Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Eldfell
Eldfell - wulkan na islandzkiej wyspie Heimaey, w archipelagu Vestmannaeyjar u południowych wybrzeży kraju, o wysokości powyżej 200 metrów. Powstał w wyniku erupcji wulkanicznej, która miała miejsce niespodziewanie 23 stycznia 1973 roku w miejscowości Heimaey. Nazwa wulkanu pochodzi z języka islandzkiego i oznacza: Ognista Góra.
Erupcja doprowadziła do poważnego kryzysu na wyspie i jej niemalże pełnej ewakuacji. Pył wulkaniczny osiadł na większości jej powierzchni niszcząc tym samym wiele domów, potok lawy doprowadził zaś do konieczności zamknięcia portu - głównego źródła dochodu mieszkańców zajmujących się rybołówstwem. Aby zapobiec dostaniu się potoku do portu, z powodzeniem chłodzono go wodą morską.
Po zakończeniu samego procesu erupcji, mieszkańcy wyspy postanowili wykorzystać energię pochodzącą z powoli stygnącej lawy przy ogrzewaniu wody i generowaniu elektryczności. Wykorzystali też materiał piroklastyczny, który posłużył do powiększenia pasa startowego lokalnego lotniska; użyto go także do wyrównania terenu pod nowe osiedle mieszkaniowe, liczące 200 domów.
Przed erupcją[edytuj | edytuj kod]
Islandia leży w strefie częstej aktywności wulkanicznej ze względu na jej położenie w Grzbiecie Śródatlantyckim, gdzie Płyta Eurazjatycka i Północnoamerykańska poruszają się, co znacznie zwiększa wulkaniczną aktywność. Szacuje się, że jedna trzecia spośród bazaltowej lawy na całym świecie została wyprodukowana przez islandzkie erupcje.
Archipelag Vestmannaeyjar leży poza południowym wybrzeżem Islandii i składa się z kilku małych wysp, uformowanych przez erupcje w epoce holocenu. Heimaey, największa i jedyna zaludniona spośród wysp, zawiera także materiał z ery plejstocenu. Najbardziej znanym punktem na Heimaey przed 1973 rokiem był Helgafell, umieszczony na wysokości 200 metrów nad poziomem morza, wulkaniczny stożek, który powstał w wyniku erupcji około 5 000 lat temu.
Archipelag Vestmannaeyjar został zasiedlony około 874 roku przed naszą erą przez zbiegłych irlandzkich niewolników, którzy przetrzymywani byli przez norweskich osadników zamieszkujących Islandię. Mimo, że archipelag przez wiele lat miał problemy z ubogimi zasobami wody pitnej i był nękany przez piratów, Heimaey stało się najważniejszym ośrodkiem islandzkiego rybołówstwa, posiadając jeden z nielicznych dobrych portów w południowej części kraju i znajdując się na obszarze dobrych łowisk.
Od momentu zasiedlenia wyspy do 1963 roku nie miały miejsca żadne erupcje wulkaniczne. W 1963 roku na skutek podmorskiej erupcji na powierzchnię zaczęła wyłaniać się wyspa Surtsey. W wyniku czteroletniej erupcji, która rozpoczęła się poza brzegiem, około 20 kilometrów na południowy zachód od Heimaey, Surtsey stała się częścią archipelagu Vestmannaeyjar. Naukowcy rozważali możliwość, że wulkaniczna aktywność w archipelagu może wzrastać w wyniku rozszerzania się na południe ryftu przecinającego Islandię.
Początki erupcji[edytuj | edytuj kod]
21 stycznia 1973 roku około godziny 20:00 w okolicach Heimaey miała miejsce seria małych wstrząsów. Były one na tyle słabe, że mieszkańcy wyspy nie mogli ich wyczuć. Jednak stacja sejsmiczna, znajdująca się w odległości 60 kilometrów zarejestrowała sto dużych wstrząsów między godziną 1:00 a 3:00 22 stycznia. Wstrząsy trwały aż do godziny 11:00, jednak występowały w coraz większych odstępach czasu. Ustały około godziny 23:00 tego samego dnia. Do godziny 1:34 następnego dnia zarejestrowano siedem wstrząsów, z czego największy miał siłę 2,7 stopni w skali Richtera.
