Katedra w Halberstadt

Katedra Św. Szczepana i Sykstusa
w Halberstadt

Dom St. Stephanus und St. Sixtus

Widok katedry od strony południowo-wschodniej
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Saksonia-Anhalt
Miejscowość	Halberstadt
Wyznanie	protestanckie
Kościół
Imię	św. Szczepana i Sykstusa
Historia Data rozpoczęcia budowy 1236 Data zakończenia budowy 1491 Poprzednie wyznanie katolickie
Dane świątyni Styl gotycki Świątynia • materiał bud. • kamień
Położenie na mapie Saksonii-Anhaltu Katedra w Halberstadt
Położenie na mapie Niemiec Katedra w Halberstadt
51°53′47″N 11°02′55″E
Strona internetowa

Katedra pw. Świętych Szczepana i Sykstusa w Halberstadt (niem. Dom St. Stephanus und St. Sixtus) – zespół katedralny położony na wzgórzu katedralnym, w historycznym centrum Halberstadt (Saksonia-Anhalt). Obecna gotycka świątynia powstała w XII-XV w. na miejscu trzech starszych kościołów, jej architektura jest przykładem recepcji francuskiego gotyku katedralnego. Poświęcona jest Św. Szczepanowi, pierwszemu męczennikowi i Św. Sykstusowi – papieżowi. Wewnątrz kryje liczne dzieła sztuki w tym liczne gotyckie rzeźby z XII-XV w. Najcenniejszym dziełem jest wczesnogotycka Grupa Ukrzyżowania z krucyfiksem zwanym triumfalnym, z XII w. Zachował się cenny zespół gotyckich witraży w oknach Kaplicy Mariackiej (XIV w.) oraz w prezbiterium (XV w.), liczne ołtarze, w tym główny, dzieło malarza Hansa Raphona z XV -go stulecia. Przy katedrze znajduje się skarbiec (Domschatz) z bogatym zbiorem średniowiecznej rzeźby i rzemiosła artystycznego z IX-XV w. Katedra wraz z zabudową dawnego monasterium kanonickiego i siedziby biskupa stanowią jeden z najważniejszych gotyckich zespołów sakralnych Niemiec.

Dzieje

Widok katedry według Heinricha Wilhelma Teichgräbera

Obecna katedra jest czwartą na tym miejscu. Pierwszy kościół misyjny i od 827 katedralny za czasów Karola Wielkiego i pierwszego biskupa Halberstadt Hildegrima miała prawdopodobnie formę trójnawowej bazyliki, z niewielkim wydzielonym, zamkniętym prostokątnie prezbiterium, nawy boczne zamykały dwa wyższe od nich aneksy. Za czasów biskupa Thiatgrimsa powiększono i podwyższono prezbiterium, prawdopodobnie było flankowane od wschodu dwoma wieżami, od zachodu dodano kaplicę na planie krzyża greckiego. Za Ottona I katedrę gruntownie przebudowano, była to trójnawowa bazylika z transeptem, z prezbiterium i kaplicą od wschodu, – powtórzono plan kaplicy, zaś na miejscu dawnej zachodniej wzniesiono masywny westwerk. Budowę obecnej katedry, powstałej na miejscu zniszczonej przez wojska Henryka Lwa, rozpoczęto od 1236 roku, wpierw wybudowano wysmukłe prezbiterium w typie francuskiego gotyku katedralnego, które otrzymało ambit, z kaplicą Mariacką. Następnie dodano nawę główną, najmłodszą partią są nawy boczne. Rok 1491 uznaje się za datę zakończenia budowy. W XIX wieku przeszła szereg konserwacji, zaś forma obecnej fasady zachodniej ostatecznie się uformowała pod koniec XIX wieku. Pomimo zniszczeń z ostatniej wojny ocalały najcenniejsze dzieła. Odbudowa i gruntowna konserwacja ocalałych elementów przywróciły zespołowi dawną świetność.

Zabudowania monasterium kanonickiego

Zespół katedralny składa się z katedry, oraz zabudowań monasterium kanonickiego skupionych wokół czworobocznego wirydarza otoczonego zbudowanym w 2 ćwierci XIII w krużgankiem w stylu późnego romanizmu. Od strony zachodniej dwukondygnacyjny późnoromański budynek kryjący Tzw. Stary i Nowy Kapitularz, pierwszy z nich zachował pierwotny romański charakter. Ponad nimi refektarz, od strony wschodniej budynki dormitorium, oraz probostwa, gdzie znajduje się skarbiec. Ponadto do krużganków od strony wirydarza przylega Neuenstädter Kapelle (1503) – niewielka kaplica w której znajduje się późnogotycki tryptyk ze scenami m.in. Koronacji NMP, w oknach zachowało się kilka witrażyz XV wieku. Spośród licznych zgromadzonych w krużgankach zabytków (gł. płyty nagrobne) wyróżnia się wykonana z piaskowca figura Madonny z Dzieciątkiem w typie Sedes sapientiae, zwieńczona ozdobną konsolą i baldachimem.

