Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu

Siedziba biblioteki
Państwo	Polska
Miejscowość	Toruń
Adres	ul. Słowackiego 8
Dyrektor	mgr Danetta Ryszkowska-Mirowska
Data założenia	19 lutego 1923
Wielkość zbiorów	ponad 730 tys.
Położenie na mapie Polski Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu
Położenie na mapie Torunia Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu
53°00′47,056″N 18°35′44,750″E
Strona internetowa

Fragment zabytkowej kolekcji Książnicy Kopernikańskiej, na pierwszym planie pergaminowy kodeks z końca XV wieku

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu – samorządowa wojewódzka biblioteka publiczna województwa kujawsko-pomorskiego w Toruniu. Główna siedziba mieści się w budynku przy ul. Słowackiego 8.

Charakterystyka

Biblioteka pełni rolę biblioteki miejskiej (Biblioteka Główna i 14 filii) i powiatowej na obszarze miasta na prawach powiatu Torunia, ponadto jako biblioteka powiatowa dla powiatu toruńskiego sprawuje nadzór merytoryczny nad znajdującymi się na jego obszarze bibliotekami gminnymi, a jako biblioteka wojewódzka także nad bibliotekami powiatowymi części województwa kujawsko-pomorskiego (podregionu toruńsko-włocławskiego). Powstała 19 lutego 1923 roku jako pierwsza na Pomorzu polska biblioteka naukowa.

Powstanie i rozwój Książnicy Kopernikańskiej

Z dziejów bibliotek toruńskich

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu posiada jedną z najcenniejszych regionalnych kolekcji książek zabytkowych w Polsce i kontynuuje, liczące kilkaset lat, tradycje biblioteczne miasta. Zbiór ten pochodzi z licznie zakładanych na przestrzeni dziejów bibliotek i jest materialnym świadectwem kultury i świetności Torunia, począwszy od jego założenia w 1233 roku po czasy nowożytne.

Dzieje bibliotek toruńskich sięgają pierwszej połowy XIII wieku. Już wtedy powstały w Toruniu udokumentowane księgozbiory klasztorne (franciszkanów, dominikanów) i kościelne (biblioteki parafialne przy kościele św. Jana oraz nieistniejącym dziś kościele św. Wawrzyńca). Zgromadzone w nich materiały stanowiły przede wszystkim źródło wiedzy teologicznej oraz wspomagały duchownych w prowadzeniu liturgii, pracy duszpasterskiej i działalności pedagogicznej.

Wśród zbiorów jednym z najcenniejszych archiwaliów jest manuskrypt opisujący bibliotekę króla Węgier Macieja Korwina.

Od połowy XVI wieku zaczęto organizować w Toruniu biblioteki urzędowe. Pierwszą tego typu instytucją była Biblioteka Rady Miasta, gdzie gromadzono książki dla potrzeb miejskich. Biblioteka miała swoją siedzibę w ratuszu i działała, pomimo strat, które w ciągu wieków ponosiła, do chwili przejęcia jej zbiorów przez Książnicę w 1923 roku. Księgozbiór miał charakter regionalny i administracyjny. W jego skład wchodziły m.in. materiały z zakresu historii Torunia, dawnych Prus i Pomorza, prawodawstwa toruńskiego, prawa polskiego, geografii Polski, sztuki wojskowej oraz cały szereg toruńskich druków ulotnych i czasopism.

Największa i najzasobniejsza biblioteka powstała przy protestanckiej szkole średniej, podniesionej w 1594 roku do rangi Gimnazjum Akademickiego. Ta biblioteka, od czasu reformy oświatowej burmistrza Henryka Strobanda w 1594 roku, pełniła funkcję zarówno biblioteki szkolnej, jak i publicznej, przez stulecia była wizytówką miasta i cieszyła się znakomitą opinią w kraju i Europie. Została zorganizowana zgodnie z najnowszymi ówczesnymi standardami, tak pod względem warunków przechowywania zbioru, jak i jego organizacji, o czym informuje do dziś zachowany opis biblioteki: Descriptio Bibliothecae Scholae Thoruniensis Anno Domini 1594 extructae. Dotacje miejskie na zakup publikacji, liczne prywatne darowizny oraz uzyskane w toku działalności biblioteki przywileje (prawo do wyboru jednej książki ze zbiorów zmarłych obywateli miasta, egzemplarz obowiązkowy z miejscowej drukarni) zapewniały ciągły rozwój jej zbiorów. Do ich powiększania przyczyniało się także przejmowanie miejscowych księgozbiorów, m.in. zakonnych, po kasacie klasztorów w XIX wieku. W ten sposób rozbudowywane przez stulecia zbiory biblioteki toruńskiego gimnazjum, na które składały się bogate materiały z zakresu nauk filologicznych, historii, filozofii, prawa i polityki, teologii, nauk przyrodniczych, medycyny oraz podręczniki szkolne i pomoce dydaktyczne (globusy, mapy), stanowią obecnie podstawę kolekcji starodruków i rękopisów Książnicy Kopernikańskiej.

