Płowiaczek

Płowiaczek

Leucippus fallax
(Bourcier, 1843)
Płowiaczek przesiadujący na gałęzi
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	krótkonogie
Rodzina	kolibrowate
Podrodzina	kolibry
Plemię	Trochilini
Rodzaj	Leucippus Bonaparte, 1850
Gatunek	płowiaczek
Synonimy
Trochilus fallax Bourcier, 1843 Leucippus fallax fallax (Bourcier, 1843) Doleromya fallax (Bourcier, 1843) Doleromya pallida Richmond, 1895 Dolerisca fallax (Bourcier, 1843) Dolerisca cervina Gould, 1861 Leucippus fallax cervina (Gould, 1861) Leucippus fallax richmondi Cory, 1915 Leucippus fallax occidentalis Phelps & Phelps, 1949
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Płowiaczek, klejnocik płowy (Leucippus fallax) – gatunek małego ptaka z podrodziny kolibrów (Trochilinae) w obrębie rodziny kolibrowatych (Trochilidae). Zamieszkuje mały obszar północnej Kolumbii i Wenezueli, od poziomu morza do 800 metrów w górę. Odżywia się nektarem sukulentów, drzew i krzewów, ale spożywa też sok z owoców kaktusów i stawonogi. Ptak ten jest agresywny w stosunku do przedstawicieli własnego gatunku, jak i innych, większych lub podobnych rozmiarów, ptaków. W lęgu znajdują się dwa, rzadko jedno jajo; tylko samica opiekuje się potomstwem. IUCN zalicza płowiaczka do kategorii gatunków najmniejszej troski (LC).

Systematyka

Płowiaczek na rysunku autorstwa Louisa Victora Bévaleta z 1877 r.

Gatunek opisał naukowo Jules Bourcier w 1843 roku pod nazwą Trochilus fallax. Jako miejsce typowe holotypu Bourcier wskazał Caracas w Wenezueli. Obecnie Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) zalicza płowiaczka do monotypowego rodzaju Leucippus, wykreowanego przez Karola Lucjana Bonaparte w 1850 roku. Podobnie czynią inni autorzy.

Kwestia podgatunków

Historycznie wyróżniono trzy podgatunki klejnocika płowego, tj. cervina (zasięg występowania: północno-wschodnia Kolumbia do północno-zachodniej Wenezueli, stany Zulia i Falcón), occidentalis (występujący w północno-zachodniej Wenezueli) oraz richmondi (rozprzestrzeniony w północno-wschodniej Wenezueli w stanach Anzoátegui i Sucre oraz na przybrzeżnych wyspach Margarita, Coche, Cubagua, La Tortuga, Chimana Grande i Isla Caribe). Ranga taksonomiczna różnic w upierzeniu między tymi podgatunkami jest jednak kwestionowana jako mieszcząca się w zmienności osobniczej i z tego względu IOC oraz autorzy Handbook of the Birds of the World (tom 5, 1998) uznają ten gatunek ptaka za monotypowy. Internetowa baza danych Birds of the World wyróżnia dwa spośród wymienionych powyżej podgatunków, jednak jednocześnie zaznacza, że taksony te nie są wyróżniane w najnowszej wersji Clements Checklist of Birds of the World (2023).

Filogenetyka

W stanie na 2023 rok rodzaj Leucippus jest monotypowy, jednak dawniej systematyka tego rodzaju znacznie się różniła. Zaliczano do tego rodzaju jeszcze kilka innych gatunków: agawowczyka płowego i agawowczyka plamistego, które obecnie na podstawie badań filogenetycznych zostały wydzielone do osobnego rodzaju Thaumasius; kolejny koliber nazywany kwiatowczykiem wydzielony został z Leucippus do osobnego rodzaju Taphrospilus; jeszcze inny przedstawiciel Trochilini, oliwiarczyk (Talaphorus chlorocercus), też został przeniesiony do innego rodzaju, Talaphorus. Dodatkowo badania filogenetyczne ujawniły, że bliskim krewnym klejnocika płowego jest łuskowiaczek (Phaeochroa cuvierii).

Poniżej ukazano kladogram rodziny Trochilidae (uproszczono):

Florisuginae Polytminae Lesbiinae Lesbiini Patagoninae Patagona Trochilinae Lampornithini Mellisugini Trochilini Basilinna Platystylopterus Abeillia Klais Orthorhyncus Anthocephala Stephanoxis Campylopterus Cynanthus Chalybura Thalurania Microchera Goldmania Eupherusa Phaeochroa Leucippus Thaumasius Taphrospilus Eupetomena Talaphorus Trochilus Saucerottia Amazilia Chrysuronia Leucochloris Hylocharis Polyerata Chlorestes

Etymologia

• Leucippus – nazwa zaczerpnięta od Leukiposa, syna Ojnomaosa, króla miasta Pisa (ponad 2 km od greckiej Olimpii). Leukipos, zauroczony w bogini Dafne, przebrał się za jedną z kobiet towarzyszących bogini. Gdy jednak oszustwo wyszło na jaw, książę został rozszarpany na strzępy przez sługi Dafne. Nazwa została użyta do określenia tego gatunku kolibra, gdyż samiec i samica są podobnie ubarwione.
• fallax – fałszywy, zwodniczy od fallere – oszukiwać; epitet używany w odniesieniu do gatunków błędnie oznaczonych, ulokowanych w złych rodzajach albo o niepewnych relacjach międzygatunkowych.