Na obszarze płyty tektonicznej drobne wstrząsy są bardzo powszechne, a zatem nic nie wskazywało, aby zwiastowały one erupcję wulkaniczną. Z tego powodu początek erupcji był niemal całkowicie niespodziewany. 23 stycznia około godziny 1:55 otworzyła się szczelina. Miało to miejsce we wschodniej części wyspy, w miejscu położonym kilometr od centrum Heimaey i około 200 metrów na wschód od Kirkjubær, gdzie znajdował się kościół.
Szczelina szybko rozszerzyła się do 2 kilometrów przecinając wyspę w poprzek. Wystąpiła także podwodna aktywność na północnym i południowym krańcu szczeliny. Wzdłuż całej szczeliny, sięgającej 3 km długości, trysnęły widowiskowe strumienie lawy, ale po kilku godzinach aktywność skupiła się na jednym otworze położonym około 800 m na północ od dawnego stożka wulkanicznego Helgafell, tuż obok wschodniego skraju miasta.
Podczas pierwszych dni erupcji, ilość wyrzuconej lawy i materiału piroklastycznego oszacowano na 100 metrów sześciennych. W przeciągu dwóch dni z lawy powstał stożek żużlu o wysokości 100 metrów. Pierwotnie nazwą wulkanu było Kirkjufell (Góra Kościoła) ze względu na bliskie położenie Kirkjubær. Ta nazwa nie została przyjęta przez oficjalny islandzki komitet ds. nazewnictwa miejsc. Komitet ten nadał wulkanowi nową nazwę - Eldfell (Góra Ognia), wbrew sprzeciwowi miejscowych.
Ewakuacja[edytuj | edytuj kod]
We wczesnych godzinach erupcji Islandzka Organizacja Obrony Cywilnej podjęła decyzję o ewakuacji całej ludności Heimaey, tym samym realizując ustalony wcześniej plan ewakuacji przygotowany na wypadek takiej sytuacji. Ewakuacja była konieczna, ponieważ strumienie lawy płynęły już w kierunku wschodniej strony miasta, a cała wyspa zagrożona była intensywnym opadaniem popiołu.
Z powodu sztormów, które miały miejsce na kilka dni przed erupcją, niemal cała flota rybacka znajdowała się w porcie, co znacznie pomogło w organizacji szybkiej ewakuacji ludzi. Ludność została ostrzeżona o sytuacji zagrożenia dźwiękiem syren strażackich i ludzie zebrali się przed portem. Zabrali ze sobą tylko rzeczy osobiste, aby wszyscy byli w stanie zmieścić się do łodzi. Pierwsze łodzie odpłynęły do Þorlákshöfn około godziny 2:30, pół godziny po rozpoczęciu erupcji.
Większość ludzi opuściła wyspę w łodziach. Na szczęście strumienie lawy i emisja materiału piroklastycznego nie dotarły do pasa startowego na Heimaey do czasu, gdy wyspę opuścili drogą lotniczą pacjenci ze szpitala, osoby starsze oraz osoby, które nie mogły podróżować drogą morską. W ciągu sześciu godzin od początku erupcji, niemal wszyscy spośród 5 300 ludzi zamieszkujących wyspę zostało ewakuowanych. Kilku ludzi pozostało na wyspie w celu przeprowadzenia niezbędnych czynności i w celu ocalenia mienia z zagrożonych domów. W związku z wyjątkową sytuacją bydło, konie i owce zostały ubite.
Zniszczenie domów i powstanie nowego lądu[edytuj | edytuj kod]
Budynki, które znajdowały się w pobliżu szczeliny wkrótce zostały zniszczone przez strumienie lawy i emisję materiału piroklastycznego. Kilka dni po rozpoczęciu erupcji, kierunek wiatru zmienił się na zachodni. Spowodowało to opadanie znacznych ilości materiału piroklastycznego nad resztą wyspy i w efekcie dalsze znaczne zniszczenia. Wiele spośród domów uległo zniszczeniu w wyniku intensywnego opadania popiołu, jednak dzięki grupie ochotników, którzy pracowali przy oczyszczaniu popiołu z dachów i zabijaniu okien deskami, znacznie więcej domów udało się uratować. Do końca stycznia ateriał piroklastyczny zakrył większość wyspy, w niektórych miejscach sięgnął głębokości 5 metrów. Poza zniszczeniami spowodowanymi przez spadający popiół, niektóre spośród domów spłonęły w wyniku pożarów wywołanych przez bomby wulkaniczne albo zostały pochłonięte przez strumienie lawy.