W drugiej połowie XIX wieku powstały w Toruniu dwie biblioteki o charakterze naukowym. Jedna przy niemieckim stowarzyszeniu Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst, druga przy polskim Towarzystwie Naukowym. Zbiory tych instytucji powiększały się szybko dzięki wymianie własnych publikacji z innymi ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą oraz ofiarności członków. Biblioteka Towarzystwa Naukowego, która nastawiona była na kompletowanie piśmiennictwa polskiego, powstała z darów i depozytów patriotycznie nastawionego ziemiaństwa i inteligencji pomorskiej.

Okres międzywojenny

Zygmunt Mocarski

W 1920 roku na mocy traktatu wersalskiego Pomorze wróciło do Polski, a Toruń stał się stolicą województwa pomorskiego. Powstał wówczas w mieście projekt zorganizowania, z istniejących wcześniej księgozbiorów instytucji, organizacji społecznych oraz osób prywatnych, jednej biblioteki naukowej.

Powstanie Książnicy Miejskiej im. Kopernika było jednym z najważniejszych wydarzeń w Toruniu w pierwszych latach II Rzeczypospolitej. Biblioteka powstała poprzez scalenie czterech księgozbiorów: Gimnazjum Toruńskiego, Rady Miasta Torunia, Towarzystwa Naukowego w Toruniu oraz Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst. Uchroniono w ten sposób przed rozproszeniem bezcenne, o wielkim historycznym znaczeniu, zbiory bibliotek toruńskich.

Uroczystego otwarcia Książnicy Miejskiej im. Kopernika z siedzibą w budynku Towarzystwa Naukowego przy ul. Wysokiej dokonano 19 lutego 1923 roku, natomiast zbiory liczące ok. 100 tys. woluminów zostały udostępnione czytelnikom 10 grudnia 1923 roku. Dyrektorem Książnicy mianowano Zygmunta Mocarskiego, znanego bibliotekarza, historyka książki i bibliofila. Dzięki jego staraniom Książnica Miejska stała się w okresie międzywojennym największą publiczną biblioteką naukową województwa pomorskiego. Jej zasoby zostały w tym okresie wzbogacone o księgozbiór biblioteki Gimnazjum Żeńskiego w Toruniu, liczne dary i depozyty, a od 1927 roku także o egzemplarze obowiązkowe druków wydawanych w województwie pomorskim. Do wybuchu II wojny światowej biblioteka gromadziła wyłącznie zbiory o charakterze naukowym. Ich udostępnianie odbywało się na miejscu, a tylko w szczególnych przypadkach wypożyczano je na zewnątrz. Prowadzone były natomiast wypożyczenia międzybiblioteczne.

Do września 1939 roku biblioteka podlegała magistratowi miasta Torunia. O randze instytucji może świadczyć fakt, że sprawozdania roczne z jej działalności odczytywano publicznie i ogłaszano w prasie 19 lutego każdego roku.

Okres okupacji

Od połowy września 1939 roku Książnica Miejska im. Kopernika przeszła pod zarząd niemiecki i władze okupacyjne przekształciły ją w Stadtbucherei (Bibliotekę Miejską). Tymczasowym zarządcą Biblioteki Miejskiej został Wilhelm Kerber i to jemu powierzono zadanie przygotowania biblioteki do otwarcia. Miał on m.in. usunąć z księgozbioru tzw. literaturę niepożądaną, tj. niewłaściwą z punktu widzenia narodowego socjalizmu.

Biblioteka została uruchomiona w lutym 1940 roku, a jej dyrektorem mianowano Ottona Freymutha, przybyłego do Torunia z Dorpatu (obecnie Tartu w Estonii). Odtąd Biblioteka Miejska miała pełnić funkcję biblioteki naukowej, gromadzącej głównie piśmiennictwo dotyczące dawnej prowincji pruskiej. Z ogólnie dostępnego zasobu usunięto książki i czasopisma polskie, które złożono w piwnicach gmachu przy ul. Wysokiej, ale wbrew zaleceniom niemieckich władz okupacyjnych dyrektor Freymuth nie wydał polecenia, aby je zniszczyć.

