Pałac Augustówek w Grodnie

Augustówek - dawna podmiejska rezydencja króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Obecnie nie istnieje.

Założenie powstało na terenie leżącym obecnie w południowo – zachodniej części miasta, na lewym brzegu Niemna. Zbudował ją w drugiej połowie XVIII wieku, według projektu włoskiego architekta Giuseppe de Sacco, podskarbi Wielkiego Księstwa Litewskiego Antoni Tyzenhaus. Nazwę nadano na cześć panującego ówcześnie monarchy.

Architektura

Pałac był budynkiem dwukondygnacyjnym w środkowej części, z jednokondygnacyjnymi częściami bocznymi. Ściany zewnętrzne były zbudowane z ciosanego kamienia. Wewnątrz użyto technologii połączenia cegły z drewnem, czyli tak zwanego „pruskiego muru”. Część piętrową budynku nakrywał dach półkoliście wygięty, a parterową wysokie czterospadowy. Trzy zamknięte łukowato porte-fenêtry na piętrze, toskańskie pilastry między nimi, sztukaterie w postaci roślinnych girland, bonie na arkadach, fryz z tryglifami i rodowymi herbami na metopach ozdobiły ryzalit. Parterowe części boczne nie otrzymały już tak bogatych dekoracji. Elewacja ogrodowa również posiadała dwukondygnacyjny ryzalit, był on jednak trójboczny, a trzy zamknięte łukowato porte-fenêtry znalazły się na parterze, a nie na piętrze, gdzie zamiast nich widniały trzy wysokie, prostokątne okna. Pozostałe dekoracje były podobne do tych, które zdobiły elewację frontową.

Przed frontonem pałacu urządzono kolisty gazon, otoczony szeroką drogą dla pojazdów, a na przestrzał biegła ścieżka dla pieszych do okazałej bramy wjazdowej. Po obu stronach gazonu stanęły dwie oficyny, obie parterowe, pięcioosiowe, pozbawione - poza boniami na narożnikach - jakichkolwiek dekoracji. Jedna z nich służyła za kuchnię i spiżarnię, w drugiej mieściła się administracja i mieszkała służba.

Historia

Król zatrzymywał się w pałacyku w celach prywatnych dla odpoczynku, gdy przebywał na zamku w Grodnie od stycznia 1795 r. do lutego 1797 r., co wynika z zapisów urzędowych raportów hrabiego Eliasza Bezborodki. Relacjonuje on: „ 28 maja (1795 r.) …wieczorem król przejeżdżał się konno za Niemen. W Łosośnie przypatrywał się mustrze batalionu strzelców, zajeżdżał do pałacu w Augustówku i o 10 wieczorem wrócił do zamku”.

Po ostatnim rozbiorze Polski Augustówek został nadany przez cesarzową Katarzynę II generałowi Maurycemu hr. De Laçy za zasługi w wojnie rosyjsko-tureckiej. W archiwum domowym w Augustówku do pierwszej wojny światowej przechowywano listy Napoleona Bonaparte do generała Maurycego De Laçy pełne uznania dla jego zasług bojowych.

Obdarowany hrabia zamieszkał w królewskim pałacyku, ale sprzedał go fikcyjnie przyjacielowi, Karolowi hr. Medemowi, aby odsunąć od dziedziczenia swojego syna, którego postępowania nie akceptował. Majątek ten liczył wówczas wraz  z sąsiednimi folwarkami i wsiami ok. 12 tysięcy hektarów. Hrabia Medem krótko był właścicielem Augustówka, bo już w 1820 r. odstąpił go siostrzeńcowi generała Maurycego hr. de Laçy, kapitanowi wojsk angielskich, Patrykowi O'Brien de Laçy, usynowionemu wcześniej przez generała. Za zgodą cara Aleksandra I połączył dwa nazwiska w jedno – O’Brien de Laçy. Karol Medem zdążył jeszcze przed śmiercią ufundować kaplicę p.w. św.św. Piotra i Pawła, która w 1821 r. stanęła w połowie topolowo-klonowej alei, w pobliżu istniejącej tam od 1794 r. karczmy.

Patryk O’Brien de Laçy osiedliwszy się na ziemiach polskich szybko nawiązał kontakt z sąsiadującymi z Augustówkiem polskimi rodzinami ziemiańskimi Druckich – Lubeckch, Czetwertyńskich i Niemcewiczów oraz sam się spolonizował oraz wychował jako Polaków swoich potomków. Spośród sześciorga dzieci jakie miał z Julią von Damme troje zawarło związki małżeńskie z polskimi arystokratami. Dawny pałacyk króla z przyległymi folwarkami odziedziczył syn Patryka i Julii, Aleksander O'Brien de Laçy, żonaty z Gabrielą Radowicką. Aleksander też miał sześcioro dzieci, które obdzielił odziedziczonym majątkiem.

W latach 1912 -1914 prowadzono przebudowę pałacu według projektu Mariana Baehra.

Augustówek w 1857

Od 1908 r., tj. od śmierci Aleksandra O'Brien de Laçy, który odziedziczył Augustówek z kilkoma przyległymi folwarkami, pozostałe po nim majętności były jakiś czas we wspólnym władaniu wdowy, synów – Maurycego jun., Terencjusza i Patryka oraz córek – Marii Jahołkowskiej, Genowefy Zembrzuskiej i Aleksandry hr. Miączyńskiej. Taki stan prawny trwał do 1921 r., kiedy to nastąpił układ familijny, na podstawie którego Augustówek podzielony został na dwie części. Jedną wraz z pałacem otrzymał wówczas pułkownik wojska polskiego, Terencjusz O'Brien de Laçy, druga wraz z dawną karczmą i kaplicą z grobami rodzinnymi przypadła jego młodszemu bratu, Maurycemu O'Brien de Laçy, który utrzymaną w stylu stanisławowskim karczmę przebudował na piękny dwór i w nim urządził sobie nową siedzibę.

Plan podziału dóbr Augustówek z 1926 r.

W czasie I wojny światowej pałac w 1915 roku spłonął wraz z zabytkowymi meblami i innymi cennymi zbiorami na skutek podpalenia przez uciekające przed Niemcami wojska rosyjskie. Po spaleniu się pałacu zachowały się oficyny i w jednej z nich zamieszkał płk Terencjusz O'Brien de Laçy.

Karczma - dwór Maurycego O'Brien de Laçy

Na terenie majątku w 1794 roku zbudowana została zachowana do dzisiaj karczma, która stanęła w pobliżu przecięcia alei topolowej przez trakt grodzieński, prowadzący bezpośrednio z miasta do fabryk Tyzenhauza w Foluszu nad rzeką Łososianką, dopływem Niemna. Karczma swym zewnętrznym wyglądem przypominająca raczej klasycystyczny dwór niż zajazd została wzniesiona na planie prostokąta o szeroko rozstawionych dziesięciu osiach, parterowa, kryta czterospadowym dachem. W jej środkowej  części występuje pseudoryzalit z belkowaniem wspartym na czterech kolumnach. W jego trójosiowej części środkowej występował pseudoryzalit z belkowaniem wspartym na czterech przyściennych kolumnach. Ponad wydatnym, profilowanym, nakrytym daszkiem gzymsem zamykającym ryzalit, znajdowała się niewielka facjatka z prostokątnym oknem, ujętym w ramy ćwierćkolistego naczółka, i dwiema umieszczonymi po bokach, rozczłonkowanymi płycinami, ściankami attykowymi. Powściągliwą dekorację elewacji frontowej uzupełniały dalsze naczółki: poziomy nad drzwiami wejściowymi, trójkątne nad środkowymi oknami partii bocznych, a w końcu gzymsy podparapetowe. Ryzalit poprzedzał taras. Elewacja ogrodowa nie posiadała ryzalitu.

Po 1921 roku część z karczmą i kaplicą została własnością Maurycego. Po dokonanej przebudowie wnętrz dawnej karczmy, budynek stał się jego siedzibą. Maurycy O'Brien de Laçy, żonaty z rosyjską księżniczką, Nadzieją Drucką, przebudował karczmę tak, że stała się ona podobna do klasycystycznego pałacyku. Po pewnym czasie siedziba ta stała się salonem literackim, który gościł takie osobistości jak Maria Dąbrowska, Zofia Nałkowska, Julian Tuwim, Juliusz Kaden-Bandrowski, Witkacy, bowiem księżna Drucka miała ambicje literackie, napisała kilka powieści, była założycielką i prezeską Towarzystwa Przyjaciół Literatury i Sztuki im. Elizy Orzeszkowej, a od 1930 r. członkinią polskiego PEN-Clubu.Maurycy hrabia O’Brien de Laçy był osobą znaną w Grodnie, powszechnie bardzo szanowaną i lubianą. Maurycy O’Brien de Laçy w latach 1929-1932 był prezydentem miasta Grodna. Pełnił również on szereg funkcji społecznych. Przez dłuższy czas prezesował w Związku Ziemian.W murach jego rezydencji gościło wiele znakomitych postaci. Między innymi w czerwcu 1939 r. odpoczywał w Augustówku Stanisław Ignacy Witkiewicz „Witkacy”. Oboje małżonkowie mieszkali w Augustówku do września 1939 r. Potem wyjechali do Warszawy i tam przeżyli okupację niemiecką.

Ich dwór przetrwał II wojnę światową. Powojenna rozbudowa Grodna spowodowała, że znalazł się w jego śródmiejskiej, lewobrzeżnej dzielnicy, przy ul. Repina, otoczony typowymi dla socjalistycznego budownictwa blokami. Obecnie mieści się w nim placówka kulturalna o nazwie: Młodzieżowe Centrum Rozwoju.

Kaplica śś. Piotra i Pawła

W 1819 r. została wybudowana w Augustówku przez hrabiego Karola Medema zachowana do dzisiaj kaplica pod wezwaniem śś. Apostołów Piotra i Pawła. Nad nią wznosi się kopuła zwieńczoną latarnią i krzyżem. Wewnątrz kaplica otrzymała kształt rotundy. W ołtarzu umieszczono obraz Matki Boskiej, a po bokach podobizny Św. Apostołów Piotra i Pawła. W czasach sowieckich kaplica była zdewastowana. Odnowiona została w latach 90-tych według projektu grodzieńskiego architekta Stanisława Szejki. Obecnie należy do parafii rzymsko-katolickiej Augustówek.

Park

Rezydencję otaczał około 20-hektarowy park o założeniu regularnym z wykopanym podłużnym stawem. Do pałacu wiodły aleje wjazdowe, jedna z nich od bramy prowadziła do odległego o półtora kilometra Niemna. Park ten zachował się jedynie szczątkowo.

Bibliografia

• Roman Aftanazy - Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom 3
• Strona Radzima - http://www.radzima.org/pl/object/6409.html
• Strona dworypogranicza http://dworypogranicza.pl/index.php/bialorus/180-grodno