Do początku lutego emisja materiału piroklastycznego zmniejszyła się, jednak strumienie lawy zaczęły powodować poważne szkody. Podwodna aktywność północnej szczeliny przerwała kabel energetyczny i wodociąg, które dostarczały energię elektryczną i wodę z Islandii. Lawa zaczęła wpływać do portu, co wywołało poważny niepokój. Zniszczenie portu oznaczałoby upadek przemysłu rybackiego na Heimaey. Ponieważ udział Heimaey w połowie ryb w Islandii wynosił około 25%, miałoby to znaczący wpływ na gospodarkę kraju.
Strumienie lawy zmierzały w kierunku morza, na wschód od wyspy, tworząc nowy ląd, który ostatecznie zajął powierzchnię 2 km². Lawa zniszczyła kilkaset domów. Strumienie miały postać grubej i bryłowatej lawy ʻAʻā (z islandzkiego: apalhraun). Lawa przykryła ziemię na głębokość 40, a miejscami nawet 100 metrów. W późniejszym stadium erupcji, napływ lawy zniszczył fabrykę przetwórstwa rybnego, a także uszkodził dwie inne fabryki i zburzył tamtejszą elektrownię.
Pomimo bliskości erupcji od miasta i wielkich zniszczeń, wybuchowi można przypisać jedynie jedną ofiarę śmiertelną. Był nią człowiek, który włamał się do apteki by zdobyć leki i udusił się toksycznymi oparami. Dwutlenek węgla, oraz niewielkie ilości trujących gazów, zbierały się w wielu budynkach częściowo zasypanych wyrzuconymi materiałami piroklastycznymi i kilku innych ludzi doznało zatrucia wchodząc do tych budynków.
Próby zmniejszenia niebezpieczeństw stwarzanych przez nagromadzony trujący gaz obejmowały budowę wielkiego muru, który miał kierować gazy z dala od miasta, oraz kopanie rowu mającego spowodować odpływ dwutlenku węgla. Metody te jedynie częściowo odniosły skutek, ponieważ opierały się one na założeniu, że gazy były uwalniane przy kraterze i stamtąd opadały w stronę miasta. Uważa się jednak, że przynajmniej część dwutlenku węgla powstała w głębi kanału lawowego i przesączyła się przez pokłady starszych skał prosto do miasta.
Operacje chłodzenia lawy[edytuj | edytuj kod]
Głównym zagrożeniem dla mieszkańców była możliwość spłynięcia potoku lawy, który odciąłby port. Jeden z planów zakładał, iż port powinien zostać zamknięty, zaś następnie należy do niego doprowadzić nowy kanał, przez który mógłby odbywać się transport; liczono jednak, że to nie będzie konieczne, jeśli tylko uda się spowolnić proces spływania tejże substancji. Wcześniej używano już wody w podobnych sytuacjach na Hawajach i na Etnie, jednak były to operacje na małą skalę, o umiarkowanym sukcesie. Mimo tego, Páll Zóphóníasson obliczył, że relatywnie prostym zabiegiem będzie studzenie lawy poprzez spryskiwanie jej wodą morską.
Pierwszą próbę spowolnienia napływu lawy poprzez polewanie czoła wodą morską podjęto 7 lutego i pomimo małej ilości pompowanej wody (100 litrów na sekundę) działanie przynosiło widoczne efekty. Chłodzenie lawy wodą było powolne, ale przebiegało w bardzo efektywny sposób, zamieniając prawie całą wodę w parę. Gdy stwierdzono dobre efekty stosowania tej metody, zwiększono wysiłki skierowane ku zatrzymaniu wycieków lawy.
Na początku marca, gdy odłamał się duży fragment ściany krateru ze szczytu Eldfell i płynąca lawa zaczęła nieść go ku przystani, zwiększono ilość pompowanej wody. Bryła ta, nazwana Flakkarinn (Wędrowiec), mogłaby poważnie zagrozić działaniu portu gdyby dotarła tak daleko. W celu zapobieżenia posuwania się bryły naprzód 1 marca sprowadzono pogłębiarkę Sandey. W czasie akcji profesor Sigurgeirsson wskazał obsadzie pomp miejsca, w których należy skupić działania by najefektywniej zatrzymać wycieki lawy. Ostatecznie Wędrowiec rozpadł się na dwie części, z których obie zatrzymały się w odległości około 100 metrów od wyjścia z portu.
