Żółwinkowate (owady)
| Scutelleridae | |
| Leach, 1815 | |
| Okres istnienia: eocen–dziś | |
 Żółwinek zbożowy | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Rząd | |
| Podrząd | |
| Infrarząd | |
| Nadrodzina | |
| Rodzina |
żółwinkowate |
.jpg)
Żółwinkowate[1][2], tarczownicowate[3] (Scutelleridae) – rodzina pluskwiaków z podrzędu różnoskrzydłych i nadrodziny tarczówek. Obejmuje około 450–500 opisanych gatunków. Pluskwiaki te rozsiedlone są kosmopolitycznie. Żerują na sokach roślin (fitofagi ssące). Niektóre gatunki są szkodnikami o dużym znaczeniu gospodarczym. W zapisie kopalnym znane są od eocenu.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Pluskwiaki te mają mniej lub bardziej wypukłe z wierzchu ciało[4] o długości od 5 do 20 mm[5][4][2]. W kolorystyce większości gatunków, w tym wszystkich europejskich, przeważają odcienie brązu, szarości i czerni, ale u gatunków tropikalnych ubarwienie często jest jaskrawe, kontrastujące, metaliczne, a nawet irydyzujące[5][4]. Niektóre gatunki na pierwszy rzut oka przywodzą na myśl chrząszcze[5][2]. Głowa zaopatrzona jest w cienkie, nieszczególnie długie czułki[4] zbudowane z pięciu[5][4] lub trzech członów[5]. Tarczka jest silnie powiększona, wypukła[5], u nasady szersza niż szerokość tylnej krawędzi przedplecza, nakrywająca niemal cały odwłok i sięgająca do jego wierzchołka[4][1][2]. Frena jest zanikająca lub całkiem nieobecna[5]. Półpokrywy mają nienakryte tarczką części przykrywek błoniaste[4], a zakrywki zaopatrzone w liczne żyłki. Przedtułów ma silnie blaszkowate żeberka na pleurytach i bruzdę na przedpiersiu[5]. Odnóża wszystkich par mają trójczłonowe stopy[4][5]. Odwłok ma parzyste trichobotria, a szwy jego spodniej strony dochodzą do jego bocznych krawędzi[5]. U samców na sternitach odwłoka zwykle obecne są androkonia, umieszczone na ich częściach o zmodyfikowanej budowie[4]. Dziewiąty segment odwłoka samic ma gonokoksyty (dźwigacze walw drugiej pary) połączone wzdłuż linii środkowej lub całkowicie zlane ze sobą[5][6]. Ponadto genitalia samic cechują się w większej części błoniastymi walwulami pierwszej pary oraz zesklerotyzowanym rowkiem w nasadowej części spermateki[5] – tę ostatnią cechę uznaje się za synapomorfię rodziny[6].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
Wszystkie żółwinkowate są fitofagami ssącymi soki roślin[5][4]. Żerować mogą na ich częściach nadziemnych jak i na ich częściach nasadowych, samemu pozostając zagrzebanymi w glebie lub piasku[4]. Najczęściej pokarmowo związane są z roślinami zielnymi, w tym z trawami[4]. Niektóre gatunki uczestniczą w zapylaniu roślin np. Cantao ocellatus (zapyla drzewa Macaranga peltata w Indiach)[5] i Scutiphora pedicellata[7].
W klimacie umiarkowanym żółwinkowate wydają na świat jedno pokolenie w ciągu roku, natomiast w cieplejszym mogą to być dwa pokolenia rocznie[4]. U niektórych gatunków tropikalnych występuje troska rodzicielska o potomstwo. Tectocoris diophthalmus i Cantao ocellatus strzegą złóż jaj, a u rodzaju Pachycoris opieka dotyczy też larw[4][5]. Stadium zimującym mogą być osobniki dorosłe jak i larwy[4]. W cieplejszych strefach klimatycznych spotyka się u nich również estywację[5].
U żółwinkowatych występuje system determinacji płci XY. Kariotyp zbadano u nielicznych gatunków. Liczba autosomów wynosi zwykle 10, ale u Chrysocoris stollii jest ich 12[7].
Rozprzestrzenienie[edytuj | edytuj kod]
Rodzina kosmopolityczna, najliczniej reprezentowana w strefie tropikalnej i subtropikalnej[5][4][1]. W krainie palearktycznej stwierdzono ponad 150 gatunków z 38 rodzajów[4]. W Polsce odnotowano 9 gatunków z 4 rodzajów[4][1] (zobacz: żółwinkowate Polski).
Taksonomia i ewolucja[edytuj | edytuj kod]
Takson ten wprowadzony został w 1815 roku przez Williama Elforda Leacha jako niezależna rodzina[8]. W 1909 George Willis Kirkaldy sklasyfikował go jako podrodzinę w obrębie tarczówkowatych[9], ale już w 1917 został przywrócony do rangi rodziny przez Edwarda Van Duzee[10]. Dennis Leston w 1958 umieszczał żółwinkowate w pozycji siostrzanej do pawężowatych[11], natomiast R.H. Cobben w pracy z 1978 roku upatrywał ich najbliższych krewnych wśród Dinidoridae i Tesseratomidae[12]. Victor dela Paz Gapud w 1991 roku jako grupę siostrzaną dla żółwinkowatych wskazał Canopidae[13]. Molekularno-morfologiczna analiza filogenetyczna Jocélii Grazii i innych z 2008 wsparła monofiletyzm żółwinkowatych, ale nie udało jej się wskazać jednoznacznej pozycji na drzewie rodowym tarczówek[6].
