lagonosticta larvata. BirdLife International. [dostęp 2020-10-25].
  11. ↑ a b Grey Firefinch Lagonosticta nigricollis. BirdLife International. [dostęp 2020-10-25].
  12. ↑ a b Vinaceous Firefinch Lagonosticta vinacea. BirdLife International. [dostęp 2020-10-25].
  13. ↑ Oscar Neumann, Neue afrikanische Webefinken, „Ornithologische Monatsberichte”, 15, 1907, s. 167.
  14. ↑ a b c d Peter Clement, Finches and Sparrows, A&C Black, 2010, s. 360–361, ISBN 978-1-4081-3530-3.
  15. ↑ Gustav Hartlaub, System der Ornithologie Westafrica's, Bremen: C. Schünemann, 1857, s. 143.
  16. ↑ Theodor von Heuglin, Ornithologische Beobachtungen aus Central-Africa, „Journal für Ornithologie”, Berlin: Friedländer, 1853, s. 273.
  17. ↑ a b c Michael D. Sorenson, Kristina M. Sefc, Robert B. Payne, Speciation by host switch in brood parasitic indigobirds, „Nature”, 424 (6951), 2003, s. 928–931, DOI: 10.1038/nature01863.
  18. ↑ a b Jeffrey M. DaCosta, Michael D. Sorenson, ddRAD-seq phylogenetics based on nucleotide, indel, and presence–absence polymorphisms: Analyses of two avian genera with contrasting histories, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 94, 2016, s. 122–135, DOI: 10.1016/j.ympev.2015.07.026 (ang.).
  19. ↑ a b c d Urban Olsson & Per Alström, A comprehensive phylogeny and taxonomic evaluation of the waxbills (Aves: Estrildidae), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 146, 2020, s. 106757, DOI: 10.1016/j.ympev.2020.106757, ISSN 1055-7903 [dostęp 2020-10-25] (ang.).
  20. ↑ a b c Michael D. Sorenson, Christopher N. Balakrishnan, Robert B. Payne, Clade-Limited Colonization in Brood Parasitic Finches (Vidua spp.), „Systematic Biology”, 53 (1), 2004, s. 140–153, DOI: 10.1080/10635150490265021, ISSN 1063-5157 [dostęp 2020-10-28].
  21. ↑ Nedra K. Klein, Robert B. Payne, Evolutionary associations of brood parasitic finches (Vidua) and their host species: analyses of mitochondrial DNA restriction sites, „Evolution”, 52 (2), 1998, s. 566–582, DOI: 10.1111/j.1558-5646.1998.tb01655.x [dostęp 2020-10-28] (ang.).
  22. ↑ a b c Robert B. & Clive R. Barlow Payne, Songs of Mali Firefinch Lagonosticta virata and their mimicry by Barka Indigobird Vidua larvaticola in West Africa, „Malimbus”, 1–2, 26, 2004, s. 11–18.
  23. ↑ James A. Jobling, Helm Dictionary of Scientific Bird Names, Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 219, ISBN 1-4081-2501-3.
  24. ↑ Appendix 5, [w:] Fishpool, L.D.C. & Evans, M. I. (red.), Important Bird Areas in Africa and Associated Islands: Priority Sites for Conservation, Pisces Publications/BirdLife International, 2001, ISBN 978-1874357209.
  25. ↑ a b c d e f g John Ash & John Atkins, Birds of Ethiopia and Eritrea: An Atlas of Distribution, Bloomsbury Publishing, 2010, s. 349, ISBN 978-1-4081-3308-8.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Amarantka_czarnolica&oldid=71162277”