Język gruziński

ქართული ენა
Klasyfikacja genetyczna
	{{{klasyfikacja}}}
Status oficjalny
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	ka
ISO 639-2	geo/kat
ISO 639-3	kat
IETF	ka
Glottolog	nucl1302
Ethnologue	kat
GOST 7.75–97	гру 158
Linguist List	geor
WALS	geo
SIL	GEO
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku gruzińskim
	Słownik języka gruzińskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 14 kwi 2018, była oparta na tej wersji.

Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) – język kartwelski, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w Gruzji, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w Turcji, Rosji, USA i Europie, jak też przez niewielkie grupy w Iranie (tj. Gruzini ferejdańscy) i Azerbejdżanie (Ingilojcy). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nie posiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez Swanów, Megrelów i Lazów.

Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa

Język gruziński, wraz z językami swańskim, megrelskim oraz lazyjskim, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi rodzinami Kaukazu, stanowiąc najbardziej liczny i jednocześnie najważniejszy jej język.

Język gruziński zapisywany jest alfabetem gruzińskim, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej V w. Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szuszanik, którego autorem jest Jakub Curtaweli, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos Rycerz w tygrysiej skórze autorstwa Szoty Rustawelego. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.: Dawid IV Budowniczy.

W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński V w.-XI w. oraz nowogruziński - od XII w.

Język gruziński, pomimo bardzo bogatego słownictwa, posiada również zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m.in. język arabski, perski, turecki, grecki, łacinę, rosyjski czy wreszcie język angielski. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z armeńskiego kalaki "miasto", osetyjskiego ludi "piwo" czy abchaskiego dzghwa "morze"^[1].

Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę oraz Georges'a Dumézila.

Dialektologia

Język gruziński jest silnie zróżnicowany dialektycznie. Istnieje 18 dialektów, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich pozostałe etnolekty kartwelskie, w tym m.in. język swański, choć trzeba pamiętać, że jest to bardziej deklaracja polityczna, niż stwierdzenie językowego stanu rzeczy. Cechami różniącymi dialekty są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik labializacji), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz nieobecne w języku literackim zapożyczenia czy dialektyzmy. Dialekty gruzińskie dzielimy na:

północno-wschodnie - chewsurecki, pszawecki, tuszecki, chewski, mtiulecki
wschodnie - kachetyjski, ingilojski, ferejdański, tianecki
środkowe - kartlijski, dżawachecki, meschecki
południowo-zachodnie - guryjski, adżarski, imerchewiański
północno-zachodnie - imerecki, leczchumski, raczyjski

Do dialektów zalicza się też język judeo-gruziński, będący w rzeczywistości mieszanką języka gruzińskiego i hebrajskiego słownictwa.

Współczesny język literacki ukształtował się w XIX-XX w. na podłożu dialektu kartlijskiego i kachetyjskiego.

Charakterystyka gramatyczna

Język gruziński jest językiem aglutynacyjnym, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, oraz wołacz. Przymiotniki mają identyczną formę jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na pewne pokrewieństwo z językami indoeuropejskimi. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest nominatywny. W odmianie czasowników używa tzw. screeve'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in.

Odmienne części mowy

Rzeczownik

Język gruziński ma względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki, których rdzeń kończy się spółgłoską, mają w mianowniku końcówkę "-ი" (-i). U rzeczowników kończące się w mianowniku na inne samogłoski jest ona częścią rdzenia.

Przypadki

Język gruziński wyróżnia 7 przypadków:

სახელობითი (sakhelobiti) mianownik

Jest to słownikowa forma rzeczownika. W zależności od formy czasownika może oznaczać podmiot bądź dopełnienie bliższe zdania.

მოთხრობითი (motkhrobiti) ergatyw/narratyw

Oznacza podmiot zdania dla niektórych form czasownika.

მიცემითი (micebiti) celownik

Oznacza dopełnienie dalsze. W zależności od formy czasownika, także podmiot lub dopełnienie bliższe.

ნათესაობითი (natesaobiti) dopełniacz

Oznacza własność, przynależność. Jego rola jest bardzo zbliżona do roli dopełniacza w języku polskim.

მოქმედებითი (mokmedebiti) - narzędnik

Podobnie jak w języku polskim określa narzędzie, środek do osiągnięcia czegoś. Np. "კოვზით ვჭამ" (k'ovzit vch'am) - "jem łyżką". Wyraża także obecność dodatku, składnika. Np. "ჩაი შაქრით" (ch'ai shakrit) "herbata z cukrem".