Nazwa naukowa obowiązująca dzisiaj jest w użytku od początku XX wieku. Wcześniej opisywano go pod innymi nazwami uznanymi za synonimy.

W języku angielskim nazywany jest „Buffy Hummingbird”, podczas gdy w języku polskim nazywany był „klejnocikiem płowym”, ale w 2019 roku zmieniono nazwę na „płowiaczek”. W Kolumbii nazywany jest „Colibrí Anteado”, a w Wenezueli „Chirito” lub „Chirito de la Virgen”.

Morfologia

Klejnocik płowy odpoczywający na gałęzi

Gatunek kolibra nie do pomylenia, o ubarwieniu adekwatnym do zamieszkiwanego przez siebie środowiska. Samice są podobne do samców, ale ich upierzenie górnych partii ciała jest określane jako bardziej matowe, szare. Samce natomiast mają jakoby jaskrawsze czerwono-różowe żuchwy z wiekiem, wygląd ogona ma też się różnić u płci. Różnica w ubarwieniu dzioba jest też obserwowana u innych kolibrowatych, przykładowo złocika północnego (Cynanthus latirostris), jednak w przypadku płowiaczka zachodzi potrzeba dokładniejszych badań. Niezależnie od wieku i płci tęczówka jest ciemnobrązowa lub prawie czarna. Także skoki oraz palce wraz z pazurami są czarne, niezależnie od wieku.

Średnia długość ciała klejnocika płowego to 105,2 mm.

Pisklęta puchowe okryte tego typu piórami można zaobserwować między lutym a lipcem, rzadziej w innym czasie w roku. Puch pokrywa ich głowę i plecy, kontrastując się z czarną skórą. Zanim młody osobnik opuści gniazdo, pozbywa się swojego puchowego upierzenia. Dziób u nich jest czarny, bardziej miękki niż u dorosłych odpowiedników, co dotyczy też osobników juwenalnych. Wnętrze dzioba jest jasnożółte.

Szata juwenalna pojawia się, gdy ptak jest jeszcze w gnieździe; obecna krótko po wypierzeniu z puchowego upierzenia. Podobna wyglądem do szaty dorosłego osobnika, ale ptaki w tej szacie mają bardziej matowoszare górne partie ciała i bardziej matowocynamonowe dolne partie ciała. Ogólnie pióra skrzydła pozostają świeże i nie wykazują żadnych oznak pierzenia, natomiast dwie lotki drugorzędowe są naturalnie brązowe.

Szata dorosła świeża pojawia się we wrześniu, znoszona staje się w lipcu. Czubek, kark i boki głowy są jasnoszare z białymi kropkami za i przed okiem, czasem taka kompozycja może tworzyć obrączkę oczną. Od grzbietu do pokryw nadogonowych rozciąga się mieszanina matowej zieleni i szarości. Ogon jest krągły, ciemnozielony od góry, czarniawy od dołu, z białymi końcówkami; białe plamki na piórach stają się szersze w kierunku dystalnym – szósta sterówka jest w ⅓ pokryta przez białą plamę. Pokrywy duże iryzujące, jeszcze jaskrawsze od małych i średnich, a nawet od piór grzbietu. Lotki czarniawe, blaknące do barwy brązowawoczarnej; 5. i 6. lotka drugorzędowa, kiedy świeże, są naturalnie bardziej szare, a stają się ciemniejsze pod wpływem promieni słonecznych. Dolne partie ciała głównie barwy cynamonowej, barwa bardziej głęboka na gardle i piersi, jaśniejsza zaś na spodzie. Pokrywy podskrzydłowe w kierunku dystalnym śniade, w kierunku proksymalnym cynamonowe. Podogonie i pióra na udach białe. Wnętrze dzioba jaskraworóżowe.

Na wyspie Coche zaobserwowano nietypowo upierzonego osobnika, którego głowa, dolne partie ciała i nogi były białe, ale górne partie ciała, czoło, boki, skrzydła i ogon były jasnoszare, przy tym oczy i dziób pozostawały normalnie ubarwione.

