Wandalowie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Bibliografia: drobne merytoryczne, źródła/przypisy |
ilustracja |
||
| Linia 17: | Linia 17: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
[[Plik:Europa Germanen 50 n Chr.svg|thumb|Wandale i Goci w Europie Środkowej około 50 roku n.e.]] |
|||
[[Plik:Invasions of the Roman Empire 1.png|270px|right|thumb|Uproszczona mapa różnych najazdów na teren cesarstwa rzymskiego, przedstawiająca migrację Wandalów (kolor niebieski) z dzisiejszej Polski, przez Dację, Galię, Iberię do północnej Afryki i ich ataki na terenie Morza Śródziemnego, wliczając w to złupienie Rzymu w 455 roku. |
[[Plik:Invasions of the Roman Empire 1.png|270px|right|thumb|Uproszczona mapa różnych najazdów na teren cesarstwa rzymskiego, przedstawiająca migrację Wandalów (kolor niebieski) z dzisiejszej Polski, przez Dację, Galię, Iberię do północnej Afryki i ich ataki na terenie Morza Śródziemnego, wliczając w to złupienie Rzymu w 455 roku. |
||
---- |
---- |
||
| Linia 28: | Linia 29: | ||
]] |
]] |
||
=== Wandalowie w Europie Środkowej === |
=== Wandalowie w Europie Środkowej === |
||
Obecnie wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów{{r|Przegląd archeologiczny t}}, przebywających od [[III wiek p.n.e.|III w. p.n.e.]] na ziemiach polskich{{r|Początkowo na Dolnym Śląsku}}, z ludnością [[kultura przeworska|kultury przeworskiej]]. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego [[Lugiowie|Związku Lugijskiego]]{{r|Jerzy Strzelczyk Wandalowie}}. W II wieku n.e. (faza B2b) przedstawiciele kultury przeworskiej zajmowali tereny Podlasia i Zachodniego Mazowsza<ref>Kaczanowski P., Kozłowski J. K., ''Wielka Historia Polski'', t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s.284</ref>. |
Obecnie wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów{{r|Przegląd archeologiczny t}}, przebywających od [[III wiek p.n.e.|III w. p.n.e.]] na ziemiach polskich{{r|Początkowo na Dolnym Śląsku}}, z ludnością [[kultura przeworska|kultury przeworskiej]]. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego [[Lugiowie|Związku Lugijskiego]]{{r|Jerzy Strzelczyk Wandalowie}}. W II wieku n.e. (faza B2b) przedstawiciele kultury przeworskiej zajmowali tereny Podlasia i Zachodniego Mazowsza<ref>Kaczanowski P., Kozłowski J. K., ''Wielka Historia Polski'', t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s.284</ref>. |
||
Wersja z 17:45, 6 lis 2019
grupy nordyckie
grupa Harpstedt-Nienburg
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
grupy estońskie
grupy trackie
kultura Poieneşti-Lukaševka
Wandalowie – grupa plemion wschodniogermańskich, zamieszkująca przed Wielką wędrówką ludów Europę Środkową (dzielili się na Silingów i Hasdingów, część badaczy jako wandalskie zalicza też plemiona Wiktofalów, Lakringów i Hariów[1]). W noc sylwestrową 406 roku wraz ze Swebami i Alanami przekroczyli zamarznięty Ren w pobliżu Moguncji[2], po czym przez trzy lata pustoszyli Galię. W trakcie dalszej wędrówki po Cesarstwie Zachodniorzymskim dotarli do Północnej Afryki, gdzie po zdobyciu Kartaginy założyli swoje własne państwo (439 r.). Przetrwało ono sto lat i zostało ostatecznie podbite przez Cesarstwo Bizantyńskie w latach 533-534.
Historia
Wandalowie
Wandalowie w Europie Środkowej
Obecnie wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów[3], przebywających od III w. p.n.e. na ziemiach polskich[4], z ludnością kultury przeworskiej. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego Związku Lugijskiego[5]. W II wieku n.e. (faza B2b) przedstawiciele kultury przeworskiej zajmowali tereny Podlasia i Zachodniego Mazowsza[6].
Wędrówka Wandalów
W czasie wywołanej najazdem Hunów (od 375 r.) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem Alanów i dotarła na obszary między Dunajem i Cisą. W czasie wędrówki na południe zasiedlali tereny południowo-wschodniej Polski i założyli swą nekropolię w Prusieku, pierwszą rozpoznaną w polskich Karpatach[7][8].
Hasdingowie przekroczyli w noc sylwestrową 406 r. Ren w rejonie Mogontiacum (Moguncji) i znaleźli się na ziemiach cesarstwa rzymskiego. W 409 r. dotarli do Hiszpanii, podczas gdy inne odłamy Wandalów dotarły do Dacji i Panonii. W 416 r. zawarli z przybyłymi wcześniej do Hiszpanii, Alanami (plemię sarmackie) unię personalną; ich królowie nosili odtąd tytuł rex Vandalorum et Alanorum ("król Wandalów i Alanów")[9].
