Petyhorcy: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana]

Usunięta treść Dodana treść

Jednokolumnowy

Wersja z 14:06, 11 lut 2019

Petyhorcy, pietyhorcy (łac. pientho-horcensis), czerkiesi – lekka odmiana husarii używana w XVI-XVIII wieku najczęściej w Wielkim Księstwie Litewskim^[1]. Był to rodzaj kawalerii pośredni między husarią a jazdą kozacką/jazdą pancerną, o czym świadczy też wysokość żołdu^[1]. Jazda petyhorska zaciągana była przede wszystkim w ramach wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od lat 70. XVII wieku wyraźnie dominowała wielkością wśród innych litewskich formacji kawaleryjskich^[1]. Była drugą po husarii jazdą kopijniczą w Rzeczypospolitej, nieco się od niej różniącą^[1]. Formacja wspierająca husarię, często używana do oskrzydlania przełamanego przez husarię frontu przeciwnika, ale czasami także wspólnie z husarią pełniąca rolę przełamującą. W odróżnieniu od Wielkiego Księstwa, petyhorcy w Koronie nie byli formalnie zaciągani, ale przypuszczalnie wchodzili w skład chorągwi prywatnych^[1]. W Wielkim Księstwie Litewskim petyhorcy byli najliczniejszym rodzajem kawalerii (w 1673 roku stanowili ponad połowa wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego)^[1]. Uważa się, że posiadanie kopii odróżniało petyhorców od jazdy kozackiej (na Litwie) i pancernej (w Koronie)^[2].

Uzbrojenie

Kopia o długości około 4 metrów, krótka strzelba (bandolet), pistolet.

Charakterystyka formacji

Kasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro w 1675 roku zanotował: Lekki husarz, albo petyhorzec na dobrym koniu, z drzewem siedm łokciowym (bez proporca) wyprawowany będzie w szyszaku, z blachem przednim, albo w kaftanie dobrze przeszywanym, i w pancerzu powleczonym z karwaszami, ostroga u nogi, bandolet na cztery piędzi rurę długą mający, pistolet przynajmniej jeden, ładownicę tak sporą jak u pieszego^[1].

Wynikało z tego opisu, że petyhorcy mieli krótsze o 1 metr kopie od husarzy, ale pozostałe uzbrojenie bardzo podobne^[1].

Wg innych koncepcji petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia kaukaskiego. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie (tzw. Piatihorcy od Pięciu Gór w państwie Czerkiesów)^[3], później także Tatarzy litewscy i miejscowa szlachta. Dykcyonarz geograficzny Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu^[4]. Dysponowali natomiast kopią, według jednych źródeł identyczną z husarską, według innych - nieco lżejszą. Tego typu chorągwie petyhorskie istniały na pewno w czasach Stefana Batorego. Jedna z nich, pod dowództwem rotmistrza Temruka Onychowicza Szymkowicza brała udział w wojnie z Gdańskiem i w wyprawach na Moskwę. Sam Temruk figuruje jako rotmistrz obrony potocznej już w spisach z czasów Zygmunta Augusta, nie wiadomo jednak bliżej, jaką chorągwią wtedy dowodził. Rotmistrzowie Temruk i Halibek (imiona typowo czerkieskie) pojawiają się także w archiwum korespondencji i rozkazów Jana Zamoyskiego z lat 1580-1582^[5].

Stukonna rota petyhorska rotmistrza Zachariasza brała udział w bitwie pod Kircholmem z 1605 roku^[6], a inna stukonna Stanisława Chwaliboga w bitwie pod Kłuszynem pięć lat później^[7].

W czasach późniejszych tradycyjne chorągwie petyhorskie nadal istniały, jednak mianem petyhorskich zaczęto określać także chorągwie pancerne. Z czasem zatarła się różnica między jednymi i drugimi.

Do wyposażenia ochronnego petyhorca należały: kolczuga, misiurka, karwasze, niekiedy kałkan. W XVII wieku otrzymali kirysy ochronne. Broń zaczepną stanowiły: 3-4 metrowa rohatyna, szabla, dwa pistolety i rusznica lub łuk typu wschodniego.

Po reformach wojskowych 1776 chorągwie petyhorskie przekształcono w Petyhorską Brygadę Kawalerii Narodowej.