Następujące działania mające na celu studzenie lawy były najbardziej ambitnymi jakie kiedykolwiek podjęto. Sandey był w stanie pompować do 400 litrów wody na sekundę w stronę napływającej lawy, a w celu zwiększenia chłodzonego obszaru rozłożono sieć rur rozprowadzających morską wodę. Drewniane podpory podtrzymujące rury zapalały się w miejscach gdzie lawa była najgorętsza; topiły się nawet podpory wykonane z aluminium. Jednak same rury były chronione przed stopieniem przez płynącą w nich zimną wodę pompowaną z morza. Jednocześnie można było chłodzić nawet 1.2 ha lawy, tworząc wewnętrzne bariery, które twardniejąc zatrzymywały na sobie kolejne warstwy.
Kładzenie rur nad gorącą lawą było bardzo niebezpieczne. Widoczność była mocno ograniczona ze względu na emisję dużej ilość pary wodnej. Prowizoryczne dojścia do czoła lawy utworzono rozgarniając materiał piroklastyczny przy pomocy buldożerów. Ekipy kładące rury posługiwały się buldożerami i zmuszone były do posługiwania się krótkofalówkami by posuwać się przez kłęby pary i układać kolejne rury. Pracownicy nazywający siebie 'oddziałem samobójczym' byli w stanie ułożyć rury aż 130 metrów w głąb, ponad napływającą lawą. Mimo, że kilku członków ekipy doznało lekkich poparzeń, nikt nie odniósł większych obrażeń.
Do końca marca jedna piąta miasta została pochłonięta przez napływającą lawę i potrzebna stała się jeszcze większa ilość pompowanej wody. Sprowadzono więc ze Stanów Zjednoczonych trzydzieści dwie pompy, każda o wydajności sięgającej 1000 litrów na sekundę. Gdy pompy te zaczęły pracę przy studzeniu, napływ lawy został dramatycznie spowolniony i ostatecznie zatrzymany. Po kilku tygodniach zaczął pojawiać się problem z wałami pomp, prawdopodobnie spowodowany faktem, że pompy były zaprojektowane do pompowania ropy naftowej, a nie wody. Na miejsce sprowadzono nowe ulepszone wały wyprodukowane w Reykjavíku.
Znaczącą pozostałością po operacji studzenia lawy stała się wielka ilość soli, która wytrąciła się z wody morskiej rozpylonej na lawie. Duże obszary zostały pokryte kryształkami soli, a całkowitą jej ilość szacuje się na około 220 000 ton.
Erupcja ta trafiła na pierwsze strony gazet na całym świecie, na miejscu od razu pojawiły się islandzkie ekipy dziennikarskie. W Europie wydarzenie to było relacjonowane na równi z rozmowami pokojowymi w Paryżu, kończącymi wojnę wietnamską. Próby powstrzymania lawy przez mieszkańców były opisywane w czasopismach takich, jak National Geographic (np. Volcano overwhelms an Icelandic village, 1973). Zwiększone zainteresowanie mediów wyspą doprowadziło do rozwoju turystyki zaraz po zakończeniu erupcji[1].
Koniec erupcji[edytuj | edytuj kod]
Po kilku pierwszych dniach tempo emisji lawy stale spadało. Początkowa ilość 100 metrów sześciennych na sekundę do 8 lutego zmniejszyła się do 60 m3/s, a w pierwszej połowie marca do 10 m3/s. Następnie spadek tempa zmniejszył się, ale w połowie kwietnia emisja spadła już do około wynosiła 5 m3/s.
26 maja kuter rybacki wykrył także krótkotrwałą aktywność podmorską około 4 km na północny wschód od Heimaey, kilometr od Islandii. Erupcja ostatecznie ustała na początku lipca, gdy cała widoczna lawa już zastygła i przez kilka dni pozostały jeszcze jedynie cieki pod powierzchnią. Na krótko przed końcem erupcji, nachyleniomierz umieszczony 1150 metrów od krateru mierzący odkształcenie ziemi w czasie erupcji wykazał osiadanie w stronę krateru, wskazywało to na opróżnianie komory wulkanicznej zasilającej erupcję.
Całkowita ilość wyrzuconego materiału podczas pięciomiesięcznej erupcji szacuje się na 0.25 kilometra sześciennego. W wyniku tego powierzchnia wyspy zwiększyła się o około 2,5 km², co stanowi wzrost o około 20% względem dawnej powierzchni. Ostatecznie wyjście z portu zostało zwężone, ale nie zamknięte, a nowy ląd utworzony z lawy w istocie spełnia rolę falochronu i zapewnia lepsze schronienie dla statków. Flakkarinn był niesiony w potoku lawy kilkaset metrów w stronę portu, ale zatrzymał się z dala od brzegu morza.
