Car

Car (bułg. цар, ros. царь, srb. цар / car) – tytuł monarszy, pochodzący ze starosłowiańskiego zniekształcenia tytułu cesarza (z łac. caesar).

Etymologia

Z formy cěsarь powstała na gruncie cerkiewnym cьsarь gdzie redukcja ě ⇒ ь spowodowana była słabym wymawianiem tej samogłoski w pozycji przedakcentowej. Dalszą redukcją był zanik nieakcentowanego jeru miękkiego, być może pod wpływem sąsiedztwa blisko brzmiących c i s. W języku rosyjskim cьsarь zamienił się w caŕ (царь), dopełniacz caria (царя), z niego rozwinęły się terminy carica (царица), carstwo (царство), carskij (царский), carstwowat' (царствовать) = „panować, rządzić”, carstwowanije (царствование) = „panowanie” etc., ale źródłosłów zachował się w formie cesariewicz (цесаревич) = „następca tronu”.

Początkowo słowiański termin używany na określenie cesarzy bizantyjskich, stąd też na określenie Konstantynopola powstały Cariь gradъ, Carь gradъ, które dały później formę rosyjską Carьgrad, Cariegrad, ukraińską Carehrad i wersję spolszczoną Carogród.

W języku staropolskim odpowiednikiem „cara” (cesarza) był carz.

Carowie Bułgarii

W latach 917–1018 (pierwsze państwo bułgarskie) i 1186–1393 (drugie państwo bułgarskie) tytuł ten nosili średniowieczni władcy bułgarscy. Od 1910 do 1946 roku król Bułgarii nosił tytuł cara.

Ostatnim carem Bułgarii był Symeon II, późniejszy premier tego państwa w latach 2001-2005.

Carowie Serbii

Tytuł używany przez władców imperium serbskiego w latach 1346-1371. Tytuł wprowadzony przez Stefana IV Urosza Duszana.

Carowie Rosji

W Rosji tytulatura carska równoznaczna była tytulaturze królewskiej, natomiast wprowadzona przez Piotra I Wielkiego tytulatura imperatorska, równoznaczna była tytulaturze cesarskiej.

Pierwszym carem rosyjskim był wielki książę moskiewski Iwan IV Groźny, który przyjął ten tytuł w 1547 roku, jako wnuk księżniczki Zofii z dynastii Paleologów (rządzącej w Bizancjum w latach 1259-1453). Tytuł cara oznaczał nie tylko pretendowanie do kontynuacji tradycji Cesarstwa Bizantyjskiego i zwierzchnictwa nad światem prawosławnym (doktryna Moskwa – Trzeci Rzym), ale przede wszystkim dążenie do zjednoczenia wszystkich ziem ruskich. Od 1721 roku, decyzją cesarza Piotra I, tytuł imperatora zastąpił oficjalnie tytuł cara. Stary tytuł stał się jednak nieformalnym określaniem władców rosyjskich, używanym do dziś na określenie imperatorów. Co ciekawe, dyplomacja I Rzeczypospolitej nie uznawała obu rosyjskich tytułów monarszych, aż do 1764 roku, tytułując władców Rosji wielkimi książętami moskiewskimi.

Władcy Rosji używali oficjalnie tytułu cara (nawet po wprowadzeniu imperium) w stosunku do ziem wchodzących w skład cesarstwa, będących niegdyś niepodległymi chanatami, czy ordami (patrz niżej - inne przypadki). I tak w tytulaturze cesarzy rosyjskich występowali m.in:

• car kazański,
• car astrachański,
• car syberyjski,
• car Chersonezu Taurydzkiego (od 1783)
• car gruźiński (po aneksji Gruzji w 1801)

Ostatnim cesarzem Rosji był Mikołaj II, panujący w latach 1894-1917.

Inne przypadki

Carem (carzem) prócz wymienionych władców słowiańskich nazywano także władców Gruzji oraz chanów tatarskich, zwłaszcza chana krymskiego – car perekopski (zob. Złota Orda, Wielka Orda, Chanat Krymski, Chanat Kazański, Chanat Syberyjski i in.). Stąd carewiczami (carzewicami, carzykami) określano także synów chana oraz jego potomków w dalszych pokoleniach.

Rodzina cara

Małżonki carów określa się mianem caryca (ros. цaрицa), syn cara to carewicz (ros. цapeвич), następca tronu to cesarzewicz (ros. цесаревич), a córka cara to carewna (ros. цapeвнa).

Zobacz też

• samodzierżawie
• Carat