Do 2012 roku opisano około 450–500 gatunków żółwinkowatych[7][4]. Klasyfikuje się je w około 80 rodzajach[7] i 8 podrodzinach[14]:
- Elvisurinae Stål, 1872
- Eurygastrinae Amyot & Audinet-Serville, 1843
- Hoteinae Carapezza, 2008
- Odontoscelinae Amyot & Serville, 1843
- Odontotarsinae Mulsant & Rey, 1865
- Pachycorinae Amyot & Audinet-Serville, 1843
- Scutellerinae Leach, 1815
- Tectocorinae McDonald & Cassis, 1984
- incertae sedis
- Rhinolaetia Schouteden 1965
- †Teleocydnus Henriksen, 1922[15]
Najwcześniejszym gatunkiem znanym z zapisu kopalnego jest eoceński Teleocydnus transitorius[15].
Znaczenie gospodarcze[edytuj | edytuj kod]
Znaczenie ekonomiczne mają niektóre gatunki żerujące na organach generatywnych roślin (kwiatach, owocach i nasionach)[7]. Największe szkody czynią przedstawiciele rodzaju żółwinek (Eurygaster) na obszarze od Turcji przez Irak po Azję Środkową i Iran, żerując na zbożach, głównie na pszenicy. Na wiosnę owady dorosłe zjadają kiełki, liście, łodygi i świeżo uformowane kłosy, natomiast larwy i młode dorosłe drugiego pokolenia żerują na ziarnach. Ich żer doprowadzać może do obumarcia roślin, uszkodzenia ich tak, że ich zbiór jest nieopłacalny, a przy mniejszych uszkodzeniach doprowadza do spadku smaku i jakości mąki. W czasie gradacji mogą one na powodować 100% straty w produkcji pszenicy. Corocznie na wspomnianym obszarze 2 miliony hektarów upraw zbóż traktowane jest z ich powodu insektycydami, jednak zwalczanie chemiczne nie przynosi zadowalających rezultatów w przypadku tych pluskwiaków[7]. W Australii Tectocoris diophthalmus jest szkodnikiem bawełny[5].
W Polsce żółwinkowate nie mają szczególnego znaczenia gospodarczego. Nawet przy wyjątkowo występujących masowych pojawach szkody wywoływane przez nie są niewielkie i lokalne[4].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Jerzy Adrian Lis, Barbara Lis: Klucze do oznaczania owadów Polski. T. XVIII: Pluskwiaki różnoskrzydłe - Heteroptera. Cz. zeszyt 13: Puklicowate – Acanthosomatidae, żółwinkowate – Scutelleridae. Toruń: Oficyna Wydawnicza Turpress, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1998.
- ↑ a b c d Barbara Lis, Jerzy A. Lis: Rząd: pluskwiaki – Hemiptera. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 237.
- ↑ Jiří Zahradník: Przewodnik: Owady. Warszawa: Multico, 2000.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Jerzy A. Lis, Barbara Lis, Dariusz J. Ziaja: Heteroptera Poloniae 2: Pentatomoidea 1: Acanthosmatidae, Cydnidae, Scutelleridae, Scutelleridae, Scutelleridae. Bytom: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy "Plik", 2012.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Randall T. Schuh, James Alexander Slater: True bugs of the world (Hemiptera:Heteroptera): classification and natural history. Cornell University Press, 1995, s. 36, 238-241. ISBN 0-8014-2066-0. (ang.).
- ↑ a b c J. Grazia, R.T. Schuh, W.C. Wheeler. Phylogenetic relationships of family groups in Pentatomoidea based on morphology and DNA sequences (Insecta: Heteroptera). „Cladistics”. 24, s. 932–976, 2008.
- ↑ a b c d e f J. E. McPherson, Robert McPherson: Stink Bugs of Economic Importance in America North of Mexico. CRC Press, 2000, s. 475-478.
- ↑ W.E. Leach: Hemiptera. W: Brewster's Edinburgh Encyclopedia. D. Brewster (red.). T. 9. Edinburgh: 1815, s. 57–192.
- ↑ G.W. Kirkaldy: Catalogue of Hemiptera (Heteroptera) with Biological and Anatomical References, List of Food Plants and Parasites, etc. vol. 1 Cimicidae. Berlin: F. L. Dames, 1909.
- ↑ E.P. Van Duzee: Catalogue of the Hemiptera of America North of Mexico, Excepting the Aphididae, Coccidae and Aleurodidae. University of California Publications, 1917.
- ↑ D. Leston. Chromosome number and the systematics of Pentatomomorpha (Hemiptera). „Proc. 10th Int. Congr. Entomol. Montreal”. 2, s. 911–918, 1958.
- ↑ R.H. Cobben: Evolutionary Trends in Heteroptera. Part 2. Mouthpart-structures and Feeding Strategies. Wageningen: Mededlingen Landbouwhogeschool. H. Veeman, 1978.
- ↑ V.P. Gapud. A generic revision of the subfamily Asopinae, with consideration of its phylogenetic position in the family Pentatomidae and superfamily Pentatomoidea (Hemiptera- Heteroptera). „Philipp. Entomol.”. 8, s. 865–961, 1991.
- ↑ family shield-backed bugs Scutelleridae Leach, 1815. [w:] BioLib.cz [on-line]. [dostęp 2019-07-30].
- ↑ a b K.L. Henriksen. Eocene insects from Denmark. „Danmarks Geologiske Undersøgelse”. 37, s. 1-36, 1922.