Afrykańskie państwo Wandalów
Z Półwyspu Iberyjskiego pod wodzą Genzeryka przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską (w sile ok. 80 000 ludzi) do Afryki Północnej w 429 r., gdzie – po zdobyciu Kartaginy w 439 r. – utworzyli kwitnące aż do 477 r., państwo Wandalów i Alanów, które obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnego wraz z Sardynią, Korsyką i czasowo Sycylią. Wandalowie żyli z łupów i piractwa, które zagrażało całemu basenowi Morza Śródziemnego.
W 455 roku złupili w jednym wypadzie Rzym, a ogromne skarby przewieźli do Kartaginy. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu zawartego między Genzerykiem, a cesarzem rzymskim, Walentynianem III. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej, Eudokii, z synem Genzeryka, Hunerykiem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. Teodoryk, król Ostrogotów i władca Italii, zawarł z Wandalami pokój.
Szacuje się, że Wandalowie stanowili ok. 5% ludności w swoim państwie. Poza Hunerykiem Wandalowie nie żenili się z Rzymianami, te dwie społeczności były całkowicie odseparowane. W dawnej prowincji Africa Proconsularis (pomniejszonej po reformie Dioklecjana) skonfiskowane majątki ziemskie nadano Wandalom (sortes Vandalorum), natomiast w pozostałych prowincjach stały się własnością króla[10].
Upadek Królestwa Wandalów
Na początku lat 30. VI wieku cesarz bizantyjski Justynian postanowił pokonać Wandalów. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na Sardynii. Gdy Wandalowie zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 000 żołnierzy wylądowało w Afryce. Belizariusz, dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów, Gelimer, zamknął się w twierdzy numidyjskiej, ale wzięto go głodem. Został przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał w podarowanym mu majątku. Wiedząc, że nie ma szans na obronę królestwa Wandalów, pozwolił na włączenie go do cesarstwa. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili swą odrębność.
Niestety, dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców oraz inne ludy germańskie, takie jak Frankowie, Goci i Longobardowie. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie wielkiej wędrówki ludów byli arianami. Arianizm zwalczany był przez Kościół katolicki jako herezja. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się już żaden władca równie wybitny jak Genzeryk. Pisma Wandalów i ich tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znamy przede wszystkim z opisów katolickich pisarzy takich jak Fulgencjusz z Ruspe i Wiktor z Wity.
Dziedzictwo etymologiczne
Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna wandal stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko na swojej drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: Wandalowie na określenie członków plemienia oraz wandale na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra, czyli oddających się wandalizmowi.
Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji od zniekształconego przez Arabów określenia Vandolita (teren Wandalów).
Przypisy
- ↑ Henryk Łowmiański: Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 245
- ↑ Encyklopedia historyczna świata. T. I. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1999, s. 425. ISBN 83-85909-51-6.
- ↑ Przegląd archeologiczny. t. 40-41, 1992, str. 66-67 "konfrontacja danych archeologicznych z źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlili wschodniogermańscy Wandalowie"
- ↑ Początkowo na Dolnym Śląsku, w Polsce centralnej i zachodnim Mazowszu, potem w Małopolsce,
- ↑ Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 2005, s. 49.
- ↑ Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka Historia Polski, t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s.284
- ↑ "Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od 2004 roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w Prusieku (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od Sanoka, na Pogórzu Bukowskim. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich." [w:] Renata Madyda-Legutko. Instytut Archeologii UJ. Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach. 2005
- ↑ Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok
- ↑ Robert Kasperski, Ethnicity, ethnogenesis, and the Vandals: Some Remarks on a Theory of Emergence of the Barbarian Gens, s. 201-242, 17 lipca 2017.
- ↑ Joseph Vogt: Upadek Rzymu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993, s. 234, ISBN 83-06-02312-9
Bibliografia
- Marek Wilczyński, Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów, Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1994, ISBN 83-85898-29-8, OCLC 750702746.
- Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, wyd. 2, PIW, Warszawa, 2005, ISBN 83-06-02964-X
- Józef Kuranc, Gejzeryk, król Wandalów i Alanów (zagadnienia wybrane), [w:] "Roczniki Humanistyczne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Annales des Lettres", R. 21 (1973), z. 3, s. 71-91.
- Kokowski Andrzej, Kultura przeworska – zarys dziejów, [w:] Wandalowie, strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa 2004, s. 25-85
- Kokowski Andrzej, Starożytna Polska. Od trzeciego wieku przed Chrystusem do starożytności, Warszawa 2006
- Robert Kasperski, Ethnicity, ethnogenesis, and the Vandals: Some Remarks on a Theory of Emergence of the Barbarian Gens, „Acta Poloniae Historia” 112, 2015, s. 201-242 (Link: https://www.academia.edu/23726980/Robert_Kasperski_Ethnicity_Ethnogenesis_and_the_Vandals_Some_Remarks_on_a_Theory_of_Emergence_of_the_Barbarian_gens_Acta_Poloniae_Historica_112_2015_pp._201-242)
- Joseph Vogt, Upadek Rzymu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993, ISBN 83-06-02312-9
