Willa dyrektora kopalni „Giesche”
 nr rej. – A/660/2020 z 02.06.2020 (woj. śląskie) – A/1628/96 z 29.03.1996 (woj. katowickie) | |
 Willa od strony ul. Pszczyńskiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Pszczyńska 10 |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Inwestor | |
| Powierzchnia użytkowa | |
| Ukończenie budowy |
1910 |
| Pierwszy właściciel | |
| Kolejni właściciele | |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°13′07,13″N 19°03′34,85″E/50,218647 19,059681
| |
Willa dyrektora kopalni „Giesche” (nazywana willą Brachta lub błędnie willą Uthemanna) – willa znajdująca się w katowickiej dzielnicy Giszowiec, przy ulicy Pszczyńskiej 10.
Budynek powstał w 1910 roku w stylu łączącym neobarok, klasycyzm i secesję[5], a przeznaczony był dla dyrektora kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”). W czasie II wojny światowej zamieszkał w willi Fritz Bracht – gauleiter i nadprezydent prowincji Górny Śląsk, natomiast po wojnie pełnił funkcję przedszkola, domu kultury, harcówki i banku.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki[edytuj | edytuj kod]
Willa została wybudowana w 1910 roku wraz z przyległym do niej osiedlem patronackim Giszowiec[1] dla dyrektora kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”). Została ona zaprojektowana przez Georga i Emila Zillmannów razem z osiedlem Giszowiec[6]. Budowy doglądał osobiście dyrektor koncernu Georg von Giesches Erben – Anton Uthemann[7], choć sam nigdy w niej nie mieszkał (willa powstała dla dyrektora kopalni „Giesche”, a Uthemann był dyrektorem całego koncernu i mieszkał w pałacyku w Załężu)[8]. Według innych źródeł willa miała być darem dla Uthemanna za wkład w rozwój spółki, ale jej nie przyjął[6].
W 1912 roku przy willi stał przeniesiony z Janowa pomnik ufundowany przez ordynata mysłowickiego – Aleksandra Mieroszewskiego w 1835 roku[9]. Pierwszym lokatorem willi został ówczesny dyrektor kopalni – Carl Besser. Pod wpływem politycznych nacisków w 1926 roku wyjechał on do Berlina, a do willi wprowadził się prezes spółki Silesian-American Corporation[6].
II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
Podczas II wojny światowej, w latach okupacji niemieckiej w willi zamieszkiwał Fritz Bracht – gauleiter i nadprezydent prowincji Górny Śląsk w III Rzeszy. Przeprowadził się do niej w 1941 roku wraz ze swoją żoną Paulą. Obszar wokół willi podlegał wówczas silnej ochronie ze strony SS[10]. Wzmocniono również garnizon posterunku Schutzpolizei w Giszowcu, a także wysyłano patrole Kriminalpolizei z Katowic w różnych godzinach[11]. W tym czasie powstał również system schronów[9]. Ponadto, na wypadek ewentualnego ataku, z budynku prowadziły podziemne tunele. Jedno z jego wyjść miało być połączone z lotniskiem na Muchowcu. Tunel obecnie jest zasypany[7].
Fritz Bracht w czasie swojego pobytu w willi nakazał zniszczenie pomnika ufundowanego przez Mieroszewskiego. Ogrodnik nie wypełnił rozkazu i po potłuczeniu cokołu pomnik zakopał w ziemi w innym miejscu. Został on odkopany po II wojnie światowej. Obecnie znajduje się na skwerze Emila i Georga Zillmannów w Nikiszowcu[9].
Za czasów Brachta willę odwiedzali wysocy funkcjonariusze III Rzeszy. M. in. wieczorem, 17 lipca 1942 roku w willi zatrzymał się Heinrich Himmler, nadzorujący pierwszy transport Żydów holenderskich do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau[12]. W związku z wizytacją Himmlera w obozie KL Auschwitz-Birkenau, następnego dnia w godzinach porannych willę odwiedzili również Rudolf Höss wraz ze Ernstem Schmauserem[10].
Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]
Po II wojnie światowej, w latach 50. XX wieku w willi mieściło się przedszkole przeniesione z budynku dawnej szkoły ewangelickiej[13], natomiast po oddaniu do eksploatacji kopalni „Staszic”, w 1966 roku uruchomiono Klub Zakładowy[14]. W klubie zorganizowano sekcje o różnorodnej tematyce. Działały tam sekcje: szachowa, modelarska, plastyczna, taneczna, recytatorska i muzyczna. W willi funkcjonowała również kawiarnia, a w pobliskim parku mały basen. Willa stanowiła miejsce spacerów okolicznych mieszkańców. W latach 70. XX wieku[6] w budynku zorganizowano katowicki hufiec Związku Harcerstwa Polskiego[7], a potem organizowano w nim jedynie uroczystości weselne[6][15]. W tym czasie pracował tu jako portier malarz Erwin Sówka[6].
Po przemianach ustrojowych w 1989 roku budynek willi stał opuszczony, a stan techniczny ulegał z czasem pogorszeniu. W 1996 roku został on zakupiony przez firmę Węglokoks, który przeprowadził modernizację obiektu[6]. Dodatkowo, do willi dobudowano biurowiec, w którym działał od 2004 oddział Getin Banku[1]. Pod koniec 2014 roku[6] przeniósł swoją siedzibę do biurowca przy al. W. Roździeńskiego[16]. Cały kompleks 8 września 2017 roku został wystawiony na sprzedaż w cenie około 25 milionów złotych netto[3].