Architektura katedry

Gotycka katedra, zbudowana w całości z kamienia, trójnawowa, orientowana bazylika, z nawą poprzeczną, wysokim (27 m.) prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą. Prezbiterium obiega ambit, do którego przylega od wschodu trójbocznie zamknięta kaplica Mariacka, która jest nakryta osobnym dachem. Na zewnątrz ściany są oszkarpowane, szkarpy ambitu są pokryte bogatą dekoracją kamieniarską i zwieńczone pinaklami.

Ściany nawy głównej i prezbiterium wspierają łuki oporowe. Elewacje ścian bocznych transeptu są zwieńczone trójkątnymi szczytami, dekorowanymi ślepymi maswerkami. Światło wpada do wnętrza przez wielkie ostrołukowe okna z bogatą dekoracją maswerkową. Dekoracja figuralna skupiona jest głównie na północnym portalu: w tympanonie scena Zaśnięcia NMP, w archiwoltach przedstawienia Sybilli i Proroków, pojedyncze figury występują w różnych częściach kościoła. Fasada, wczesnogotycka, wielokrotnie przebudowywana ostatnio w. 2 poł. XIX zwieńczona dwoma wieżami w których znajduje się zespół zabytkowych dzwonów – Osanna z 1454 o wadze 5500 kg, wys. 198,5 cm., odlany przez ludwisarza Johannesa Florisa, czy dwa Henryka Campina – Św. Wawrzyniec, (1 200kg/124,5 m) i Maria Magdalena (800 kg/108,5 cm)

Dzwony

Na wieżach katedry wisi 13 dzwonów, z których niektóre są średniowieczne. Wśród nich to Osanna z 1454 o wadze 4820 kg, wys. 198,5 cm., odlany przez ludwisarza Johannesa Florisa, czy dwa Henryka Campina – Św. Wawrzyniec, (1 080kg/124,5 m) i Maria Magdalena (800 kg/108,5 cm).

Nr	Nazwa	Data odlania	Ludwisarz	Średnica (mm)	Masa (kg)	Dźwięk (16tel)	Wieża
1	Domina/Dunna (Festtagsglocke)	1999	Kunst- und Glockengießerei Lauchhammer	2255	8320	g0 +6	Południowa
2	Osanna (Sonntagsglocke)	1454	Johannes Floris	1985	4820	b0 –1	Północna
3	Micha (Alltagsglocke)	1997	Kunst- und Glockengießerei Lauchhammer	1523	2228	d¹ –7	Północna
4	Laurentiusglocke	1514	Hinrik van Campen	1245	1080	e¹ –4	Północna
5	Maria-Magdalena-Glocke	1514	Hinrik van Campen	1070	790	fis¹ –9	Północna
	Stundenschlag-Glocke	1908	Bochumer Verein	1254	850	g¹ +9	Południowa
	Viertelschlag-Glocke	1908	Bochumer Verein	1015	460	a¹ +7	Południowa

Ponadto dzwony są zawieszone powyżej chóru muzycznego na wysokości szczytu zachodniej fasady. Stanowią one cenny zespół średniowiecznych dzwonów, najstarsze z nich to Langhals odlany ok. 1200 r.

Nr	Nazwa	Data odlania	Ludwisarz	Średnica (mm)	Masa (kg)	Dźwięk (16tel)
6	Bratwurst	wczesne lata XIII w.	vom selben Gießer	737	199	c² –3
7	Sauerkohl			792	291	cis² –9
8	Stimpimp			696	229	fis² –10
9	Langhals	ok. 1200	vom selben Gießer	646	228	g² –9
10	Lämmchen			388	45	~d³
11	Adämchen	ok. 1300	unbekannt	402	56	~dis³

Wnętrze

Wnętrze katedry

Architektura

Architekturę wnętrza cechuje spójność, poszczególne partie pomimo iż zostały wzniesione w pewnym odstępstwie czasowym posiadają cechy wspólne, z czego wynika że istniała pewna określona koncepcja, którą konsekwentnie realizowano aż do zakończenia budowy. Wnętrze jest nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym (częściowo w nawach bocznych i na skrzyżowaniu naw sklepieniem gwiaździstym), które jest wsparte na służkach przylegających do filarów. Ten zasadniczy szkielet architektoniczny oprócz funkcji konstrukcyjnej posiada cechy estetyczne. Powyżej arkad znajdują się triforia, ponad nimi okna, z dekoracją maswerkową. Okna w nawach są mniejsze niż w prezbiterium i kaplicy Mariackiej, gdzie ich powierzchnia zajmuje całe ściany. To wszystko stanowi cenny przykład recepcji francuskiego gotyku katedralnego na terenie Rzeszy. Do filarów przylegają naturalnej wielkości kamienne rzeźby świętych stojących na konsolach pod baldachimami. Ponadto zachowało się wiele elementów gotyckiej rzeźby architektonicznej – kapitele, wsporniki itp. To wszystko wraz z cennym wyposażeniem wnętrza wciąż tworzy integralną, jednolitą całość.

Rzeźba

Wczesnogotycka Grupa Ukrzyżowania

Zespoły rzeźb, z XIII–XV w. W prezbiterium przedstawienia Apostołów wśród nich wyróżnia się Św. Piotr ukazany w stroju papieskim, na skrzyżowaniu naw przedstawienia patronów katedry, w nawie gł. m.in. Św. Maurycy, Św. Sebastian, w pozostałych częściach kościoła m.in. dwa przedstawienia Marii Magdaleny – jako jawnogrzesznica (z głębokim dekoltem) i nawrócona (w prawej ręce trzyma kadzielnicę). W kaplicy Mariackiej przedstawienia m.in. Trzech Króli.

Prezbiterium jest oddzielone od reszty kościoła XV-wieczną bogato rzeźbioną przegroda chórowa, ponad nią na belce tęczowej, datowany na 1. ćw. XIII w. zespół rzeźb ukazujących Grupę Ukrzyżowania, pośrodku krucyfiks z Jezusem w typie Chrystusa Triumfującego.

Malarstwo

W oknach prezbiterium, ambitu, kaplicy Mariackiej oraz transeptu zachował się niemal w całości zespół witraży, z bogatym programem ikonograficznym, m.in. cykl chrystologiczny (w Kaplicy Mariackiej) z XIV w., żywoty Marii i Św. Jana – przełom XIV i XV w.

Malarstwo tablicowe reprezentuje ołtarz główny tryptyk z 1508 r. malowany przez Hansa Raphona, scena główna przedstawia Ukrzyżowanie, którego inspiracją były średniowieczne misteria boczne skrzydła m.in. Zwiastowanie, Narodzenie Chrystusa, Pokłon Trzech Króli, oraz Ofiarowanie.

Ponadto datowana na 1592 manierystyczna ambona, XVIII-wieczne organy, późnoromański pulpit do czytania Ewangelii w formie orła (XII w.), nagrobki, epitafia itd.

Skarbiec

Skarbiec katedry w Halberstadt

Bizantyjska patena, Konstantynopol, schyłek XII w.

Dyptyk konsularny z kości słoniowej, Zachodnie Cesarstwo Rzymskie, 417 r.

Fatymidzki pucharek z kryształu górskiego, przełom X/XI w. oraz XII i XIV w. (dekoracja złotnicza).

Relikwiarz na ramię św. Mikołaja, ok. 1225-1250

Romański relikwiarz, ok. 1225-1250

Szafka relikwiarzowa ze sceną Zwiastowania, ok. 1225-1250. Pierwotnie w kościele NMP w Halberstadt

Szafa, ok. 1300

Maiestas Domini, fragment tapiserii z Chrystusem i apostołami, 2 poł. XII w.

Tapiseria z wizerunkiem Karola Wielkiego, ok. 1225-1250

Hans Raphon, tryptyk z Grupą Ukrzyżowania, 1508-1509 r.

Wejście do skarbca katedry

Skarbiec katedralny – Domschatz tworzy zbiór licznych dzieł malarstwa i rzemiosła artystycznego. Z malarstwa m.in. gotycki tryptyk z przedstawieniem Madonny z koralami i Dzieciątkia w otoczeniu świętych w typie Sacra Conversazione, obrazy : Męczeństwo św. Eufemii, Madonna z Dzieciątkiem w typie apokaliptycznym. Bogaty zespół relikwiarzy tworzą m.in. datowany na 1200 r. relikwiarz z kamieniem którym umęczono św. Szczepana, relikwiarz w kształcie dekorowanej tablicy, kameryzowany, filigranowy, z m.in. cierniem Chrystusowym i relikwiami Apostołów, czy trzy relikwiarze w kształcie ręki z 1225 (m.in. Św. Szczepana). Średniowieczne utensylia reprezentuje zespół XIII w. srebrnych i złotych kielichów, czy IX-wieczna patena z Bizancjum. Tapiserie m.in. wczesnoromańskie z Chrystusem w mandorli i Apostołami, Ostatniej Wieczerzą cechuje znajomość sztuki bizantyjskiej (połowa XII w.) Dworski charakter ma datowany na 1240 r. gobelin z wizerunkiem Karola Wielkiego. Spośród paramentów m.in. mitra z 1300, strój pontyfikalny z 2. poł XIII w. Ponadto XIV-wieczne antependium ze scenami męczeństwa św. Szczepana i św. Sykstusa, przenośny tryptyk z XIV wieku i wiele innych dzieł.

Bibliografia

• Peter Findeisen: Dom, Liebfrauenkirche und Domplatz, Königstein im Taunus 2005.
• Wolfgang Schenkluhn: Halberstadt: Dom und Domschatz, Halle 2002.
• Rolf Toman (red.): Gotyk – architektura, rzeźna, malarstwo, Köln 1998.
• Ernst Ullmann: Gotik, Leipzig 1986.
• Josef Adamiak, Robert Pillep: Zabytki architektury i sztuki NRD, Warszawa 1989.

Linki zewnętrzne

• Strona oficjalna
• Krótkie eseje i galerie zdjęć:
  • Katedra w Halberstadt na anhaltweb.de. anhaltweb.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
  • Katedra w Halberstadt na kathedralen.net
  • Obszerna galeria zdjęć