Jaskier
| ||
 Morfologia jaskra (bulwkowego i kaszubskiego) | ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | Euphyllophyta | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Rząd | jaskrowce | |
| Rodzina | jaskrowate | |
| Rodzaj | jaskier | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Ranunculus L. Sp. Pl. 548. 1753 | ||
| Typ nomenklatoryczny | ||
| Ranunculus auricomus L.[2] | ||
Jaskier (Ranunculus L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny jaskrowatych. Rodzaj liczy według niektórych ujęć taksonomicznych ok. 400 gatunków występujących na całej kuli ziemskiej[3] z wyjątkiem obszarów nizinnych w strefie tropikalnej i Antarktydy[4]. W Polsce rośnie dziko 25 gatunków. Naukowa nazwa rodzaju to po łacinie zdrobniale „żabka”. Stosowana była już przez Pliniusza Starszego i jej geneza wiązana jest z podobieństwem siedlisk zajmowanych przez jaskry i żaby[5]. Jaskry występują głównie na mokrych łąkach, na mokradłach i w wodach, także w lasach i na suchych murawach, także w górach[6].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny zielne do ok. 1 m wysokości[6], często z bulwiastymi korzeniami, kłączami, rozłogami lub bulwiasto zgrubiałymi nasadami łodygi[4]. Nierzadko rośliny wodne o pędach pływających[6].
- Liście
- Odziomkowe, łodygowe lub obu rodzajów. Ogonkowe, niepodzielone lub podzielone w różnym stopniu, zwykle dłoniasto[4]. U roślin wodnych często liście silnie podzielone[6]. Ulistnienie skrętoległe, rzadko w górnej części naprzeciwległe (sekcja Flammula)[4].
- Kwiaty
- Wyrastają pojedynczo lub w kwiatostanach na szczytach pędów lub z kątów liści. Przysadki czasem obecne. Kwiaty promieniste, obupłciowe. Działki kielicha zielone, rzadko purpurowe lub białe, w liczbie 3-5, o długości 1–15 mm, czasem trwałe, zachowują się podczas owocowania. Płatki korony w liczbie od 0 do 22 zwykle żółte, rzadko białe, czerwone lub zielonkawe, z miodnikami u nasady. Liczne słupki (4-250) i pręciki[4]. Słupki krótkie, z główkowatymi znamionami[6].
- Owoce
- Jednonasienne[6] niełupki (orzeszki) tworzące owoc zbiorowy – wieloniełupkę[4]. Nasiona spłaszczone, czasem oskrzydlone[6].
Biologia[edytuj | edytuj kod]
Rośliny jednoroczne i byliny[4]. Kwiaty zapylane są zwykle przez owady[6]. Większość gatunków uważana jest za rośliny trujące. Zawierają trującą protoanemoninę, która narkotycznie oddziałuje na układ nerwowy. Rozkłada się ona podczas suszenia. Rośliny mają charakterystyczny zapach i ostry smak, co ogranicza przypadki ostrych zatruć doustnych. Częste są natomiast przypadki podrażnienia skóry lub błon śluzowych układu trawiennego. Podstawowa liczba chromosomów x=7, 8[4].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)
Rodzaj z podrodziny Ranunculoideae Arnott, rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) z rzędu jaskrowców (Ranunculales), należących do kladu dwuliściennych właściwych (eudicots)[1].
| jaskrowate |
| ||||||||||||||||||||||||
- Pozycja w systemie Reveala (1993-1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Ranunculopsida Brongn., podklasa jaskrowe (Ranunculidae Takht. ex Reveal), nadrząd Ranunculanae Takht. ex Reveal, rząd jaskrowce (Ranunculales Dumort.), podrząd Ranunculineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jaskrowate (Ranunculaceae Juss.), podrodzina Ranunculoideae Arn., plemię Ranunculeae DC., rodzaj jaskier (Ranunculus L.)[7].
- Gatunki flory Polski
Poniższy wykaz obejmuje gatunki zaliczone do rodzaju jaskier w krytycznej liście roślin naczyniowych Polski[8]: Według innych źródeł (np. Flora Europaea[9] i Integrated Taxonomic Information System[10] do rodzaju jaskier zaliczane są także: ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna = Ranunculus ficaria) oraz szereg gatunków z rodzaju włosienicznik (Batrachium).
- jaskier alpejski (Ranunculus alpestris L.)
- jaskier bulwkowy (Ranunculus bulbosus L.)
- jaskier gajowy (Ranunculus serpens Schrank, synonimy: R. breyninus Crantz, R. nemorosus DC.)
- jaskier halny, j. górski (Ranunculus pseudomontanus Schur.)
- jaskier iliryjski, j. illirijski (Ranunculus illyricus L., syn. R. iliricus L.)
- jaskier jadowity (Ranunculus sceleratus L.)
- jaskier kaszubski (Ranunculus cassubicus L.)
- jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus L.)
- jaskier leżący (Ranunculus reptans L.) – gatunek o wątpliwym występowaniu w Polsce
- jaskier lodnikowy (Ranunculus glacialis L.)
- jaskier okrągłolistny (Ranunculus thora L.)
- jaskier ostry (Ranunculus acris L, syn. R. acer L.)
- jaskier platanolistny (Ranunculus platanifolius L.)
- jaskier płomiennik, j. płomieńczyk (Ranunculus flammula L.)
- jaskier podtatrzański (Ranunculus subtatricus Jasiewicz)
- jaskier polny, j. odłogowy (Ranunculus arvensis L.) – antropofit zadomowiony
- jaskier rdzawy, j. Stevena (Ranunculus strigulosus Schur, synonimy: R. acris L., R. steveni Andrz., R. steveni Andrz. in Besser)
- jaskier rozłogowy, j. rozesłany (Ranunculus repens L.)
- jaskier różnolistny (Ranunculus auricomus L.), syn. Ranunculus binnatus Kit. ex Rchb.
- jaskier sardyński, j. łagodny (Ranunculus sardous Crantz)
- jaskier skalny (Ranunculus oreophilus M. Bieb., syn. R hornschuchii Hope)
- jaskier wielki (Ranunculus lingua L.)
- jaskier wielokwiatowy (Ranunculus polyanthemos L.)
- Ranunculus kauffmannii Clerc, syn. Batrachium kauffmannii (Clerc) V. Krecz[11].
- Inne gatunki, głównie uprawne (wybór)
- jaskier azjatycki (Ranunculus asiaticus L.)
- jaskier górski (Ranunculus montanus Willd.)
- jaskier kaukaski (Ranunculus caucasicus)
- jaskier tarczowaty (Ranunculus peltatus)
- jaskier tojadolistny (Ranunculus aconitifolius L.)
- jaskier trawiasty (Ranunculus gramineus L.)
- jaskier zawilcowaty (Ranunculus anemoneus F. Muell.)
- Ranunculus cortusifolius Willd.
- Ranunculus lyallii Hook. f.
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Roślina ozdobna
- Gatunki jaskier tojadolistny, jaskier alpejski, jaskier azjatycki, jaskier rozłogowy oraz jaskier bulwkowy uprawiane są jako rośliny ozdobne[3][12]. U jaskra tojadolistnego wyhodowano kultywar 'Flore Pleno' o pełnych kwiatach. Pełne kwiaty ma również kultywar jaskra rozłogowego 'Pleniflorus'[3]. Jaskier alpejski szczególnie nadaje się do skalniaków, gdzie może rosnąć nie tylko w glebie, ale również pomiędzy skałami[12]. Z kolei jaskier bulwkowy sadzony jest na rabatach[3].
- Medycyna
- Plemię Lisów używało gatunku R. flabellaris do leczenia odmrożeń oraz przy problemach z oddychaniem[13]. Plemię Indian Syilx używało okładów z rozgniecionych całych roślin R. glaberrimus do uśmierzania bólu stawów i bóli wszelkiego rodzaju. Z kolei plemię Nlaka'pamux z rozgniecionych kwiatów tego gatunku wykonywało okłady na brodawki, w celu podrażnienia skóry[14]. R. muricatus ma zastosowanie przy obniżaniu gorączki oraz w leczeniu dny moczanowej i astmy[15]. Niektóre plemiona Indian północnoamerykańskich używało w medycynie tradycyjnej gatunku R. abortivus[16]. Ponadto w medycynie niekonwencjonalnej zastosowanie mają gatunki R. ficariifolius, R. japonicus i R. cantoniensis[17][18][19].
- Sztuka kulinarna
- Nasiona gatunku R. occidentalis były jedzone przez niektóre plemiona Indian z Kalifornii[20].
- Trucizna
- Indianie z plemion Nlaka'pamux i Syilx wytwarzali z gatunku R. glaberrimus truciznę, którą później pokrywali groty strzał. Ponadto członkowie plemienia Syilx suszone lub rozgniecione świeże okazy tej rośliny umieszczali w kawałkach mięsa, które służyły jako zatrute przynęty dla kojotów[14][21]. Natomiast Aleuci z gatunku R. occidentalis produkowali truciznę[20].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2009-06-07].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
- ↑ a b c d Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d e f g h Alan T. Whittemore: Ranunculus (ang.). W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2010-09-03].
- ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 132. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 47. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Ranunculus (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-25].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Flora Europaea Search Results: Ranunculus ficaria
- ↑ ITIS: Ranunculus L. Taxonomic Hierarchy.
- ↑ Marcin Nobis, Arkadiusz Nowak, Aleksandr L. Ebel, Agnieszka Nobis, Sylwia Nowak, Polina D. Gudkova, Alla V. Verkhozina, Andrey S. Erst, Grzegorz Łazarski, Marina V. Olonova, Renata Piwowarczyk, Alexander A. Bobrov, Irina A. Khrustaleva, Vítězslav Plášek, Marina M. Silantyeva, Joanna Zalewska-Gałosz. Contribution to the flora of Asian and European countries: new national and regional vascular plant records, 3. „Acta Botanica Gallica: Botany Letters”, 2015. Société botanique de France. DOI: 10.1080/12538078.2015.1010105 (ang.).
- ↑ a b Eugeniusz Radziul: Skalniaki. Warszawa: PWRiL, 2007. ISBN 978-83-09-01013-5.
- ↑ Ranunculus flabellaris (fr.). Plantes & botanique. [dostęp 6 czerwca 2015].
- ↑ a b Sagebrush Buttercup (ang.). Plant-Life.org. [dostęp 8 czerwca 2015].
- ↑ Ranunculus muricatus – L. (ang.). Plants For A Future. [dostęp 18 lipca 2015].
- ↑ Ranunculus abortivus (fr.). Plantes & botanique. [dostęp 5 maja 2015].
- ↑ Taxon: Ranunculus ficariifolius H. Lév. & Vaniot (ang.). Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 6 czerwca 2015].
- ↑ Taxon: Ranunculus japonicus Thunb. (ang.). Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 6 czerwca 2015].
- ↑ Taxon: Ranunculus cantoniensis DC. (ang.). Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 6 czerwca 2015].
- ↑ a b 9. Ranunculus occidentalis Nuttall in J. Torrey & A. Gray, Fl. N. Amer. 1: 22. 1838. (ang.). W: Flora of North America [on-line]. Efloras.org. [dostęp 29 maja 2015].
- ↑ Ranunculus glaberrimus (fr.). Plantes & botanique. [dostęp 6 czerwca 2015].