Miasto na prawach powiatu
Miasto na prawach powiatu – jednostka samorządu terytorialnego szczególnego rodzaju, którą w polskim samorządzie terytorialnym stanowi samorząd gminy miejskiej nieprzynależącej do żadnego powiatu, a zamiast tego wykonującej jego zadania samodzielnie, zachowując przy tym formę prawną gminy. Mimo tego potocznie określana bywa również jako powiat grodzki lub powiat miejski. Organem wykonawczym i zarządzającym w miastach na prawach powiatu jest z mocy prawa prezydent miasta.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Status ten, po wprowadzeniu 1 stycznia 1999 roku nowego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, otrzymały:
- miasta liczące ponad 100 tysięcy mieszkańców według stanu na dzień 31 grudnia 1998,
- dawne stolice województw (z wyłączeniem Ciechanowa, Piły i Sieradza, zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym podczas wprowadzania trójstopniowego podziału administracyjnego kraju przez ówczesne organy stanowiące samorządów tych miast),
- niektóre inne gminy miejskie niespełniające powyższych warunków, których pomimo to nie włączono w skład powiatu, uznając takie rozwiązanie za niemożliwe lub niecelowe, mając na względzie ich lokalizację pomiędzy innymi miastami na prawach powiatu w obrębie aglomeracji (Jastrzębie-Zdrój, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Sopot, Świętochłowice, Żory), albo specyficzne położenie fizycznogeograficzne i dużą powierzchnię miasta (Świnoujście).
Powyższe wyliczenie nabrało od 2001 roku charakteru zamkniętego, bowiem w ustawie o samorządzie powiatowym wyeliminowano możliwość nadania praw powiatu miastom, które nie zostały w nim uwzględnione – w tym również Pile, Ciechanowowi i Sieradzowi. Dopuszczalne stało się wyłącznie przywracanie praw powiatu utraconych po 30 maja 2001 r.[1], toteż Wałbrzych, który 1 stycznia 2003 r. zrezygnował ze statusu miasta na prawach powiatu i został włączony do powiatu wałbrzyskiego, uzyskał 1 stycznia 2013 r. ponownie status miasta na prawach powiatu. Jedyne odstępstwo od powyższej zasady uczyniono dla Warszawy, która na mocy dedykowanej ustawy odzyskała w dniu 27 października 2002 r. posiadany do 1975 r. status miasta na prawach powiatu oraz do 1990 r. jednolitej gminy miejskiej; wcześniej miasto stołeczne stanowiło latach 1990–2002 związek komunalny 11 gmin miejskich, zawiązany w 1990 r. zgodnie z obowiązkiem nałożonym przez ustawę warszawską), zaś w latach 1999–2002 istniał on równolegle z powiatem warszawskim.
1 marca 2006 r. prezydenci i burmistrzowie 20 miast o statusie gminy miejskiej zwrócili się z apelem do Prezydenta RP, Sejmu RP, Senatu RP i Prezesa Rady Ministrów o przyznanie ich miastom praw powiatu. Swój apel motywowali faktem, iż obowiązujące regulacje prawne utrudniają sprawne zarządzanie miastami liczącymi powyżej 50 tys. mieszkańców, wchodzącymi w skład tzw. powiatów, a przede wszystkim hamują ich rozwój gospodarczy[2]. W 2015 Senat zgłosił projekt nowelizacji Ustawy o samorządzie powiatowym, która umożliwiłaby nadanie praw powiatu Pile, Ciechanowowi i Sieradzowi oraz miastom powyżej 70 tys. mieszkańców[1].
Organizacja i status prawny
[edytuj | edytuj kod]Ustawodawca w tekście pierwotnym ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym[3] stanowił w art. 3: „Powiat jako jednostka zasadniczego podziału terytorialnego obejmuje całe obszary graniczących ze sobą gmin albo cały obszar miasta na prawach powiatu”, z czego można było wysnuć wniosek, iż miasto na prawach powiatu jest powiatem w znaczeniu formy prawnej jednostek samorządu terytorialnego. Obecnie, po nowelizacji z 2001 roku ustawa nie wydaje się uprawniać do takich wniosków. Ta sama tendencja widoczna jest w art. 91 rzeczonej ustawy. W tekście pierwotnym (ust. 5) ustawodawca stanowił, że każdorazowo przez powiat rozumie się także miasto na prawach powiatu. Po zmianach z 2001 roku art. 91 miasto na prawach powiatu ma bez wątpienia formę prawną gminy, której ustawodawca jedynie powierzył rozszerzony zakres zadań ze względu na specyfikę, nadając prawa i obowiązki przysługujące powiatom sensu stricto.
Nadanie miastu praw powiatu niesie ze sobą m.in. następujące konsekwencje:
- wybory przeprowadza się zgodnie z przepisami o wyborach organów gminy, włączając przyznanie czynnego, a w przypadku wyborów do rady miasta również biernego prawa wyborczego obywatelom innych krajów UE zamieszkującym w gminie, nieprzysługującego w wyborach do rady powiatu,
- organy w mieście na prawach powiatu (tj. rada miasta i prezydent miasta) wykonują w pozostałym zakresie kompetencje właściwe dla – odpowiednio – rady gminy i rady powiatu oraz wójta (burmistrza), zarządu powiatu i starosty,
- prezydent miasta na prawach powiatu jest organem wykonawczym monokratycznym i nieodpowiadającym politycznie przed radą,
- prezydent miasta na prawach powiatu jest co do zasady zarządcą wszystkich dróg publicznych na jego obszarze, z wyjątkiem autostrad, dróg ekspresowych oraz tych spośród dróg krajowych, które zapewniają dostęp drogowy w standardzie wymaganym dla transeuropejskiej sieci transportowej (TEN-T) do polskich portów wymienionych w załączniku II do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1315/2013
- prezydent miasta wykonuje całość zadań samorządowych z zakresu gospodarowania wodami,
- miasto gospodaruje co do zasady zarówno nieruchomościami komunalnymi, jak i należącymi do Skarbu Państwa położonymi na jego terenie,
- miasto zarządza co do zasady zarówno publicznymi przedszkolami, szkołami podstawowymi, jak i niemal wszystkimi ponadpodstawowymi na swoim terenie, z wyjątkiem nielicznych prowadzonych przez samorząd województwa lub przez ministra,
- miasto zarządza co do zasady zdecydowaną większością publicznych jednostek pomocy społecznej, z wyjątkiem nielicznych prowadzonych przez samorząd województwa lub przez ministra,
- miasto zarządza co do zasady zdecydowaną większością typów publicznych jednostek organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, z wyjątkiem nielicznych prowadzonych przez samorząd województwa,
- miejski ośrodek pomocy społecznej ma jednocześnie status powiatowego/miejskiego centrum pomocy rodzinie,
- miejskie centrum zarządzania kryzysowego i miejski zespół zarządzania kryzysowego mają jednocześnie status, odpowiednio: powiatowego centrum zarządzania kryzysowego i powiatowego zespołu zarządzania kryzysowego,
- gminna biblioteka publiczna ma jednocześnie status powiatowej biblioteki publicznej (ponadto może mieć także status wojewódzkiej biblioteki publicznej i dzieje się tak w 7 miastach); wyjątek stanowi Warszawa, gdzie gminny status mają biblioteki dzielnicowe, nad którymi nadzór sprawuje biblioteka łącząca statusy powiatowej i wojewódzkiej biblioteki publicznej
- prezydent miasta jest w sprawach miejskich inwestycji budowlanych innych niż metro co do zasady zarówno organem administracji budowlanej, jak i organem reprezentującym stronę postępowania,
- rada nie wybiera co do zasady organu wykonawczego, a jego odwołanie jest możliwe co do zasady jedynie w drodze referendum,
- radni składają ślubowanie według tekstu roty z art. 23a ustawy gminnej.
W porównaniu do zwyczajnej gminy miejskiej, miasto na prawach powiatu dodatkowo prowadzi lub współprowadzi powiatową bibliotekę publiczną, szpital, dom pomocy społecznej oraz zakład opiekuńczo-leczniczy, a w trakcie kwalifikacji wojskowej organizuje powiatową/miejską komisję lekarską. Ponadto w mieście na prawach powiatu pojawiają się podlegające prezydentowi miasta organy powiatowej administracji zespolonej, które w zwyczajnej gminie są nieobecne. Administrację tę stanowią:
- urząd miasta, w porównaniu do zwyczajnej gminy obejmujący dodatkowo:
- wydział właściwy ds. geodezji i kartografii,
- wydział właściwy ds. administracji architektoniczno-budowlanej,
- wydział właściwy ds. komunikacji,
- wydział właściwy ds. bezpieczeństwa,
- inne jednostki organizacyjne lub organy:
- powiatowy/miejski urząd pracy,
- powiatowe/miejskie centrum zarządzania kryzysowego,
- komisja bezpieczeństwa i porządku,
- powiatowy/miejski zespół ds. orzekania o niepełnosprawności
- powiatowe/miejskie centrum pomocy rodzinie
- powiatowa/miejska stacja sanitarno-epidemiologiczna
- powiatowy/miejski inspektorat nadzoru budowlanego
- komenda powiatowa/miejska Policji (w przypadku Warszawy – działające na jej terytorium komendy rejonowe Policji)
- komenda powiatowa/miejska Państwowej Straży Pożarnej
- w niektórych miastach – powiatowy/miejski konserwator zabytków
- inne jednostki organizacyjne stanowiące aparat pomocniczy kierowników służb, inspekcji i straży szczebla powiatowego, oprócz tych wyłączonych z administracji zespolonej (tzw. spionizowanych – np. powiatowego inspektoratu weterynarii, urzędu skarbowego, biura powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, prokuratury rejonowej, sądu rejonowego, czy wojskowego centrum rekrutacji).
W pozostałym zakresie miasto na prawach powiatu jest co do zasady gminą, a jego organy podlegają przede wszystkim regulacjom ustawy o samorządzie gminnym.
Zalety i wady
[edytuj | edytuj kod]W 2000 r. rząd Jerzego Buzka uznał potrzebę rozpoczęcia pilnych działań prowadzących do łączenia się miast na prawach powiatu i powiatów mających siedzibę swych władz w tych miastach, z uwagi na znaczące dysproporcje występujące w zakresie potencjału instytucjonalnego jednostek powiatowych. Analizy rządowe wskazywały na znacząco wyższy potencjał miast na prawach powiatu i szczególnie niski potencjał powiatów pozbawionych większych ośrodków miejskich[4].
Z drugiej strony status miasta na prawach powiatu redukuje na jego gęsto zaludnionym, uzbrojonym i zabudowanym obszarze, o dużej powierzchni ale zarazem znacznie rozdrobnionej strukturze gruntów o nierzadko skomplikowanym lub niejasnym statusie cywilnoprawnym, ryzyko chaosu kompetencyjnego oraz mnogości sprzecznych albo dublujących się działań, jako że wyznaczony zostaje pojedynczy organ odpowiadający za całokształt niektórych dziedzin zarządzanych w innych miejscowościach fragmentarycznie przez wiele organów różnych szczebli, np. za gospodarowanie nieruchomościami zarówno komunalnymi, jak i należącymi do Skarbu Państwa, zarządzanie niemal wszystkimi drogami publicznymi różnych kategorii w granicach miasta (z wyjątkiem autostrad i dróg ekspresowych, a także dróg krajowych zapewniających dostęp drogowy do niektórych polskich portów), wykonywanie całości zadań samorządowych z zakresu gospodarowania wodami, czy też zarządzanie zdecydowaną większością publicznych jednostek systemu oświaty, publicznych jednostek pomocy społecznej oraz innych jednostek organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (z wyjątkiem nielicznych resortowych i wojewódzkich), zaś montaż finansowy dla niezbędnych ale – adekwatnie do wielkości tych miast – z konieczności często wielkoskalowych i wysokokosztowych inwestycji, jest łatwiejszy dzięki dużemu ujednoliconemu budżetowi pozwalającemu na pozyskiwanie tańszego finansowania zewnętrznego, co umożliwia sprawne, elastyczne i spójne zarządzanie dużym organizmem miejskim.
Wykaz miast na prawach powiatu
[edytuj | edytuj kod]Według stanu na 1 stycznia 2018 r. 66 miast ma status miasta na prawach powiatu[5]:
Miasto | Województwo | Populacja (2016-12-31)[6] |
Powierzchnia (2017-01-01) [km²][7] |
Gęstość zaludnienia | Podstawa |
---|---|---|---|---|---|
Jelenia Góra | dolnośląskie | 80 524 | 109,22 | 737,3 | byłe miasto wojewódzkie |
Legnica | dolnośląskie | 100 718 | 56,29 | 1789,3 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Wałbrzych | dolnośląskie | 114 568 | 84,70 | 1352,6 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Wrocław | dolnośląskie | 637 683 | 292,82 | 2177,7 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Bydgoszcz | kujawsko-pomorskie | 353 938 | 175,98 | 2011,2 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Grudziądz | kujawsko-pomorskie | 95 964 | 57,76 | 1661,4 | powyżej 100 tys. mieszkańców |
Toruń | kujawsko-pomorskie | 202 521 | 115,72 | 1750,1 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Włocławek | kujawsko-pomorskie | 112 483 | 84,32 | 1334,0 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Biała Podlaska | lubelskie | 57 303 | 49,40 | 1160,0 | byłe miasto wojewódzkie |
Chełm | lubelskie | 63 734 | 35,28 | 1806,5 | byłe miasto wojewódzkie |
Lublin | lubelskie | 340 466 | 147,47 | 2308,7 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Zamość | lubelskie | 64 648 | 30,34 | 2130,8 | byłe miasto wojewódzkie |
Gorzów Wielkopolski | lubuskie | 123 995 | 85,72 | 1446,5 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Zielona Góra | lubuskie | 139 330 | 278,32 | 500,6 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Łódź | łódzkie | 696 503 | 293,25 | 2375,1 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Piotrków Trybunalski | łódzkie | 74 694 | 67,24 | 1110,9 | byłe miasto wojewódzkie |
Skierniewice | łódzkie | 48 327 | 34,60 | 1396,7 | byłe miasto wojewódzkie |
Kraków | małopolskie | 765 320 | 326,85 | 2341,5 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Nowy Sącz | małopolskie | 83 993 | 57,58 | 1458,7 | byłe miasto wojewódzkie |
Tarnów | małopolskie | 110 110 | 72,38 | 1521,3 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Ostrołęka | mazowieckie | 52 337 | 33,46 | 1828,0 | byłe miasto wojewódzkie |
Płock | mazowieckie | 121 295 | 88,04 | 1377,7 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Radom | mazowieckie | 215 020 | 111,80 | 1923,3 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Siedlce | mazowieckie | 77 020 | 31,86 | 2417,5 | byłe miasto wojewódzkie |
Warszawa | mazowieckie | 1 753 977 | 517,24 | 3391,0 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Opole | opolskie | 118 722 | 148,88 | 797,4 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Krosno | podkarpackie | 46 565 | 43,50 | 1070,5 | byłe miasto wojewódzkie |
Przemyśl | podkarpackie | 62 154 | 46,17 | 1346,2 | byłe miasto wojewódzkie |
Rzeszów | podkarpackie | 187 422 | 120,41 | 1556,5 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Tarnobrzeg | podkarpackie | 47 595 | 85,40 | 557,3 | byłe miasto wojewódzkie |
Białystok | podlaskie | 296 628 | 102,13 | 2904,4 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Łomża | podlaskie | 62 802 | 32,67 | 1922,3 | byłe miasto wojewódzkie |
Suwałki | podlaskie | 69 626 | 65,51 | 1062,8 | byłe miasto wojewódzkie |
Gdańsk | pomorskie | 463 754 | 261,96 | 1770,3 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Gdynia | pomorskie | 246 991 | 135,14 | 1827,7 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Słupsk | pomorskie | 91 935 | 43,15 | 2130,6 | byłe miasto wojewódzkie |
Sopot | pomorskie | 36 849 | 17,28 | 2132,5 | część aglomeracji |
Bielsko-Biała | śląskie | 172 030 | 124,51 | 1381,7 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Bytom | śląskie | 169 617 | 69,44 | 2442,6 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Chorzów | śląskie | 109 398 | 33,24 | 3291,2 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Częstochowa | śląskie | 226 225 | 159,71 | 1416,5 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Dąbrowa Górnicza | śląskie | 121 802 | 188,73 | 645,4 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Gliwice | śląskie | 182 156 | 133,88 | 1360,6 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Jastrzębie-Zdrój | śląskie | 89 883 | 85,33 | 1053,4 | część aglomeracji |
Jaworzno | śląskie | 92 473 | 152,59 | 606,0 | część aglomeracji |
Katowice | śląskie | 298 111 | 164,64 | 1810,7 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Mysłowice | śląskie | 74 592 | 65,62 | 1136,7 | część aglomeracji |
Piekary Śląskie | śląskie | 55 954 | 39,98 | 1399,5 | część aglomeracji |
Ruda Śląska | śląskie | 139 125 | 77,73 | 1789,8 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Rybnik | śląskie | 139 252 | 148,36 | 938,6 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Siemianowice Śląskie | śląskie | 67 905 | 25,50 | 2662,9 | część aglomeracji |
Sosnowiec | śląskie | 205 873 | 91,06 | 2260,8 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Świętochłowice | śląskie | 50 644 | 13,31 | 3805,0 | część aglomeracji |
Tychy | śląskie | 128 351 | 81,81 | 1568,9 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Zabrze | śląskie | 175 459 | 80,40 | 2182,3 | powyżej 100 tys. mieszkańców, część aglomeracji |
Żory | śląskie | 62 013 | 64,64 | 959,4 | część aglomeracji |
Kielce | świętokrzyskie | 197 704 | 109,65 | 1803,0 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Elbląg | warmińsko-mazurskie | 121 191 | 79,82 | 1518,3 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Olsztyn | warmińsko-mazurskie | 172 993 | 88,33 | 1958,5 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Kalisz | wielkopolskie | 102 249 | 69,42 | 1472,9 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Konin | wielkopolskie | 75 342 | 82,20 | 916,6 | byłe miasto wojewódzkie |
Leszno | wielkopolskie | 64 159 | 31,86 | 2013,8 | byłe miasto wojewódzkie |
Poznań | wielkopolskie | 540 372 | 261,91 | 2063,2 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Koszalin | zachodniopomorskie | 107 680 | 98,34 | 1095,0 | byłe miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Szczecin | zachodniopomorskie | 404 878 | 300,60 | 1346,9 | miasto wojewódzkie, powyżej 100 tys. mieszkańców |
Świnoujście | zachodniopomorskie | 41 115 | 197,23 | 208,5 | specyficzne położenie fizycznogeograficzne, duża powierzchnia |
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- powiat
- miasto statutarne
- miasta na prawach powiatu w Niemczech
- Unitary authority w Anglii
- miasta w Polsce
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Anna Kudra-Ostrowska, Michał Jagodziński: Status miasta na prawach powiatu także dla miast liczących powyżej 70 tys. mieszkańców?. PrawoDlaSamorządu, 2015-06-29. [dostęp 2021-10-21].
- ↑ Interpelacja nr 5867 do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Sejm RP V kadencji (poseł Michał Jach).
- ↑ Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 1998 r. nr 91, poz. 578).
- ↑ Zasadniczy, trójstopniowy podział terytorialny państwa. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, 2001-05-31. [dostęp 2012-07-15].
- ↑ KSNG. ksng.gugik.gov.pl. [dostęp 2018-07-17].
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2016 r. (Stan w dniu 31 XII 2016 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 30 maja 2017, ISSN 2451-2087 .
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2017-07-19. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.