Architektura i otoczenie[edytuj | edytuj kod]
Budynek willi dyrektora kopalni „Giesche” powstał w 1910 roku na skraju wybudowanego w tym samym czasie osiedla patronackiego Giszowiec. Został on zaprojektowany przez Georga i Emila Zillmannów z Charlottenburga. Budynek ten łączy style neobaroku, klasycyzmu i secesji[17]. Jest on wzorowany na podberlińskich willach[6]. Budynek zbudowano na skraju lasu, przy drodze do Murcek (obecnie ulice Pszczyńska i Bielska). Został on otoczony dużym ogrodem. W sąsiedztwie willi znajdował się budynek ze stajniami i mieszkaniem woźnicy, a także mieszkanie ogrodnika, przy którym znajdowała się szkółka drzew[2].
We wnętrzu willi pierwotnie znajdowały się przestronne pokoje, dwie łazienki oraz jedna z pierwszych na Górnym Śląsku wind elektrycznych. Budynek ten był również podłączony do sieci centralnego ogrzewania[6]. W 1939 roku podczas inwentaryzacji wykonanej na zlecenie kopalni „Giesche” wyliczono powierzchnię willi na 438 m². Na parterze znajdował się salon, dwa pokoje, kuchnia, jadalnia, hall i taras. Nie wiadomo, jaki był wówczas układ pomieszczeń na piętrze. Przy willi znajdował się również garaż i stajnia z dwoma mieszkaniami, szklarnia, pomieszczenia gospodarcze oraz ogród. W parku zaś był kort tenisowy, ogród kwiatowy i warzywny oraz sad[10].
Willa wraz z przyległym do niej biurowcem jest obecnie ogrodzona stalową siatką. Wjazd do niej odbywa się przez dwie bramy – północną (główna) i południowa. Willa wraz z biurowcem są wyposażone w podstawową infrastrukturę techniczną. Na północ od willi znajdują się korty tenisowe wraz z budynkami towarzyszącymi[3].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Dom prowincjalny sióstr służebniczek w Katowicach (siedziba urzędowa Fritza Brachta)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Jabłoński 2013 ↓, s. 24.
- ↑ a b Reuffurth 2006 ↓, s. 49.
- ↑ a b c Węglokoks: Nieruchomość na sprzedaż. weglokoks.com.pl, 2017-09-08. [dostęp 2020-11-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-02)]. (pol.).
- ↑ Łączna powierzchnia użytkowa willi oraz przyległego do niej biurowca.
- ↑ Michał Bulsa, Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1: Górny Śląsk, Łódź 2022, s. 76.
- ↑ a b c d e f g h i j Węglokoks: Willa Uthemanna, Brechta, Węglokoksu… czyja teraz?. weglokoks.com.pl, 18 września 2017-09-18. [dostęp 2020-11-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-10)]. (pol.).
- ↑ a b c Przemysław Jedlecki: Willa Uthemanna nabiera blasku. katowice.wyborcza.pl, 2003-11-11. [dostęp 2020-11-08]. (pol.).
- ↑ Dariusz Pietrucha: Nazistowskie spotkanie na szczycie, czyli niechlubna historia willi na Giszowcu. wydarzenia.interia.pl, 2015-04-06. [dostęp 2020-11-08]. (pol.).
- ↑ a b c Tofilska 2016 ↓, s. 117.
- ↑ a b c Dariusz Pietrucha: Nazistowskie spotkanie na szczycie, czyli niechlubna historia willi na Giszowcu. [w:] Odkrywca [on-line]. wydarzenia.interia.pl, 2015-04-06. [dostęp 2020-11-08]. (pol.).
- ↑ Tofilska 2016 ↓, s. 116.
- ↑ Tofilska 2016 ↓, s. 115.
- ↑ Tofilska 2016 ↓, s. 153.
- ↑ Tofilska 2016 ↓, s. 160.
- ↑ Według Tofilskiej (2016, s. 160) Klub Zakładowy został zlikwidowany w czasie stanu wojennego i wówczas pomieszczenia po remoncie przekazano harcerzom.
- ↑ Przemysław Jedlecki: Zabytkowa willa i biurowiec do wynajęcia. To perła Giszowca. katowice.wyborcza.pl, 2016-02-25. [dostęp 2020-11-08]. (pol.).
- ↑ Michał Bulsa, Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1: Górny Śląsk, Łódź 2022, s. 76.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Leszek Jabłoński (red.), Na trasie Balkan Ekspresu. Giszowiec, Nikiszowiec, Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic, Katowice: Urząd Miasta Katowice. Warsztaty Szkolne Zespołu Szkół Poligraficzno-Mechanicznych, 2013, ISBN 978-83-907011-6-5 (pol.).
- Hermann Reuffurth, Giszowiec: nowa górnośląska wieś górnicza Spółki Górniczej spadkobierców Georga von Giesche według projektów architektów E. i B. Zillmannów, Charlottenburg, wyd. trzecie, przetł. Bronisław Machnik, Katowice: Miejski Dom Kultury „Szopienice-Giszowiec”, 2006, ISBN 83-918908-4-8 (pol.).
- Joanna Tofilska, Giszowiec. Monografia historyczna, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2016, ISBN 978-83-64356-19-3.
