Królewszczyzna: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m drobne redakcyjne
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
Linia 11: Linia 11:
W Polsce brak ciągłej dynastii panującej od [[XVI wiek]]u ułatwiał późniejsze nieprzemyślane rozdawnictwo i bezprawne, wbrew konstytucjom sejmu w Piotrkowie ([[1504]]), użytkowanie i przetrzymywanie królewszczyzn przez wpływową szlachtę i magnaterię.
W Polsce brak ciągłej dynastii panującej od [[XVI wiek]]u ułatwiał późniejsze nieprzemyślane rozdawnictwo i bezprawne, wbrew konstytucjom sejmu w Piotrkowie ([[1504]]), użytkowanie i przetrzymywanie królewszczyzn przez wpływową szlachtę i magnaterię.


Już wcześniej, bo od [[XV wiek|XV]] w., królowie często oddawali je w zastaw, np. [[Władysław III Warneńczyk|Władysław Warneńczyk]] zaciągał gigantyczne pożyczki na wojnę<ref>[http://portalwiedzy.onet.pl/28488,,,,wladyslaw_iii_warnenczyk,haslo.html hasło „Wł. III Warneńczyk” w encyklopedii WIEM].</ref> masowo zastawiając królewszczyzny, przekazywano je także jako [[Umowa darowizny|darowizny]] wpływowej [[szlachta|szlachcie]], zwłaszcza możnym i [[magnateria polska|magnaterii]], np. w celu uzyskania ich poparcia<ref>[http://books.google.com/books?id=T_gKAAAAIAAJ&pg=PA109#v=onepage&q=&f=false ''Dzieje Polski XVIII i XIX wieku'' t. 1, s. 109], [[Henryk Schmitt]], Drukarnia „[[Czas (dziennik)|Czasu]]” [[Wincenty Kirchmajer|W. Kirchmajera]], Kraków 1866.</ref> lub w nagrodę{{fakt|data=2010-03}}.
Już wcześniej, bo od [[XV wiek|XV]] w., królowie często oddawali je w zastaw, np. [[Władysław III Warneńczyk|Władysław Warneńczyk]] zaciągał gigantyczne pożyczki na wojnę<ref>[http://portalwiedzy.onet.pl/28488,,,,wladyslaw_iii_warnenczyk,haslo.html hasło „Wł. III Warneńczyk” w encyklopedii WIEM].</ref> masowo zastawiając królewszczyzny, przekazywano je także jako [[Umowa darowizny|darowizny]] wpływowej [[szlachta|szlachcie]], zwłaszcza możnym i [[magnateria polska|magnaterii]], np. w celu uzyskania ich poparcia<ref>[http://books.google.com/books?id=T_gKAAAAIAAJ&pg=PA109#v=onepage&q=&f=false ''Dzieje Polski XVIII i XIX wieku'' t. 1, s. 109], [[Henryk Schmitt]], Drukarnia „[[Czas (dziennik)|Czasu]]” [[Wincenty Kirchmajer|W. Kirchmajera]], Kraków 1866.</ref> lub w nagrodę{{fakt|data=2010-03}}. W 1505 roku król [[Aleksander I Jagiellończyk]] oddał niektóre Królewszczyzny w Ziemi chełmińskiej miejscowemu biskupstwu ([[Papowo Biskupie]]).


Kontrowersyjne (niesprawiedliwe) rozdawnictwo królewszczyzn powodowało czasem wielkie niepokoje podczas sejmów (np. w XVII wieku<ref>[http://books.google.com/books?id=8L0aAAAAYAAJ&pg=PA126#v=onepage&q=&f=false ''Opis powiatu radomskiego''] [[Franciszek Siarczyński]], wydał: [[Tymoteusz Lipiński]], Warszawa 1847, [[Drukarnia Komisji Rządowej Sprawiedliwości]].</ref>).
Kontrowersyjne (niesprawiedliwe) rozdawnictwo królewszczyzn powodowało czasem wielkie niepokoje podczas sejmów (np. w XVII wieku<ref>[http://books.google.com/books?id=8L0aAAAAYAAJ&pg=PA126#v=onepage&q=&f=false ''Opis powiatu radomskiego''] [[Franciszek Siarczyński]], wydał: [[Tymoteusz Lipiński]], Warszawa 1847, [[Drukarnia Komisji Rządowej Sprawiedliwości]].</ref>).

Wersja z 14:55, 11 sie 2014

Liczba dymów miejskich i wiejskich (gospodarstw domowych) w królewszczyznach I Rzeczypospolitej, według spisu statystycznego Fryderyka Moszyńskiego w 1789 roku
Procentowy udział królewszczyzn w stosunku do powierzchni dzielnic I Rzeczypospolitej

Królewszczyzna (królewszczyzny, domena królewska, dobra królewskie) – ziemie będące własnością (dominium) monarchy[1], istniały we wszystkich monarchiach europejskich.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

W Rzeczypospolitej od XVI wieku do czasu rozbiorów były to dobra państwowe[1], następnie zostały przejęte przez trzy państwa zaborcze (m.in. jako dobra kameralne, dobra rządowe).

W ich skład wchodziło wiele majątków ziemskich oraz miast w całym kraju jako spuścizna dynastii Piastów[1].

W Polsce brak ciągłej dynastii panującej od XVI wieku ułatwiał późniejsze nieprzemyślane rozdawnictwo i bezprawne, wbrew konstytucjom sejmu w Piotrkowie (1504), użytkowanie i przetrzymywanie królewszczyzn przez wpływową szlachtę i magnaterię.

Już wcześniej, bo od XV w., królowie często oddawali je w zastaw, np. Władysław Warneńczyk zaciągał gigantyczne pożyczki na wojnę[2] masowo zastawiając królewszczyzny, przekazywano je także jako darowizny wpływowej szlachcie, zwłaszcza możnym i magnaterii, np. w celu uzyskania ich poparcia[3] lub w nagrodę[potrzebny przypis]. W 1505 roku król Aleksander I Jagiellończyk oddał niektóre Królewszczyzny w Ziemi chełmińskiej miejscowemu biskupstwu (Papowo Biskupie).

Kontrowersyjne (niesprawiedliwe) rozdawnictwo królewszczyzn powodowało czasem wielkie niepokoje podczas sejmów (np. w XVII wieku[4]).

Królewszczyzny, poddane egzekucji, mogłyby stanowić teoretycznie ok. 15-20%[potrzebny przypis] ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w praktyce mimo licznych reform (1562, 1563, 1589-1590, w XVII w. zanikł ruch odzyskiwania królewszczyzn – przeważyła złota wolność, 1775) do ich pełnego podporządkowania przez monarchę nigdy nie doszło i większość z tych terenów w rzeczywistości kontrolowana była przez magnaterię i wpływową szlachtę (zarządca miał tytuł starosty niegrodowego).

Formalnie, według prawa, od końca XVI w. (1589-1590) królewszczyzny dzieliły się na ekonomie (zwane także dobrami stołowymi), których dochody były kierowane do skarbu nadwornego (prywatnego skarbu królewskiego, w odróżnieniu od skarbu państwowego), przeznaczonego na zaspokojenie potrzeb monarchy i jego dworu, oraz na starostwa i inne dobra wydzierżawiane lub nadawane w dożywocie szlachcie jako „chleb dobrze zasłużonych”. Część dóbr stołowych, przeznaczonych na osobiste wydatki króla, była także nieraz wydzierżawiona szlachcie (i nielegalnie przetrzymywana przez nią).

Do największych ekonomii w XVII-XVIII w. należały w Koronie:

w Wielkim Księstwie Litewskim:

Sytuacja chłopa w królewszczyznach była zwykle lepsza od tej w dobrach szlacheckich, gdyż wiele praw i przywilejów szlacheckich zwiększających pańszczyznę i inne obciążenia nie było stosowanych w królewszczyznach.

W 1775 r. przeprowadzono „emfiteutyczną reformę starostw i królewszczyzn”, co oznaczało, że odtąd oddawano je w dzierżawę nie na dożywocie, ale na 50 lat, i to tym, którzy zapewniali najwyższy czynsz. Dzierżawy te mogły przechodzić w tym czasie na spadkobierców.

Sejm Czteroletni podjął uchwałę o wystawieniu na sprzedaż ziem królewskich. Po rozbiorach przeszły na własność państw zaborczych.

Ruch egzekucyjny a królewszczyzny

 Osobny artykuł: Ruch egzekucyjny.

Pod koniec XVI wieku Ruch egzekucyjny, czyli stronnictwo niższej i średniej szlachty wraz z niektórymi magnatami, postulował wymuszenie zwrotu tychże dóbr królowi, dla uzupełnienia skarbu prawnie należnymi środkami, czyli restaurację królewszczyzn.

Stronnictwo popierane przez kanclerza Jana Zamoyskiego postawiło sobie za cel wzmocnienie króla poprzez „egzekucję praw”, hasło „egzekucji dóbr” dotyczyło zmuszenie zwrotu królewszczyzn królowi. W 1562 r. sejm uchwalił egzekucję dóbr królewskich (w 1563 r. zatwierdzone przez króla), nie objęła jednak ona ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (dobra hospodarskie – wielkoksiążęce) wobec sprzeciwu litewskich magnatów. Dochody otrzymywane z rewindykowanych królewszczyzn pozwoliły m.in. na utworzenie wojska kwarcianego.

Zobacz też

  1. ↑ a b c encyklopedia.pwn.pl: Internetowe wydanie Encyklopedii PWN artykuł: „królewszczyzny”.
  2. ↑ hasło „Wł. III Warneńczyk” w encyklopedii WIEM.
  3. ↑ Dzieje Polski XVIII i XIX wieku t. 1, s. 109, Henryk Schmitt, Drukarnia „Czasu” W. Kirchmajera, Kraków 1866.
  4. ↑ Opis powiatu radomskiego Franciszek Siarczyński, wydał: Tymoteusz Lipiński, Warszawa 1847, Drukarnia Komisji Rządowej Sprawiedliwości.
  5. ↑ Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska ilustrowana t. III. Warszawa: Wiedza Powszechna (reprint), 1985, s. 94. ISBN 83-214-0411-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Królewszczyzna&oldid=40052231”