W 1944 roku Niemcy rozpoczęli przygotowania do ewakuacji najcenniejszych archiwaliów i muzealiów toruńskich, w tym także zasobów Biblioteki Miejskiej. Do Marburga wyekspediowano 36 skrzyń z najwartościowszymi obiektami ze zbiorów Książnicy. Szczęśliwym zrządzeniem losu polskie zbiory Książnicy przetrwały bez znaczących strat okres II wojny światowej, a kolekcje zabytkowe powróciły w 1947 roku na swoje dawne miejsce.

Okres po 1945 roku

Po zakończeniu wojny Książnica zachowała swoją siedzibę w gmachu Towarzystwa Naukowego w Toruniu przy ul. Wysokiej. Najpilniejszym zadaniem stało się uporządkowanie księgozbioru i ustalenie ewentualnych braków. Prace te powierzono pierwszej powojennej kierowniczce Książnicy – Janinie Przybyłowej. Już w marcu 1945 roku uruchomiono czytelnię dla mieszkańców Torunia oraz rozpoczęto organizowanie filii bibliotecznych na terenie miasta.

W 1947 roku decyzją Miejskiej Rady Narodowej w Toruniu Książnica oficjalnie uzyskała status biblioteki publicznej miasta Torunia, a od listopada tego roku Wojewódzka Rada Narodowa powierzyła jej funkcję biblioteki wojewódzkiej województwa pomorskiego. Zmiana podziału administracyjnego kraju w 1950 roku, powołująca do życia województwo bydgoskie, spowodowała zmianę statusu Książnicy, która ponownie na długie lata stała się biblioteką miejską.

Budynek Towarzystwa Naukowego w Toruniu, siedziba Książnicy Miejskiej im. Kopernika w latach 1923–1973, widok z ok. 1937 roku

Niezwykle ważny w historii biblioteki był rok 1973, kiedy to dzięki wieloletnim staraniom dyrektora Alojzego Tujakowskiego Książnica została przeniesiona do własnego, specjalnie dla niej zaprojektowanego i zbudowanego budynku przy ul. Słowackiego 8. Bezcenne zbiory znalazły się nareszcie w odpowiednich, bezpiecznych pomieszczeniach magazynowych.

W 1974 roku w nowym budynku rozpoczęła działalność Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu kierowana przez toruńskiego grafika Zygfryda Gardzielewskiego. Stała się ona zapleczem poligraficznym biblioteki i przynosiła sławę pięknymi edytorsko wydawnictwami. Oficyna działała do maja 1998 roku.

W związku z drugą zmianą podziału administracyjnego Polski w 1975 roku Książnica ponownie stała się biblioteką wojewódzką, tym razem dla województwa toruńskiego. Funkcjonowała odtąd pod nazwą Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska w Toruniu. Lata siedemdziesiąte, osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte XX wieku to dynamiczny rozwój biblioteki, która rozszerzyła zakres dostępnych dla użytkowników usług. Znacznie rozwinięto sieć filii bibliotecznych na terenie miasta, w tym placówek przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Powstał Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych oraz filie biblioteczne w szpitalach.

Kolejna reforma administracyjna spowodowała, że od 1 stycznia 1999 roku Książnica stała się biblioteką wojewódzką województwa kujawsko-pomorskiego, obejmując zasięgiem swego działania biblioteki dawnych województw toruńskiego i włocławskiego.

Od 26 kwietnia 2002 roku uchwałą Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego biblioteka nosi nazwę Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu.

Zgromadzone w bibliotece i pieczołowicie do dziś przechowywane zabytkowe kolekcje książek i czasopism, odzwierciedlające pasje bibliofilskie mieszkańców Torunia oraz dzieje księgozbiorów toruńskich w minionych wiekach, zostały zaliczone, na mocy rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 24 listopada 1998 roku, w poczet Narodowego Zasobu Bibliotecznego.

W latach 2014–2015 gmach biblioteki przeszedł gruntowną modernizację.

26 marca 2020 roku minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński wpisał unikalne zasoby Książnicy Kopernikańskiej do narodowego zasobu bibliotecznego.

Działalność

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – filia nr 1 z oddziałem dla dzieci w Toruniu

Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych przy ulicy Szczytnej w Toruniu

Budynek przy ul. Franciszkańskiej 12, siedziba filii nr 9 w latach 1961–2012

Książnica Kopernikańska w Toruniu jest jedną z 18 wojewódzkich bibliotek publicznych w Polsce. Swoje zbiory udostępnia w siedzibie przy ul. Słowackiego 8 (Biblioteka Główna) oraz kilkunastu filiach bibliotecznych na terenie miasta. W obsłudze osób z różnymi dysfunkcjami specjalizuje się Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych. W 2009 r. toruńską bibliotekę oraz filie odwiedziło ponad 345 tys. osób. Udostępniono 757.351 materiałów bibliotecznych.