Heimaey po erupcji[edytuj | edytuj kod]
Ze względu na niską przewodność cieplną skał, pod skorupą zastygłej lawy przez wiele lat może utrzymywać się temperatura rzędu setek stopni. Po zakończeniu erupcji naukowcy ocenili wykonalność pozyskiwania ciepła z stygnącej powoli lawy. Wkrótce opracowano eksperymentalny system, do którego w 1974 podłączono pierwszy dom. Program rozwinięto na kilka kolejnych domów oraz szpital, a w 1979 roku rozpoczęła się budowa czterech większych instalacji do pozyskiwania ciepła. Każda z nich zbierała energię na obszarze kwadratu o boku 100 m, poprzez przesączanie wody w gorące miejsca i zbieranie powstałej pary wodnej. Moc uzyskiwana przez instalacje sięgała 40 MW; dodatkowo prawie wszyscy mieszkańcy wyspy korzystali z uzyskanej ciepłej wody.
Wyraźnie widoczna linia szczeliny z 1973 na południe od Eldfell
Wielka ilość materiału piroklastycznego powstałego w wyniku erupcji została częściowo użyta do powiększenia pasów startowych miejscowego małego lotniska, a także jako podstawa pod budowę 200 nowych domów. Do połowy 1974 roku, około połowy dawnej populacji powróciło na wyspę, a do marca 1975, około 80%. Koszty regeneracji i odbudowy Heimaey zostały pokryte przez wszystkich Islandczyków poprzez hypothecated sales tax oraz z pomocy międzynarodowej wynoszącej w sumie 2.1 mln dolarów, pochodzącej głównie z Danii, ale przy istotnym udziale Stanów Zjednoczonych i kilku organizacji międzynarodowych. Z nowym falochronem chroniącym przystań utworzonym z lawy, przemysł rybacki odzyskał dawną siłę i obecnie wyspa pozostaje najbardziej znaczącym ośrodkiem rybackim kraju.
Po zakończeniu erupcji, Eldfell miał wysokość około 220 metrów nad poziomem morza. Od tego momentu, jego wysokość zmniejszyła się z 18 do 20 metrów z powodu osunięć i kompresji wyrzuconego materiału oraz erozji spowodowanej wiatrem. Mieszkańcy wyspy obsadzili trawą dolne części nieosłoniętych zbocz by je ustabilizować i zapobiec dalszej erozji. Przewiduje się, że ostatecznie większa część wulkanu pokryje się trawą, tak jak sąsiadujący wulkan Helgafell.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Center for Short-Lived Phenomena Event Reports 1545, 1547, 1552, 1567, wyd. Smithsonian Institution
- L. Kristjansson, I. Simon, M.L. Cohen, S. Björnsson. Ground tilt measurements during the 1973 Heimaey eruption. „Journal of Geophysical Research”. 80, s. 2951–2954, 1975.
- Lava-Cooling Operations During the 1973 Eruption of Eldfell Volcano, Heimaey, Vestmannaeyjar, Iceland, U.S. Geological Survey Open-File Report 97-724
- H. Mattsson, A. Hoskuldsson. Geology of the Heimaey volcanic centre, south Iceland: early evolution of a central volcano in a propagating rift?. „Journal of Volcanology and Geothermal Research”. 127, s. 55–71, 2003.
- Jr. R.S. Williams, J.G. Moore: Man Against Volcano: The Eruption on Heimaey, Vestmannaeyjar, Iceland. USGS, 1983.
- John McPhee: The Control of Nature. 1989. ISBN 0-374-12890-1. Środkowa część książki poświęcona jest erupcji, jej efektom, chłodzeniu lawy oraz ludziom zaangażowanym w akcję i dotkniętych skutkami wybuchu.
- Aktuellt 1973. K G Bertmarks förlag, 1973, s. 97-104. ISSN 0343-6993.
Kategoria:Wulkany Islandii [[af:Eldfell]] [[az:Eldfell]] [[da:Eldfell]] [[de:Eldfell]] [[en:Eldfell]] [[fr:Eldfell]] [[is:Eldfell]] [[nl:Eldfell]] [[no:Eldfell]] [[sv:Eldfell]] [[tr:Eldfell]]