Przejdź do zawartości

Goździkowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Goździkowate
Ilustracja
Goździk pyszny
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

goździkowate

Nazwa systematyczna
Caryophyllaceae Juss.
Gen. Pl.: 299. 4 Aug 1789
Morfologia (gwiazdnica pospolita)
Diagram kwiatowy (po lewej smółka, po prawej lepnica)
Lepnica czerwona
Lepnica francuska

Goździkowate (Caryophyllaceae Juss.) – rodzina roślin okrytonasiennych należąca do rzędu goździkowców. Liczy w zależności od ujęcia systematycznego od ok. 2200[2] do ok. 3000[3] gatunków. Rośliny te występują na wszystkich kontynentach, przede wszystkim jednak w krajach o klimacie umiarkowanym na półkuli północnej[4]. Centrum zróżnicowania jest obszar śródziemnomorski i południowo-zachodnia Azja[3]. Bardzo nieliczni przedstawiciele występują w Afryce na południe od Sahary, w Ameryce Południowej oraz na wyspach Oceanii[5]. W obrębie rodziny wyróżniana jest zmienna liczba rodzajów, zwykle wynosząca ok. 88[3]. W przypadku włączenia kilku rodzajów w jeden zbiorowy, monofiletyczny rodzaj Silene, liczba rodzajów spada do 82. Z kolei, jeśli podzieli się wszystkie rodzaje parafiletyczne i polifiletyczne wówczas liczba rodzajów rośnie do 120[3]. W Polsce występuje w stanie dzikim ok. 100 gatunków z 28 rodzajów. Do rodziny należą niemal wyłącznie rośliny zielne o liściach naprzeciwległych. Szereg gatunków o dużych kwiatach, zwłaszcza z rodzaju goździk, uprawianych jest jako rośliny ozdobne[6].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Zwykle rośliny zielne (zarówno jednoroczne, jak i byliny), rzadko krzewy lub półkrzewy[5], wyjątkowo pnącza (Schiedea) i niewielkie drzewka (Spergularia manicata)[7]. Pędy często są zgrubiałe w węzłach[5][7] i o budowie kseromorficznej[7]. System korzeniowy jest zwykle palowy, nierzadkie są bulwy korzeniowe. Rośliny wieloletnie często niekorzystny okres roku przeżywają w postaci drewniejących korzeni. Rzadko w tej rodzinie obecne są kłącza[8].
Liście
Liście pojedyncze, całobrzegie, ułożone naprzeciwlegle (tylko w plemieniu Corrigioleae liście skrętoległe)[2], czasem okółkowe[8] i często u nasady zrośnięte[5]. Przylistków zwykle brak, jeśli obecne (tylko u Polycarpae, Paronychiae i Corrigioleae[7]) to są łuskowate, ościste[5]. Blaszki są pojedyncze i całobrzegie, siedzące lub ogonkowe[8].
Kwiaty
Rzadko pojedyncze, zwykle zebrane w kwiatostany wierzchotkowe, groniaste, wiechowate, czasem w główkowate i baldachowate[5]. Zwykle są obupłciowe, rzadko jednopłciowe lub klejstogamiczne[5]. Niemal zawsze promieniste (rzadko słabo grzbieciste)[8], najczęściej 5-krotne (rzadziej 4-krotne)[8] i zróżnicowane na kielich i koronę. Dolna, bliższa nasadzie część płatków jest zwężona tworząc tzw. paznokieć[6]. Część górna, szeroka, całobrzega lub w różnym stopniu wcinana, nierzadko podzielona głęboko na dwie części[5]. Pręcików jest 5 lub 10, odpowiednio w jednym lub dwóch okółkach. Słupek zbudowany jest z pięciu lub rzadziej trzech lub dwóch owocolistków. Zalążnia jest górna, jednokomorowa lub w dolnej części z niepełnymi przegrodami w liczbie odpowiadającej liczbie owocolistków[5]. Czasem wzniesiona jest na gynoforze[8]. Zalążki kampylotropowe (zgięte)[5] lub proste rozwijają się na łożysku środkowym mającym postać kolumny[6][9]. Szyjek słupka jest od 2 do 5, rzadko szyjka jest pojedyncza[5].
Owoce
Przeważnie torebki otwierające się na szczycie ząbkami w liczbie odpowiadającej lub dwa razy większej od liczby owocolistków[7], czasem też pękające z boku[9], rzadziej niełupki, orzeszki lub jagody[9][7]. Nasiona zwykle liczne (gdy owocem jest torebka), rzadziej są jedno- lub dwunasienne[5][8]. Nasiona są drobne, zwykle z urzeźbioną łupiną nasienną[7].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina siostrzana dla szarłatowatych (Amaranthaceae) i Achatocarpaceae w obrębie rzędu goździkowców należącego do dwuliściennych właściwych:


Rhabdodendraceae




Simmondsiaceaesimondsjowate





Asteropeiaceae



Physenaceae





Macarthuriaceae




Microteaceae





Caryophyllaceaegoździkowate




Achatocarpaceae



Amaranthaceaeszarłatowate






Stegnospermataceae




Limeaceaelibawowate





Lophiocarpaceae




Kewaceae




Barbeuiaceae




Gisekiaceae




Aizoaceaepryszczyrnicowate





Phytolaccaceaeszkarłatkowate



Sarcobataceae





Nyctaginaceaenocnicowate



Petiveriaceae











Molluginaceaeugłastowate




Montiaceaezdrojkowate





Halophytaceae




Basellaceaewyćwiklinkowate



Didiereaceae






Talinaceaeporwinkowate




Anacampserotaceae




Portulacaceaeportulakowate



Cactaceaekaktusowate

















Podział rodziny i relacje filogenetyczne w jej obrębie

Rodzina tradycyjnie dzielona jest ze względu na kryteria morfologiczne na trzy podrodziny: mokrzycowe (Alsinoideae Burnett [Minuartioideae DC.]), lepnicowe (Silenoideae [Caryophylloideae] Arn.), i paznokciowe (Paronychioideae A. St. Hil. ex Fenzl [Illecebroideae Arn.])[3]. Kryteria służące do klasyfikacji roślin do tych trzech podrodzin to obecność lub brak przylistków oraz stopień zrośnięcia działek kielicha i płatków korony. U paznokciowych liście mają wyraźne przylistki, a listki okwiatu pozostają wolne lub są słabo zrośnięte. U mokrzycowych liście pozbawione są przylistków, płatki korony są wolne, działki też są wolne lub rzadziej zrośnięte. U lepnicowych liście są bez przylistków, działki są zrośnięte w rurkę, między okółkiem kielicha i koroną występuje odcinek wzniesionego dna kwiatowego zwany antoforem[4]. Po zastosowaniu metod molekularnych okazało się, że z tradycyjnych podrodzin tylko lepnicowe stanowią takson monofiletyczny[2][3]. Paronychioideae tworzą grad bazalny w obrębie rodziny[8]. Dla przedstawienia systematyki rodziny odzwierciedlającą powiązania filogenetyczne wyróżnia się 11 plemion[2][3]:

goździkowate

Corrigolieae




Paronychieae




Polycarpeae




Sperguleae





Sclerantheae



Sagineae






Arenarieae



Alsineae





Sileneae




Caryophylleae



Eremogeneae










Nazwy polskie rodzajów według[10][11][12]

Nadbrzeżyca nadrzeczna

Plemię Corrigioleae

Paronychia kapeli

Plemię Paronychieae

Plemię Polycarpeae

Honkenia piaskowa

Plemię Sperguleae

  • Spergula L.sporek
  • Spergularia (Pers.) J. Presl & C. Preslmuchotrzew (w tym Sanctambrosia Skottsb. ex Kuschel)
  • Rhodalsine J.Gay