Zbiory Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu obejmują:

• druki nowe – biblioteka specjalizuje się w kolekcjonowaniu literatury naukowej i popularnonaukowej z zakresu nauk humanistycznych, społecznych i prawnych oraz beletrystyki
• starodruki – to m.in. inkunabuły z XV wieku, polonika z XVI-wiecznymi wydaniami dzieł Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja, a także liczne druki astronomiczne ze wszystkimi edycjami De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika oraz komplet druków toruńskiej oficyny wydawniczej od 1569 roku.
• rękopisy – różnorodne dokumenty pisane od XIV do XX wieku. Wśród nich wyróżniają się pod względem artystycznym kodeksy z okresu Renesansu: pergaminowy rękopis z iluminacjami florenckiego miniaturzysty Attavantego, pochodzący z biblioteki węgierskiego króla Macieja Korwina oraz Rękopis czeski. Interesujące są także kroniki, materiały szkolne, korespondencja działaczy regionalnych oraz autografy pisarzy i poetów.
• kartografia – kolekcja XVI i XVII-wiecznych unikatowych globusów oraz atlasów, a także luźnych map Polski, Pomorza i Prus do XX wieku.
• grafika – zbiór obejmuje materiały o walorach plastycznych, m.in. afisze i plakaty, fotografię, ekslibrysy, malarstwo i grafikę, kalendarze oraz medale.

O zasobach toruńskiej biblioteki informują:

• zintegrowany katalog elektroniczny bibliotek samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego PROLIB;
• kartkowe katalogi alfabetyczne książek, czasopism oraz zbiorów specjalnych (dostępne również na stronie biblioteki: [1]);
• kartkowy katalog przedmiotowy książek;
• kartkowy katalog regionalny.

Od 2000 roku biblioteka wydaje czasopismo naukowe pod nazwą Folia Toruniensia, adresowane do pracowników nauki zajmujących się problematyką bibliotekoznawczą, bibliotekarzy i archiwistów, a także wszystkich miłośników książek. Pismo poświęcone jest zagadnieniom historii książki, drukarstwa, bibliotek oraz księgarstwa w Toruniu i regionie od średniowiecza do czasów współczesnych.

Biblioteka przygotowuje i wydaje cyfrową edycję Bibliografii regionalnej województwa kujawsko-pomorskiego.

Od 2006 roku biblioteka jest współorganizatorem cyklicznych konferencji poświęconych informacji regionalnej w bibliotekach publicznych województwa kujawsko-pomorskiego.

Książnica Kopernikańska w Toruniu prowadzi działalność edukacyjno-popularyzatorską, promując książkę i czytelnictwo poprzez organizowanie prelekcji, spotkań z autorami, konkursów, wystaw, lekcji bibliotecznych dla różnych grup odbiorców, także podczas corocznie odbywającego się w Toruniu Festiwalu Książki, Festiwalu Nauki i Sztuki oraz Europejskich Dni Dziedzictwa. Toruńska biblioteka rozwija również regionalną sieć Dyskusyjnych Klubów Książki. Ponadto bierze udział we współpracy międzynarodowej w ramach unijnych programów e-Contact oraz e-TEN.

Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych

Do Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej należy Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych. Ośrodek powołano do życia 1 stycznia 1984 roku z inicjatywy Franciszka Czajkowskiego, długoletniego pracownika Książnicy Kopernikańskiej. Na siedzibę biblioteki wybrano wówczas kamienicę przy ul. Szczytnej 13. Z ośrodka korzystają z niej głównie osoby niewidome, niedowidzące, dyslektycy oraz osoby w podeszłym wieku. W Ośrodku, oprócz obsługi biblioteczno-informacyjnej, odbywają się także zajęcia biblioterapeutyczne. Działa tu także Galeria Twórczości Niepełnosprawnych. 24 kwietnia 2014 roku władze biblioteki zorganizowały obchody trzydziestolecia jej istnienia.

Nagrody i wyróżnienia

• 1998 – Medal „Za zasługi dla Miasta Torunia” na wstędze

Zobacz też

• Biblioteki w Toruniu
• Archiwa w Toruniu

Bibliografia

• Kamila Lisiecka. Jubileusz 30-lecia Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Toruniu. „Biblioteka – miejsce integracji i partycypacji społecznej”. 150, 2014. 

Linki zewnętrzne

• Książnica Kopernikańska w Toruniu
• Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa