Marszałek hospodarski

Marszałek hospodarski (biał. маршалак гаспадарскі; marszałek wielkiego księcia, marszałek hospodara, marszałek królewski, marszałek dworski) – początkowo urząd dworski, potem głównie ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim o zmieniających się kompetencjach i znaczeniu.

Urząd marszałka powstał na Litwie w końcu XIV wieku. Nosił on tytuł marszałka wielkiego księcia, hospodarskiego lub dworskiego, a od r. 1411 przyjął tytuł ziemskiego, wreszcie marszałka najwyższego. Z czasem wyodrębniły się trzy urzędy marszałków: marszałek wielki litewski, marszałek nadworny litewski i marszałek dworski (dworny, hospodarski). Ten ostatni marszałek był początkowo zastępcą marszałka wielkiego, z czasem jednak jego rola ograniczała się do funkcji ceremonialnych. Rangę urzędu marszałka hospodarskiego obniżał fakt, że (w odróżnieniu od marszałka wielkiego i nadwornego) zazwyczaj występowało kilku marszałków hospodarskich – od końca XV wieku zazwyczaj po ośmiu równocześnie. Marszałek hospodarski stał się godnością tylko nieco wyższą od dworzanina, ale oznaczał także doradcę władcy, osobę do specjalnych poruczeń i uprawniał do zasiadania w Radzie Panów oraz czerpania dochodów z dóbr hospodarskich (w charakterze dzierżawcy). Dlatego też w XVI w. urząd marszałka hospodarskiego bywał początkiem kariery administracyjnej i państwowej. Jednocześnie pełnienie urzędu marszałka hospodarskiego nie ograniczało możliwości obejmowania innych urzędów.

W okresie ustrojowego upodabniania się Litwy do Korony marszałek hospodarski pełnił funkcję zastępcy wojewody lub kasztelana na terenach, gdzie danych urzędników nie było. Jednakże tylko marszałek wołyński doczekał się odrębnej nazwy, co było świadectwem większego znaczenia tego marszałka niż pozostałych marszałków hospodarskich.

W okresie unii lubelskiej proponowano, by marszałkowie hospodarscy (było ich wtedy 18) weszli do wspólnego senatu Rzeczypospolitej na zasadzie analogii do kasztelanów mniejszych. Tak się jednak nie stało.

Ostatecznie urząd marszałka hospodarskiego przekształcił się w urząd marszałka ziemskiego (powiatowego), stając się jednym z najwyższych w litewskiej hierarchii urzędów ziemskich.

Marszałkowie hospodarscy

nominacja, okres sprawowania urzędu	marszałek hospodarski	wcześniej otrzymane urzędy	kolejne urzędy
1444	Jan Niemirowicz	starosta klecki (1444)
1470, 23 października	Chodkiewicz, IwanIwan Chodkiewicz	hetman litewski (czasowy) w wojnie trzynastoletniej, namiestnik lidzki (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka)	hetman litewski (czasowy) w wyprawie Kazimierza Jagiellończyka przeciwko Maciejowi Korwinowi (1474), namiestnik witebski (od 27 lutego 1477), starosta łucki (od 2 sierpnia 1478), wojewoda kijowski (maj 1481)
1482	Zabrzeziński, JanJan Zabrzeziński		kasztelan trocki od 1492, namiestnik nowogródzki od 1496–1498, wojewoda trocki 1487–1498, marszałek wielki litewski (1498–1505)
1483	Jakub Niemirowicz (Szczyt)	starosta brzeski (1479-1492)	namiestnik briański (1492-1493/1494)
1492	Kiszka, StanisławStanisław Kiszka	stolnik litewski (1488), namiestnik lidzki (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka)	namiestnik smoleński
1500–1513	Kłoczko, WojciechWojciech Kłoczko	chorąży nadworny litewski (przed 1492–1499), namiestnik uciański (19 marca 1492–1499), namiestnik kowieński (1499–1514)	ochmistrz (marszałek dworu) wielkiej księżnej, a potem królowej Heleny (1495–1513), namiestnik bielski (6 grudnia 1506–1512)
1500–1510	Radziwiłł, JanJan Radziwiłł		marszałek wielki litewski od 1514, kasztelan trocki od 1522, starosta drohiczyński i słonimski (od 1505), namiestniki wilkijski
1504	Sapieha, IwanIwan Sapieha	pisarz hospodarski od 1488, kanclerz królowej Heleny (1502–1509)	najwyższy sekretarz Wielkiego Księstwa (od 1506),namiestnik witebski od 1508, wojewoda witebski od 1511, wojewoda podlaski od 1513
1506–1509, 1511–1547	Chodkiewicz, AleksanderAleksander Chodkiewicz	koniuszy dworski (1502)	starosta puński, brzeski i knyszyński, wojewoda nowogródzki (od 1544), dzierżawca wilkiejski, ostryński,
1510-1519/1520	Jan Niemirowicz Szczytt	miecznik litewski (159-1510), namiestnik wasiliski (1507-1514)	namiestnik wasiliski 1515-1516), namiestnik mohylewski (1516-1519/1520), namiestnik mozyrski (1516)
1519–1557	Sapieha, PawełPaweł Sapieha	dzierżawca bracławski (1517–1547)	wojewoda podlaski (1556–1558) i nowogródzki (od 1558)
1520	Mikołaj Niemirowicz-Szczytt
1520–1541	Dołubowski, JanJan Dołubowski	starosta drohicki (1501–1506)
1550 jako marszałek ziemski wołyński	Ostrogski, KonstantyKonstanty Ostrogski	starosta włodzimierski (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka)	wojewoda kijowski (1559)
1553–1561	Wołłowicz, OstafiOstafi Wołłowicz	pisarz wielki litewski (1551–1566)	podskarbi ziemski litewski (1561–1566), marszałek nadworny (1561–1569, podkanclerzy litewski (1566–1579), kasztelan trocki (1569–1579), kanclerz wielki litewski (1579–1587), kasztelan wileński (1579–1587)
1560–1563	Wołłowicz, HrehoryHrehory Wołłowicz	dworzanin hospodarski od 1548, horodniczy grodzieński (1558–1566)	łowczy 1567–1574, wojewoda smoleński (1571–1577), starosta mścisławski 1548–1567, mielicki, dzierżawca ejszycki, wornieński, pozelwski
1560–1566	Tryzna, HrehoryHrehory Tryzna		marszałek słonimski w 1561, kasztelan podlaski w 1566, kasztelan smoleński w latach 1569–1571
1561 lub wcześniej	Hajko, JanJan Hajko	dworzanin królewski (1546), pisarz wielkoksiążęcy (1554)	kasztelan brzeski (od 1566)
1566–1576	Sapieha, MikołajMikołaj Sapieha		wojewoda miński od 1576, brzeski od 1588, witebski od 1588, starosta rzeczycki (1570–1573, orszański od 1588
1570	Kosiński, AdamAdam Kosiński	pisarz ziemski drohicki (1554 lub 1556–1571), poseł drohicki 1569, kasztelan podlaski (przed 5 marca 1569)
1580–1590	Strawiński, MarcinMarcin Strawiński	ciwun i horodniczy trocki, dzierżawca hupski, wójt mohylewski	kasztelan miński 1590–92, witebski 1592, starosta rumborski (od 1589)