Powstanie Machny
| Wojna domowa w Rosji | |||
 Machno w otoczeniu żołnierzy | |||
| Czas |
1918 - 1921 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Przyczyna |
Wkroczenie wojsk państw centralnych na tereny URL na podstawie Traktatu brzeskiego | ||
| Wynik |
Zajęcie terenów Wolnego Terytorium przez Armię Czerwoną | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| Siły | |||
| |||
.svg){kind=small}
Powstanie Machny – anarcho-komunistyczne powstanie pod przywództwem Nestora Machno w latach 1918-1921.
Historia
1918
Kiedy po układzie w Brześciu Litewskim (1918) na terytorium Ukraińskiej Republiki Ludowej wkroczyły wojska niemieckie, Nestor Machno zorganizował anarchistyczną partyzantkę, która miała zatrzymać armię interwencyjną i stworzyć na zajętych przez nią terenach system anarchokomunistyczny. W czerwcu 1918 udał się do Moskwy, gdzie spotkał się z Kropotkinem i Swierdłowem. Do Hulajpola (gdzie była siedziba machnowców) wrócił w lipcu 1918 r. Machno dowodził całą partyzantką antyniemiecką między Dnieprem a Morzem Azowskim. We wrześniu 1918 rozbił Austriaków w bitwie o wieś Dibriwka. Zniszczył oddziały Petlury w wielkiej operacji w okolicach Jekaterinosławia.
1919
Hulajpole było w pierwszej połowie 1919 r. całkowicie wolne od władzy zewnętrznej. Na terenie wsi powstały autonomiczne komuny, wolne od wpływów zewnętrznych. Doskonale zorganizowane komuny rolne dostarczały dużych ilości żywności, którą wywożono do wielkich miast. Najbardziej znana była komuna imienia Róży Luksemburg. Machno ściągnął do Hulajpola czołowych anarchistów. Wraz z Arszinowem rozpoczął wydawanie gazety "Put' k swobodie" ("Droga do wolności") i stworzył Komisje Kulturalno-Oświatową. Planowano powołanie do życia nowych szkół wzorowanych na "Escuela Moderna" ("Nowoczesnej szkole") Francisco Ferrera. Armie powstańcza Machno walczyła przeciwko Denikinowi w ramach Armii Czerwonej, lecz pod czarnymi sztandarami. Według przeciwników anarchiści dopuszczali się grabieży na miejscowej ludności, a w późniejszym okresie na polecenie Machno powstał oddział kontrwywiadowczy walczący na terenie Zaporoża i Naddnieprza z wrogami machnowszczyzny, słynący według jej przeciwników z okrucieństwa.
10 kwietnia 1919 r. Zjazd chłopów, robotników i powstańców z Hulajpola po raz kolejny ogłosił zerwanie kontaktów z bolszewikami. W tym samym czasie rząd Lenina ostatecznie postanowił o zerwaniu dalszej współpracy z anarchistami. 4 czerwca 1919 r. oddziały Czeka zaatakowały Hulajpole, przemocą likwidując Komunę im. Róży Luksemburg. Po wycofaniu się Czeka wkroczyły do Hulajpola oddziały Denikina ostatecznie rozprawiając się z anarchistami. Tymczasem Machno przeniósł się na zachód terenów będących pod kontrolą URL, organizując tam partyzantkę przeciwko "białym", w październiku i listopadzie 1919 partyzanci okupowali Jekaterinosław (dzisiejszy Dniepr) i Aleksandrowsk. Machno nie zdobył większego poparcia ze strony miejscowych robotników, którzy opowiadali się za socjalistami lub komunistami, a dodatkowo zrażał ich niechętny stosunek machnowców do proletariatu.
1920
We wrześniu 1920 Armia Czerwona ściągała rezerwy do walki z Polską, ale od strony południowej wciąż stanowiły dla nich zagrożenie oddziały Armii Ochotniczej gen. Wrangla. Obawy bolszewików wzbudzała możliwość przejścia wojsk Machno na stronę Wrangla, który miałby ich przekonać do tego obietnicą nadania chłopom ziemi. Z tego powodu, zostało zawarte z Nestorem Machną porozumienie przeciwko gen. Wranglowi. Silny oddział pod dowództwem Siemiona Karietnikowa został wysłany na Krym aby walczyć ze wspólnym wrogiem. Bolszewicy jednak nie potrzebowali niezależnych oddziałów i po pokonaniu Wrangla 16 listopada 1920 Lew Trocki wydał rozkaz zabicia wziętych do niewoli białych oficerów, ale i również machnowców. 25 listopada 1920 podczas sojuszniczej uroczystości bolszewików i machnowców na Krymie, dowódcy anarchistów zostali aresztowani i rozstrzelani. W efekcie wymordowano ponad 50 tyś. ludzi, wśród których znajdował się między innymi Siemion Karietnikow[1].
Michaił Frunze, dowódca Frontu Południowego, wydał rozkaz rozformowania pozostałych oddziałów Rewolucyjnej Powstańczej Armii i włączenia żołnierzy do zapasowych oddziałów sowieckich. Frunze ogłosił również Nestora Machnę oraz jego ludzi "wrogami ludu" i nakazał bezwzględnie ich rozbroić. Była to część działań mających na celu likwidację niezależnych ośrodków politycznych i wojsk, które pozostały jeszcze w bolszewickiej strefie wpływów. 26 listopada 1920 Czeka aresztowała w Charkowie ukraińskich anarchistów z federacji Nabat. Tego samego dnia Armia Czerwona zaatakowała HulajPole po raz trzeci i zniszczyły odbudowane anarchistyczne komuny. Produkcja rolna w Hulajpolu przestała istnieć[1].
1921
W tak ciężkiej sytuacji Nestor Machno starał się wzniecić powstania chłopskie w całej Rosji. Wiosną 1921 roku niejacy Browa i Masłak podburzyli do buntu chłopów nad Donem, a w czerwcu na Syberię wysłano oddział ludzi pod dowództwem Głazunowa. Działania te jednak nie przyniosły oczekiwanych efektów i zakończyły się porażką. Armia Czerwona regularnie tropiła i wyniszczała oddziały machnowców. Ostatnia walkę Nestor Machno stoczył 17 marca 1921 pod Słobodą Nowospasówką nad Morzem Azowskim. Machno podczas starcia został ranny, ale udało mu się zbiec do Rumunii. Pozbawione głównego dowódcy oddziały szybko zaczęły się rozwiązywać. Jesienią 1921 na terenach Wolnego Terytorium walki ustały[1].
Organizacja
Pod koniec 1918 Nestor Machno pod swoim dowództwem miał 400 ludzi (nie licząc miejscowych chłopów, którzy po walce wracali do domów). Został utworzony sztab powstańcy oraz zorganizowano łączność, dowodzenie i dostawy zaopatrzenia. Powstańcy posiadali bardzo sprawnie działający kontrwywiad, którym kierował Lewka Zińkowski-Zadow. Dowództwo, pomimo anarchistycznej ideologi, jaka przyświecała powstańcom, trzymało twardą dyscyplinę. Między innymi karano śmiercią zdradę czy łupiestwo. W listopadzie wojsko zostało zorganizowane w pułki, które dysponowały karabinami maszynowymi i artylerią. Tak zorganizowane wojsko nazwano Rewolucyjną Powstańczą Armią Ukrainy[1]
Armia stanowiła poważną siłę, której liczebność w szczytowym okresie szacuje się na ponad 100 000 ludzi[2]. Na skuteczność jej działania miały wpływ dobrze uzbrojone oddziały oraz dowództwo. Konnica Machnowców bardzo dobrze sprawdzała się podczas walk na rozległych terenach stepów. Jej ataki były wspierane przez karabiny maszynowe, które wraz z nią podążały na bryczkach (tzw. taczanki). Dzięki takiemu rozwiązaniu, armia łączyła ogromną siłę ognia oraz ruchliwość. Istotnym jej atutem było również wsparcie miejscowej ludności. Mieszkańcy dostarczali im żywność, a także informacje o przeciwniku, co umożliwiało przeprowadzenie niespodziewanego, zmasowanego ataku[1].
Ideologia machnowców
Machnowcy określali siebie jako "chłopów i robotników, którzy powstali w 1918 roku, przeciw brutalności burżuazji, władzy Niemiec i Austro-Węgier oraz hetmanowi Ukrainy." Swój cel zamierzali osiągnąć poprzez walkę zbrojną z władzą monarchistyczną, republiką socjaldemokratyczną oraz bolszewickim rządem komunistycznym. W ich miejsce chcieli wprowadzić wyłonione w wolnych wyborach rady robotnicze, które jednak, w odróżnieniu od tych proponowanych przez komunistów i socjaldemokratów, miały być w pełni antyautorytarne i przeciwne państwowemu socjalizmowi, co wyrażało się poprzez wolną, niezależną od władz, organizację życia społecznego pracujących. Machnowcy podkreślali, że "pracujący sami muszą wybierać własne rady, które mają spełniać życzenia oraz instrukcje właśnie samych pracujących. Będą to więc rady wykonawcze, a nie rządzące." W kwestii własności, postulowano uspołecznienie środków produkcji, tzn. przekazanie w ręce pracujących ziemi, fabryk, farm, kopalń, transportu itp[3].
Podstawą koncepcji politycznej Nestora Machno był anarchizm, jednak zdaniem ukraińskiego historyka Jarosława Hrycaka był on zdecydowanie odmienny od idei głoszonych w tym samym okresie przez anarchistów rosyjskich[4]. Zdaniem wymienionego badacza ważną inspiracją dla działalności machnowców była Kozaczyzna, zaś ruch ten w miarę swojego rozwoju w coraz większym stopniu łączył elementy anarchistyczne, równościowe, z narodowo-ukraińskimi[5].
Przypisy
- ↑ a b c d e Wolność lub śmierć! Z dziejów machnowszczyzny 1917-1921 [online], 6 grudnia 2017 [dostęp 2017-12-07] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-06].
- ↑ RUSSIAN INFORMATION CAMPAIGN AGAINST THE UKRAINIAN STATE AND DEFENCE …, „archive.is”, 7 grudnia 2017 [dostęp 2017-12-07].
- ↑ Przegląd Anarchistyczny - Manifest Machnowskiej Armii Powstańczej, „archive.is”, 7 grudnia 2017 [dostęp 2017-12-07].
- ↑ Ukraina..., s. 299
- ↑ Ukraina..., ss. 300–301
Bibliografia
- M. Przyborowski, D. Wierzchoś: Machno w Polsce, Poznań 2012, ISBN 978-83-933082-1-7,
- Ukraina. Przewodnik Krytyki Politycznej. Z Jarosławem Hrycakiem rozmawia Iza Chruślińska, Warszawa–Gdańsk 2009, ISBN 978-83-61006-72-5,
- Wsiewołod Michajłowicz Eichenbaum: The Makhnovists in the Liberated Regions. [w:] Nieznana rewolucja 1917-1921 (The Unknown Revolution, 1917-1921) [on-line].