ვითარებითი (witarebiti) adwerbial, essivus

Tworzy przysłówki z przymiotników. Np. წყნარად (cqnarad) - szybko od წყნარი (cqnari) - szybki. W przypadku rzeczowników odpowiada formom z przyimkiem "jako" w języku polskim lub jednej z form narzędnika w języku rosyjskim. Np. ვმუშაობ პროგრამისტად (wmuszaob programistad) "pracuję jako programista" (por. работаю программистом)

წოდებითი (c'odebiti) wołacz

Funkcja podobna do wołacza w języku polskim. Używany rzadko, często w kontekście religijnym lub poetyckim^[2]

Wzór odmiany rzeczowników, kończących się na spółgłoskę

	spółgłoskowe	przykład: k'ac- ("człowiek")
Mianownik	-i	k'ac-i
Narratyw	-ma	k'ac-ma
Celownik	-s	k'ac-s
Dopełniacz	-is	k'ac-is
Narzędnik	-it	k'ac-it
Adverbial	-ad	k'ac-ad
Wołacz	-o	k'ac-o!

Wzór odmiany rzeczowników kończących się na samogłoskę

Wśród tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy:
typ I - zmieniający swoją samogłoskę tematyczną (gł. rzeczowniki kończące się na -e lub -a) oraz
typ II - niezmieniający owej samogłoski, do którego należą rzeczowniki kończące się na -o, -u, -i oraz niektóre na -a lub -e.

	samogłoskowe (I)	przykład: mama- ("ojciec")	samogłoskowe (II)	przykład: Sakartvelo- ("Gruzja")
Mianownik	-Ø	mama	-Ø	Sakartwelo
Narratyw	-m	mama-m	-m	Sakartwelo-m
Celownik	-s	mama-s	-s	Sakartwelo-s
Dopełniacz	-is *	mam-is	-s	Sakartwelo-s
Narzędnik	-it *	mam-it	-ti	Sakartwelo-ti
Adwerbial	-d	mama-d	-d	Sakartwelo-d
Wołacz	-Ø	mama!	-Ø	Sakartwelo!

Porównanie nowej i starej deklinacji w liczbie mnogiej

Mimo że we współczesnym gruzińskim do tworzenia form liczby mnogiej używa się jedynie -eb-, można jednak spotkać – np. w poezji lub niektórych dialektach – deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.

	deklinacja współczesna	deklinacja archaiczna
Mianownik	k'ac-eb-i	k'ac-n-i
Narratyw	k'ac-eb-ma	k'ac-ta
Celownik	k'ac-eb-s	k'ac-ta
Dopełniacz	k'ac-eb-is	k'ac-ta
Narzędnik	k'ac-eb-it	k'ac-ta
Adverbial	k'ac-eb-ad	k'ac-ta
Wołacz	k'ac-eb-o!	k'ac-n-o!

Przymiotnik

Zaimek

Czasownik

Odmienne części mowy

Przyimek

Przypisy

↑ Zapożyczenie to używane jest przez Abchazów jako główny argument za autochtonicznym, "nadmorskim" pochodzeniem swego ludu w opozycji do wewnątrzlądowych Gruzinów. Gruzini mieliby jakoby nauczyć się słownictwa, związanego z morzem od Abchazów, ponieważ sami - będąc ludem z interioru - nie mieli potrzeby takiego rozwinąć. Teza ta wydaje się jednak być błędem, gdyż Kartwelowie zamieszkiwali tereny nadmorskie już w zamierzchłej przeszłości, dlatego najprawdopodobniej można mówić tu jedynie o zastąpieniu starego kartwelskiego wyrazu, abchaskim odpowiednikiem (zjawisko to jest dość powszechne, vide zastąpienie polskiego trześnia ukraińską czereśnią)
↑ Dodona Kiziria - "Beginner's Georgian"

Bibliografia

B. T. Rudenko, Грамматика грузинского языка, Москва 1940
K. Tschenkeli, Einfuehrung in die georgische Sprache, Zürich 1958
H. I. Aronson, Georgian: a Reading Grammar, Bloomington 1990
A. C. Harris, Georgian Syntax: A Study in Relational Grammar, Cambridge 1981

Linki zewnętrzne

[1] Zapożyczenie to używane jest przez Abchazów jako główny argument za autochtonicznym, "nadmorskim" pochodzeniem swego ludu w opozycji do wewnątrzlądowych Gruzinów. Gruzini mieliby jakoby nauczyć się słownictwa, związanego z morzem od Abchazów, ponieważ sami - będąc ludem z interioru - nie mieli potrzeby takiego rozwinąć. Teza ta wydaje się jednak być błędem, gdyż Kartwelowie zamieszkiwali tereny nadmorskie już w zamierzchłej przeszłości, dlatego najprawdopodobniej można mówić tu jedynie o zastąpieniu starego kartwelskiego wyrazu, abchaskim odpowiednikiem (zjawisko to jest dość powszechne, vide zastąpienie polskiego trześnia ukraińską czereśnią)

[beginners-2] Dodona Kiziria - "Beginner's Georgian"

[3] Język prakartwelski nie jest językiem kartwelskim, lecz przodkiem wszystkich języków kartwelskich

[1]

[2]

[A]