Plemię Sclerantheae

Plemię Sagineae

Plemię Arenarieae

Gwiazdnica gajowa

Plemię Alsineae

Torebka z nasionami kąkola polnego

Plemię Sileneae[13][14]

Saponaria pumila

Plemię Caryophylleae

Rodzaje o niejasnej pozycji filogenetycznej w obrębie rodziny:

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Nazwa naukowa rodziny wywodzi się od dawnej nazwy łacińskiej czapetki pachnącej (obecnie Syzygium aromaticum, dawniej Caryophyllus aromaticus). Powodem nawiązania do tego gatunku jest jego zapach przypominający woń przedstawicieli goździkowatych[4].

Znaczenie użytkowe

[edytuj | edytuj kod]

Wielu przedstawicieli tej rodziny uprawianych jest jako rośliny ozdobne, zwłaszcza z rodzaju goździk (Dianthus) i łyszczec (=gipsówka Gypsophila). Niektóre gatunki z rodzaju łyszczec i mydlnica (Saponaria) o dużej zawartości saponin wykorzystywane były jako środki piorące[4]. Goździk ogrodowy (Dianthus caryophyllus) uprawiany jest od czasów starożytnych jako roślina ozdobna, ceniona za zapach, służąca też za źródło dla olejów wykorzystywanych do wyrobu mydeł[8]. Rośliną jadalną spożywaną przez Inuitów jest honkenia piaskowa (Honckenya peploides). Gypsophila capillaris wykorzystywana jest we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego do aromatyzowania chałwy. Jadalne są też młode pędy gwiazdnicy pospolitej (Stellaria media), pospolitego chwastu[8]. Chwastami w uprawach są też liczne inne gatunki z tego rodzaju, a także karmnik (Sagina) i rogownica (Cerastium)[7].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b c d e Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-12-13] (ang.).
  3. a b c d e f g Danica T. Harbaugh, Molly Nepokroeff, Richard K. Rabeler, John McNeill, Elizabeth A. Zimmer, Warren L. Wagner. A new lineage-based tribal classification of the family Caryophyllaceae. „Int. J. Plant Sci.”. 171, 2, s. 185–198, 2010. (ang.). 
  4. a b c d Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 448-456. ISBN 83-7079-778-4.
  5. a b c d e f g h i j k l Dequan Lu, Zhengyi Wu, Lihua Zhou, Shilong Chen, Michael G. Gilbert, Magnus Lidén, John McNeill, John K. Morton, Bengt Oxelman, Richard K. Rabeler, Mats Thulin, Nicholas J. Turland & Warren L. Wagner: Caryophyllaceae A. L. Jussieu. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-12-13].
  6. a b c Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Botanika. Systematyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 372. ISBN 978-83-01-13945-2.
  7. a b c d e f g h David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 168-169, DOI10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  8. a b c d e f g h i j Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 446-448. ISBN 978-1842466346.
  9. a b c Adam Jasiewicz, Caryophyllaceae, Goździkowate, [w:] Adam Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, 1992, s. 226, ISBN 83-85444-06-8.
  10. Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
  11. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland - a chekclist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  12. Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
  13. Božo Frajman, Mikael Thollesson, Bengt Oxelman. Taxonomic revision of Atocion and Viscaria (Sileneae, Caryophyllaceae). „Botanical Journal of the Linnean Society”. 173, 2, s. 194–210, 2013. DOI: 10.1111/boj.12090. 
  14. Božo Frajman, Frida Eggens, Bengt Oxelman. Hybrid Origins and Homoploid Reticulate Evolution within Heliosperma (Sileneae, Caryophyllaceae)—A Multigene Phylogenetic Approach with Relative Dating. „Systematic Biology”. 58, 3, s. 328–345, 2009. DOI: 10.1093/sysbio/syp030.