Przejdź do zawartości

Odmiana językowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Odmiana języka)

Odmiana językowa (ang. language variety, speech variety), niekiedy również lekt (ang. lect) lub kod językowy – każda forma języka rozpatrywana jako systematycznie odrębna od innych[1]. Odmianę językową można rozumieć jako zbiór środków językowych wyróżnionych na podstawie określonego kryterium – terytorialnego, społecznego lub funkcjonalnego[2]. Mianem odmiany językowej, lektu lub kodu można określić pewien język, dialekt, styl lub odmianę standardową danego języka czy też każdy inaczej zdefiniowany byt językowy (związany z klasą społeczną, grupą wiekową, płcią, a nawet pojedynczą osobą)[3][4][5].

Stosowanie terminu „odmiana językowa” w odniesieniu do różnych środków komunikacji pozwala uniknąć terminu „język”, który jest popularnie kojarzony z językiem standardowym (odmianą prestiżową), oraz terminu „dialekt”, który bywa rezerwowany dla kodów mniej prestiżowych, postrzeganych jako „gorsze” od standardu. W dyskursie lingwistycznym mowa zarówno o standardowych (literackich), jak i niestandardowych (nieliterackich) odmianach językowych[6][7]. Terminy takie jak „odmiana językowa” i „lekt” pozwalają neutralnie określić dany analizowany środek komunikacji (np. angielski, francuski, angielski z Londynu), bez konieczności sięgania po precyzyjniejsze terminy (jak język lub dialekt)[3][8]. W użyciu są również terminy „kod językowy” oraz „forma egzystencji języka”, które mają zasadniczo charakter synonimiczny[2]. W literaturze polskiej mianem etnolektów określa się wszelkie odmiany językowe (języki, dialekty, zespoły dialektalne itp.), które są uważane za rodzime dla jakichś grup etnicznych; również ten termin umożliwia uniknięcie dokładniejszych rozstrzygnięć klasyfikacyjnych tam, gdzie są one kłopotliwe[9]. Kolejnym neutralnym określeniem bytów językowych jest termin „idiom”, występujący w serbsko-chorwackiej tradycji lingwistycznej[10].

Wśród odmian językowych można wyróżnić odmiany socjalne (społeczne, diastratyczne), terytorialne (diatopiczne, geograficzne) oraz sytuacyjne (diafazyczne, funkcjonalne)[2][11]. Zróżnicowanie na poziomie leksyki, jak w przypadku slangu czy żargonu, często jest opisywane w ramach konkretnych stylów językowych lub poziomów formalności (rejestrów), choć takie formy również bywają ujmowane jako swoiste odmiany językowe[4]. Granice między odmianami językowymi niejednokrotnie mają charakter umowny[12].

Pojęcie odmiany językowej bywa odróżniane od pojęcia wariantu – pod terminem „wariant” rozumie się wówczas pojedyncze cechy lub elementy językowe, w przeciwieństwie do odmiany jako zespołu pewnych jednostek o podobnej dystrybucji[2].

Dialekty

[edytuj | edytuj kod]
 Osobne artykuły: Dialekt i Gwara.

O’Grady et al. definiują „dialekt” w następujący sposób: „regionalna lub społeczna odmiana języka, cechująca się swoistymi cechami fonologicznymi, składniowymi i leksykalnymi”[13]. W podstawowym (wąskim) znaczeniu termin „dialekt” odnosi się do zróżnicowania geograficznego[14]. W najszerszym ujęciu za dialekt jest uznawana każda odmiana języka właściwa dla pewnych jego użytkowników, również odmiana standardowa danego języka (tzw. język standardowy); w tym sensie każdy użytkownik języka posługuje się jakimś dialektem. W węższym rozumieniu, charakterystycznym dla języka codziennego, dialekt to w szczególności odmiana substandardowa, o niższym statusie i mniejszym prestiżu niż język standardowy[15].

Poza dialektami geograficznymi wyróżnia się dialekty powiązane z grupami etnicznymi (tzw. etnolekty)[16] i grupami społecznymi (socjolekty)[17]. Inne określenia odmian regionalnych to „regiolekt” i „geolekt”[18][19]; sporadycznie (najczęściej w tekstach nt. języka chińskiego) spotyka się terminy „regionalekt”[20] i „topolekt”[21]. Termin „gwara” nierzadko jest stosowany jako synonim dialektu; niemniej często termin ten określa niewielkie odmiany miejscowe (rozprzestrzenione na obszarze kilku lub kilkunastu wsi), wówczas dialekt uważa się za zespół blisko spokrewnionych gwar[22].