Petyhorcy szczególnie zasłużyli się w bitwie pod Chocimiem, w obronie obozu pod Żurawnem, w bitwie pod Wojniłowem.

Wynagrodzenie

Husarze, zarówno litewscy, jak i koronni, mieli pobierać co kwartał 51 zł, natomiast jazda kozacka w Wielkim Księstwie 41 zł (jej odpowiednik w Koronie czyli jazda pancerna otrzymywała tyle samo). W 1673 roku jazda petyhorska otrzymywała kwartalnie 46 zł, co lokowało ją w hierarchii wojskowej pod względem wysokości płac, pomiędzy husarią a pancernymi^[1].

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ZbigniewZ. Hundert ZbigniewZ., Z. Hundert, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136-149 [online] [dostęp 2019-02-11] (ang.).
↑ H. Wisner, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 21 (1978), s.101
↑ Marcin Kruszewski: Circassian Princes in Poland: The Five Princes.
↑ Piatyhorce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 61 .
↑ Archiwum Jana Zamoyskiego. T. II (1580-1582). Warszawa: 1909.
↑ Wisner Henryk, Kircholm 1605, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 2011, s. 122-123
↑ R. Sikora, Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie, Warszawa 2010, s.59

Bibliografia

Tadeusz Korzon: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. T. 2. Lwów: Ossolineum, 1923, s. 65.
Marek Plewczyński: Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI wieku. Warszawa: 1985. ISBN 83-01-05997-4.
Marcin Gawęda: Połonka-Basia 1660. Warszawa: Bellona, 2005, seria: HB. ISBN 83-11-10211-2.
Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I
Hundert Zbigniew, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136-149

Linki zewnętrzne

Marcin Kruszynski "Circassian Princes in Poland: The Five Princes", historia "pułku piatigorskiego"

[:0-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ZbigniewZ. Hundert ZbigniewZ., Z. Hundert, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136-149 [online] [dostęp 2019-02-11] (ang.).

[2] H. Wisner, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 21 (1978), s.101

[3] Marcin Kruszewski: Circassian Princes in Poland: The Five Princes.

[4] Piatyhorce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 61 .

[5] Archiwum Jana Zamoyskiego. T. II (1580-1582). Warszawa: 1909.

[6] Wisner Henryk, Kircholm 1605, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 2011, s. 122-123

[7] R. Sikora, Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie, Warszawa 2010, s.59