Badaniem dialektów i ich rozmieszczenia geograficznego zajmuje się dialektologia[4].

Standardy językowe

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Język standardowy.

Standard językowy (zwany również językiem standardowym lub ogólnym[23]) to odmiana językowa, która przeszła proces kodyfikacji, polegający na usankcjonowaniu norm gramatyki, leksyki i ortografii za pośrednictwem odpowiednich publikacji (słowników, opracowań gramatycznych itp.). Standard ma charakter odmiany prestiżowej, która uchodzi za najbardziej akceptowalną spośród odmian danego języka[24]. Stanowi środek komunikacji oficjalnej i pełni funkcję języka pisanego[25]. Jest szerzony przez system edukacji i służy jako miara dla oceny środków językowych. Standard to także spoiwo, które jednoczy daną społeczność językową, budując jej tożsamość w sensie kulturowym i politycznym[26].

Pod względem lingwistycznym standardy nie wykazują szczególnych cech, które predysponowałyby je do wyższego statusu względem innych odmian języka – ich rozwój stanowi wynik splotu okoliczności historycznych[27][28][29]. W językoznawstwie bywa stosowany termin „dialekt standardowy” (ang. standard dialect), który podkreśla pozycję standardu jako jednej z wielu odmian składających się na dany język[30].

W niektórych przypadkach zasady języka standardowego są ustalane przez autorytatywne gremium, takie jak Akademia Francuska, która zajmuje się regulacją języka francuskiego[31]. W innych przypadkach za źródło normy językowej przyjmuje się powszechną praktykę językową. John Algeo stwierdza, że normę języka angielskiego tworzy „to, co użytkownicy angielszczyzny decydują się uznać za właściwe”[32].

Rejestry i style

[edytuj | edytuj kod]
 Osobne artykuły: Rejestr (językoznawstwo) i Styl (językoznawstwo).

Rejestr językowy to odmiana języka używana w danej sytuacji społecznej. Dobór rejestru jest uzależniony od celu i tematu rozmowy, medium (mowa, pismo) i relacji między uczestnikami[33]. Szczególnym przykładem rejestru jest mowa matczyna, używana do zwracania się do niemowląt i małych dzieci[34]. Wyróżnia się także rejestry lub socjolekty związane z poszczególnymi grupami zawodowymi i obszarami działalności[35]; termin „żargon” odnosi się do słownictwa związanego z takimi rejestrami[36].

Rejestry odróżniają się od dialektów, gdyż te odzwierciedlają nie cel użycia języka, lecz jedynie różnice pomiędzy jego użytkownikami. Dialekt i rejestr można toteż pojmować jako różne wymiary wariacji językowej. Bywa jednak, że pojęcia te się pokrywają; np. dla użytkownika niestandardowej odmiany języka rolę specjalnego rejestru (sytuacyjnej formy języka) odgrywa język standardowy[33]. Terminy „rejestr” i „styl funkcjonalny” są bliskoznaczne, przy czym termin „rejestr” jest częściej używany w tekstach anglojęzycznych[35].

Idiolekt i familiolekt

[edytuj | edytuj kod]
 Osobne artykuły: Idiolekt i Familiolekt.

Idiolekt definiuje się jako „sposób użycia języka właściwy dla danej osoby”[37]. Na kształt języka indywidualnego może rzutować kontakt mówiącego z dialektami regionalnymi i środowiskowymi, rejestrami zawodowymi, a – w przypadku osób wielojęzycznych – także kontakt z różnymi językami[38].

Familiolekt to natomiast mowa charakterystyczna dla danej rodziny[39][40]. Familiolekt obejmuje specyficzne słownictwo i formy językowe poszczególnych rodzin[41][42].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Jakob R.E. Leimgruber, Singapore English: Structure, Variation, and Usage, New York: Cambridge University Press, 2013, s. 114, DOI: 10.1017/CBO9781139225755, ISBN 978-1-107-02730-5, ISBN 978-1-139-22575-5 (ang.).
  2. ↑ a b c d Jiří Nekvapil, Varieta jazyka, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
  3. ↑ a b Marek Dolatowski, Hałcnowski zaimek osobowy w ujęciu diachronicznym, [w:] Marta Woźnicka, Mikołaj Nkollo, Dominika Skrzypek (red.), VI Spotkania naukowe badaczy historii języka, Poznań: Wydawnictwo Rys, 2020 (Dysertacje Wydziału Neofilologii UAM w Poznaniu. 3. Językoznawstwo), s. 27–46, DOI: 10.48226/dwnuam.978-83-66666-01-6/2020.3, ISBN 978-83-66666-01-6 [dostęp 2025-05-27], patrz s. 29, przyp. 1.
  4. ↑ a b c Meechan i Rees-Miller 2001 ↓, s. 537–590.
  5. ↑ Ronald Wardhaugh, An Introduction to Sociolinguistics, wyd. 5, Malden: Blackwell Publishing, 2006 (Blackwell textbooks in linguistics 4), s. 88, ISBN 978-1-4051-3559-7, OCLC 60835457 (ang.).
  6. ↑ Schilling-Estes 2006 ↓, s. 312.
  7. ↑ Schilling-Estes i Wolfram 2016 ↓, s. 16.
  8. ↑ Calteaux 1996 ↓, s. 30.
  9. ↑ Wicherkiewicz 2016 ↓, s. 105–106.
  10. ↑ Marek Stanojević, Barbara Kryżan-Stanojević, Słowa kluczowe podawane przez autora publikacji jako podstawa opisu bibliograficznego w iSybislawie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 49, 2014, s. 219–231, DOI: 10.11649/sfps.2014.020, ISSN 2392-2435 [dostęp 2019-10-13]. ; idiom, [w:] Hrvatska enciklopedija [online] [dostęp 2019-10-13] (chorw.). ; Dalibor Brozović, Povijest hrvatskoga književnog i standardnoga jezika, Zagreb: Školska knjiga, 2008, s. 15, ISBN 978-953-0-60845-0, OCLC 602748184 [dostęp 2019-10-13] (chorw.). ; Živorad Kovačević, Srpsko-engleski frazeološki rečnik, Beograd: “Filip Višnjić”, 2002, s. 9, OCLC 53319749 [dostęp 2019-10-13] (serb.).
  11. ↑ Jiří Černý, Dějiny lingvistiky, Olomouc: Votobia, 1996, s. 395, ISBN 80-85885-96-4, OCLC 37391292 (cz.).
  12. ↑ Chambers i Trudgill 1998 ↓, s. 12.
  13. ↑ William O’Grady i inni red., Contemporary Linguistics: An Introduction, wyd. 4, Boston: Bedford/St. Martin’s, 2001, s. 712, ISBN 0-312-24738-9, OCLC 45748493 (ang.).
  14. ↑ Rosina Lippi-Green, English With an Accent: Language, Ideology, and Discrimination in the United States, London–New York: Routledge, 1997, s. 247–248, przyp. 4, ISBN 0-415-11476-4, ISBN 0-415-11477-2, OCLC 35145942 (ang.).
  15. ↑ Chambers i Trudgill 1998 ↓, s. 3.
  16. ↑ Schilling-Estes i Wolfram 2016 ↓, s. 184.
  17. ↑ Robert Lawrence Trask, The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Chicago: Fitzroy Dearborn, 2000, s. 314, 315, ISBN 978-1-57958-218-0, OCLC 1101226560 (ang.).
  18. ↑ Margaret E. Winters, Language across time: Historical linguistics, [w:] René Dirven, Marjolyn Verspoor (red.), Cognitive Exploration of Language and Linguistics, wyd. 2. popr., Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2004 (Cognitive Linguistics in Practice 1), s. 203–230, DOI: 10.1075/clip.1.10lan, ISBN 978-90-272-1906-0 (ang.), patrz s. 204.
  19. ↑ Christopher D. Land, Varieties of the Greek language, [w:] Stanley E. Porter, Andrew Pitts (red.), The Language of the New Testament: Context, History, and Development, Leiden: Brill, 2013 (Early Christianity in its Hellenistic context 3), s. 250, DOI: 10.1163/9789004236400_011, ISBN 978-90-04-23477-2, ISBN 978-90-04-23640-0, OCLC 839985102 (ang.).
  20. ↑ Kanstantsin Masaila, Čínská fonetická abeceda pinyin a její sociolingvistický rozměr, Praha: Univerzita Karlova, 2014, s. 11 [zarchiwizowane 2019-04-19] (cz.).
  21. ↑ topolect, [w:] The American Heritage Dictionary of the English Language, wyd. 4, Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2010 (ang.).
  22. ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 232, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  23. ↑ Maciej Rataj, Attitudes to Standard British English and Standard Polish: A Study in Normative Linguistics and Comparative Sociolinguistics, Frankfurt am Main: Peter Lang, 2016 (Gdańsk studies in language 5), s. 11, DOI: 10.3726/978-3-653-05404-0, ISBN 978-3-653-05404-0, OCLC 953657257 (ang.).
  24. ↑ Chapter 7: Language variation, [w:] Halvor Eifring, Rolf Theil, Linguistics for Students of Asian and African Languages, Universitetet i Oslo, 2005, s. 8–9 (ang.).
  25. ↑ Jean Dubois i inni, Dictionnaire de linguistique, Paris: Larousse-Bordas/VUEF, 2002, s. 440–441, ISBN 978-2-03-532047-6, OCLC 59757084 (fr.).
  26. ↑ Vít Dovalil, Jazykový standard, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  27. ↑ Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović (red.), Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagreb: Zagrebačka slavistička škola, 2013, s. 391–400, ISBN 978-953-175-475-0, OCLC 870270814 [zarchiwizowane z adresu 2018-11-29] (chorw.).
  28. ↑ Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagreb: Srednja Europa, 2016, s. 45–67, ISBN 978-953-7963-47-7, OCLC 970772545 (chorw.), patrz s. 47.
  29. ↑ Rodolfo Jacobson, The Bidialectal Student, „The English Record”, 24 (1), New York State English Council, 1973, s. 41–51 (ang.), patrz s. 42.
  30. ↑ standard dialect, [w:] Tom McArthur, The Concise Oxford Companion to the English Language, New York: Oxford University Press, 1998, ISBN 978-0-19-172702-3, OCLC 49356842 (ang.).
  31. ↑ Suzanne Romaine, Language in Society: An Introduction to Sociolinguistics, New York: Oxford University Press, 1994, s. 85, ISBN 978-0-19-875133-5 (ang.).
  32. ↑ John Algeo, What Makes Good English Good?, [w:] Linda Miller Cleary, Michael D. Lin (red.), Linguistics for Teachers, New York: McGraw-Hill, 1993, s. 473–482, ISBN 0-07-037946-7, OCLC 26402975 (ang.).
  33. ↑ a b Calteaux 1996 ↓, s. 34–36.
  34. ↑ Pavel Kubaník, Baby talk, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  35. ↑ a b Kamila Mrázková, Rejstřík, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  36. ↑ Neil Murray, Writing Essays in English Language and Linguistics: Principles, Tips and Strategies for Undergraduates, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 147, DOI: 10.1017/CBO9781139035347, ISBN 978-0-521-11119-5, ISBN 978-1-139-03534-7, OCLC 796204716 (ang.).
  37. ↑ Dennis Freeborn, Peter French, David Langford, Varieties of English: An Introduction to the Study of Language, wyd. 2, Houndsmill–London: MacMillan Press, 1993, s. 146, ISBN 978-1-349-22723-5, OCLC 1084368362 (ang.).
  38. ↑ Michael Gregory, Susanne Carroll, Language and Situation Language Varieties and their Social Contexts, London: Routledge & Kegan Paul, 1978, ISBN 0-7100-8756-X, OCLC 1248975945 (ang.).
  39. ↑ Włodzimierz Gruszczyński, Jerzy Bralczyk (red.), Słownik gramatyki języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2002, s. 110, ISBN 978-83-02-08471-3, OCLC 53407440.
  40. ↑ Tomasz Piekot, Język w grupie społecznej: wprowadzenie do analizy socjolektu, Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2008, s. 20, 32, ISBN 978-83-88425-38-7, OCLC 297524942.
  41. ↑ Agata Hącia, Język w naszej rodzinie [online] [dostęp 2020-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-22].
  42. ↑ Katarzyna Kłosińska, Wygwizdów czy wygwizdowo?, [w:] Poradnia językowa PWN [online], 20 grudnia 2017 [dostęp 2020-01-23].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Odmiana_językowa&oldid=77093027”