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
+'''Petyhorcy''', ''pietyhorcy'' ([[łac.]] ''pientho-horcensis''), ''czerkiesi'' – lekka odmiana husarii używana w XVI-XVIII wieku najczęściej w [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkim Księstwie Litewskim]]<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Zbigniew Hundert |tytuł = Z. Hundert, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136-149 |data dostępu = 2019-02-11 |url = https://www.academia.edu/8993500/Z._Hundert_Kilka_uwag_na_temat_chor%C4%85gwi_petyhorskich_w_wojskach_Rzeczypospolitej_w_latach_1673_1683_w_W_pancerzu_przez_wieki._Z_dziej%C3%B3w_wojskowo%C5%9Bci_polskiej_i_powszechnej_red._Marcin_Baranowski_Andrzej_G%C5%82adysz_Andrzej_Niewi%C5%84ski_seria_Homo_Militans_t._II_O%C5%9Bwi%C4%99cim_2014_s._136-149 |język = en}}</ref>. Był to rodzaj kawalerii pośredni między husarią a jazdą kozacką/[[Pancerni (I Rzeczpospolita)|jazdą pancerną]], o czym świadczy też wysokość żołdu<ref name=":0" />. Jazda petyhorska zaciągana była przede wszystkim w ramach wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od lat 70. XVII  wieku wyraźnie dominowała wielkością wśród innych litewskich formacji kawaleryjskich<ref name=":0" />. Była drugą po husarii jazdą kopijniczą w Rzeczypospolitej, nieco się od niej różniącą<ref name=":0" />. Formacja wspierająca [[husaria|husarię]], często używana do oskrzydlania przełamanego przez husarię frontu przeciwnika, ale czasami także wspólnie z husarią pełniąca rolę przełamującą. W odróżnieniu od Wielkiego Księstwa, petyhorcy w Koronie nie byli formalnie zaciągani, ale przypuszczalnie wchodzili w skład chorągwi prywatnych<ref name=":0" />. W Wielkim Księstwie Litewskim petyhorcy byli najliczniejszym rodzajem kawalerii (w 1673 roku stanowili ponad połowa wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego)<ref name=":0" />. Uważa się, że posiadanie kopii odróżniało petyhorców od jazdy kozackiej (na Litwie) i pancernej (w Koronie)<ref>H. Wisner, ''Wojsko litewskie I połowy XVII wieku'', cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 21 (1978), s.101</ref>.
-[[Plik:Pancerni muzeum Wp.jpg|300px|prawo]]
+[[Plik:Sanok,_Muzeum_Historyczne,_broń_szyszak_i_napierśnik_02.jpg|alt=|mały|Szyszak i napierśnik z XVII wieku.]]
-'''Petyhorcy''', ''pietyhorcy'' ([[łac.]] ''pientho-horcensis''), ''czerkiesi'' – lekka jazda [[Wielkie Księstwo Litewskie|litewska]] używana w XVI-XVIII wieku. Odpowiednik [[jazda kozacka|jazdy kozackiej]], później [[Pancerni (I Rzeczpospolita)|pancernych]] w [[Korona Królestwa Polskiego|Koronie]]. Formacja wspierająca [[husaria|husarię]], często używana do oskrzydlania przełamanego przez husarię frontu przeciwnika.
+== Uzbrojenie ==
+Kopia o długości około 4 metrów, krótka strzelba (bandolet), pistolet.
 == Charakterystyka formacji ==
+Kasztelan lwowski [[Andrzej Maksymilian Fredro]] w 1675 roku zanotował: ''Lekki husarz, albo petyhorzec na dobrym koniu, z drzewem siedm łokciowym (bez proporca) wyprawowany będzie w [[Szyszak (hełm)|szyszaku]], z blachem przednim, albo w kaftanie dobrze przeszywanym, i w pancerzu powleczonym z [[Karwasz|karwaszami]], ostroga u nogi, [[Bandolet (broń)|bandolet]] na cztery piędzi rurę długą mający, pistolet przynajmniej jeden, ładownicę tak sporą jak u pieszego''<ref name=":0" />''.''
-Petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia [[Kaukaz (kraina historyczna)|kaukaskiego]]. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie (tzw. Piatihorcy od [[Piatigorsk|Pięciu Gór]] w państwie [[Czerkiesi|Czerkiesów]])<ref>{{cytuj stronę |url=https://web.archive.org/web/20130531042114/http://www.circassianworld.com/kruszynski.html |tytuł=Circassian Princes in Poland: The Five Princes |autor=Marcin Kruszewski}}</ref>, później także [[Tatarzy]] litewscy i miejscowa szlachta. ''Dykcyonarz geograficzny'' Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu<ref>{{SgKP|VIII|61|Piatyhorce}}</ref>. Nie używali oni uzbrojenia ochronnego poza [[misiurka|misiurką]] i [[karwasze|karwaszami]]. Dysponowali natomiast [[kopia (broń)|kopią]], według jednych źródeł identyczną z [[husaria|husarską]], według innych - nieco lżejszą. Tego typu chorągwie petyhorskie istniały na pewno w czasach [[Stefan Batory|Stefana Batorego]]. Jedna z nich, pod dowództwem rotmistrza [[Temruk Szymkowicz|Temruka Onychowicza Szymkowicza]] brała udział w wojnie z [[Gdańsk]]iem i wyprawach na [[Moskwa|Moskwę]]. Sam Temruk figuruje jako [[rotmistrz]] [[obrona potoczna|obrony potocznej]] już w spisach z czasów [[Zygmunt August|Zygmunta Augusta]], nie wiadomo jednak bliżej, jaką [[chorągiew (wojsko)|chorągwią]] wtedy dowodził. Rotmistrzowie Temruk i Halibek (imiona typowo czerkieskie) pojawiają się także w archiwum korespondencji i rozkazów [[Jan Zamoyski|Jana Zamoyskiego]] z lat 1580-1582<ref>{{cytuj książkę |url=http://booksnow2.scholarsportal.info/ebooks/oca5/28/archiwumjanazamo02krakuoft/archiwumjanazamo02krakuoft.pdf |tytuł=Archiwum Jana Zamoyskiego |tom=II (1580-1582) |miejsce=Warszawa |rok=1909}}</ref>.
+Wynikało z tego opisu, że petyhorcy mieli krótsze o 1 metr kopie od husarzy, ale pozostałe uzbrojenie bardzo podobne<ref name=":0" />.
+Wg innych koncepcji petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia [[Kaukaz (kraina historyczna)|kaukaskiego]]. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie (tzw. Piatihorcy od [[Piatigorsk|Pięciu Gór]] w państwie [[Czerkiesi|Czerkiesów]])<ref>{{cytuj stronę |url=https://web.archive.org/web/20130531042114/http://www.circassianworld.com/kruszynski.html |tytuł=Circassian Princes in Poland: The Five Princes |autor=Marcin Kruszewski}}</ref>, później także [[Tatarzy]] litewscy i miejscowa szlachta. ''Dykcyonarz geograficzny'' Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu<ref>{{SgKP|VIII|61|Piatyhorce}}</ref>. Dysponowali natomiast [[kopia (broń)|kopią]], według jednych źródeł identyczną z [[husaria|husarską]], według innych - nieco lżejszą. Tego typu chorągwie petyhorskie istniały na pewno w czasach [[Stefan Batory|Stefana Batorego]]. Jedna z nich, pod dowództwem rotmistrza [[Temruk Szymkowicz|Temruka Onychowicza Szymkowicza]] brała udział w wojnie z [[Gdańsk]]iem i w wyprawach na [[Moskwa|Moskwę]]. Sam Temruk figuruje jako [[rotmistrz]] [[obrona potoczna|obrony potocznej]] już w spisach z czasów [[Zygmunt August|Zygmunta Augusta]], nie wiadomo jednak bliżej, jaką [[chorągiew (wojsko)|chorągwią]] wtedy dowodził. Rotmistrzowie Temruk i Halibek (imiona typowo czerkieskie) pojawiają się także w archiwum korespondencji i rozkazów [[Jan Zamoyski|Jana Zamoyskiego]] z lat 1580-1582<ref>{{cytuj książkę |url=http://booksnow2.scholarsportal.info/ebooks/oca5/28/archiwumjanazamo02krakuoft/archiwumjanazamo02krakuoft.pdf |tytuł=Archiwum Jana Zamoyskiego |tom=II (1580-1582) |miejsce=Warszawa |rok=1909}}</ref>.
+Stukonna rota petyhorska rotmistrza Zachariasza brała udział w bitwie pod Kircholmem z 1605 roku<ref>Wisner Henryk,  ''Kircholm 1605'', wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 2011, s. 122-123</ref>, a inna stukonna Stanisława Chwaliboga w bitwie pod Kłuszynem pięć lat później<ref>R. Sikora, ''Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie'', Warszawa 2010, s.59</ref>.
 W czasach późniejszych tradycyjne chorągwie petyhorskie nadal istniały, jednak mianem petyhorskich zaczęto określać także chorągwie [[Pancerni (I Rzeczpospolita)|pancerne]]. Z czasem zatarła się różnica między jednymi i drugimi.
@@ Linia 10: / Linia 19: @@
 Po reformach wojskowych 1776 chorągwie petyhorskie przekształcono w '''''Petyhorską Brygadę Kawalerii Narodowej'''''.
+Petyhorcy szczególnie zasłużyli się w [[Bitwa pod Chocimiem (1673)|bitwie pod Chocimiem]], w obronie obozu pod Żurawnem, w [[Bitwa pod Wojniłowem|bitwie pod Wojniłowem]].
+== Wynagrodzenie ==
+Husarze, zarówno litewscy, jak i koronni, mieli pobierać co kwartał 51 zł, natomiast jazda kozacka w Wielkim Księstwie 41 zł (jej odpowiednik w Koronie czyli jazda pancerna otrzymywała tyle samo). W 1673 roku jazda petyhorska otrzymywała kwartalnie 46 zł, co lokowało ją w hierarchii wojskowej pod względem wysokości płac, pomiędzy husarią a pancernymi<ref name=":0" />.
+<br />
 == Zobacz też ==