Pieśń godowa bardzo zmienna, składająca się zwykle z 2–4 powtarzalnych, wysokich notek. Najbardziej podstawowa piosenka to taka, która składa się z 2 notek nosowego popiskiwania tj. tsik-tslee...tsi...tslee...tsik...tslee ale zwykle obejmuje 3–4 nosowe, różne notki. Wśród zwykłych odgłosów wyróżnia się pojedyncze chip. Wokalizacje są wydawane z widocznego punktu, przykładowo z cienkiej gałązki. Samce śpiewają cały rok, ale ten nawyk nasila się na czas okresu godowego. W czasie zalotów samce śpiewają samotnie, albo razem z innymi jednocześnie, co może wskazywać na toki typu exploded lek; wzlatują wysoko, następnie wykonują łukowate w kształcie U manewry, w tym samym momencie wydając mechaniczne odgłosy tz-chip...tz-chip...tz-chp...brr-brr-brr. Wydają też wówczas inne dźwięki, odganiając intruzów – czy to inne ptaki, czy to inne osobniki własnego gatunku. Skrzydła samców podczas pokazów wydają mechaniczny dźwięk.

Wymiary szczegółowe poszczególnych części ciała, ich odchylenie standardowe (SD) oraz masa

Badane	Średnia miara	Przedział	n	SD
Długość ciała	105,2 mm	90,0–117,0 mm	46	± 6,6 mm
Długość skrzydła	59,9 mm	52,0–66,0 mm	63	± 2,8 mm
Długość dzioba	17,4 mm	15,8–19,2 mm	62	± 0,8 mm
Masa ciała	5,4 g	4,0–6,6 g	63	± 0,6 g

Występowanie

Zasięg występowania jest ograniczony do północnego wybrzeża Kolumbii i Wenezueli.

Obszar występowania rozciąga się od półwyspu Guajira we wschodniej Kolumbii do półwyspu Araya we wschodniej Wenezueli. Na terenach Kolumbii gatunek występuje od poziomu morza do 800 metrów n.p.m., do gór Santa Marta oraz Serranía de Macuira. W Wenezueli występuje od poziomu morza do wysokości 650 metrów (góry Sierra de Baragua w stanie Lara). W części zachodniej i centralnej wenezuelskiego zasięgu kolibry te występują od północno-zachodniego stanu Zulia na wschód przez stan Falcón, na południe do stanu Lara i na wschód u północnych podnóży Kordyliery Nadbrzeżnej od Puerto Cabello w stanie Carabobo do okolic Macuto w stanie Vargas. We wschodniej części zasięgu gatunek ten występuje od północno-wschodniej części stanu Anzoátegui do półwyspu Araya w stanie Sucre, a także na wyspach Margarita, Coche, Cubagua, Tortuga, Chimana Grande i Isla Caribe.

Jest to ptak osiadły, podejmuje się jednak też wędrówek na niewielką skalę w zależności od dostępności pokarmu i warunków wpływających na rozród. W północno-wschodniej Wenezueli zaobserwowano, że poza sezonem lęgowym ptaki zniknęły lub prawie zniknęły z niektórych terenów, podczas gdy w północnej Wenezueli w sześciu zbadanych lokalizacjach płowiaczki były obecne przez cały rok. W północno-zachodniej Wenezueli były obecne cały rok na terenach zdominowanych przez sukulenta Stenocereus griseus; z kolei zachowanie nomadyczne wykazały na terenach scrubu zdominowanego przez jadłoszyn baziowaty (Prosopis juliflora) – tutaj, wedle obserwacji, gatunek był obecny wyłącznie, gdy kwitły opuncje (Opuntia).

Ekologia

Gatunek ten występuje w różnych suchych siedliskach jak i w lasach namorzynowych

Habitat

Koliber ten zamieszkuje suche tereny scrubu, ciernistych lasów, podmiejskie ogrody i obrzeża namorzynów. Suche tereny są porośnięte wszelkimi kaktusowatymi, bobowatymi i kaparowatymi. Podszyt jest zdominowany przez małe kaktusy, zarośla roślin z rodzajów kroton i bawełna oraz gatunków Castela erecta i Cnidoscolus urens, naziemnych bromeliowatych (Bromelia humilis i B. chrysantha), ponadto rosną tu agawy z gatunków Agave cocui i Agave sisalana. Lasy mangrowe, które odwiedzają płowiaczki, są zdominowane przez mangrowca czarnego (Avicennia germinans). W podmiejskich ogrodach i na terenach kultywowanych, gdzie zapuszczają się L. fallax, rosną aloesy.

Na wenezuelskiej wyspie Margarita płowiaczki zasiedlały tereny ciernistego scrubu, aktywnej kopalni piasku i opuszczonej kopalni piasku. Zagęszczenie osobników na tych terenach było zmienne, ale przeważająca część występowała najliczniej w pierwszym typie środowiska.

W badaniu przeprowadzonym na półwyspie Paraguaná w północno-zachodniej Wenezueli najwyższe zagęszczenie (2,59 osobnika/ha) stwierdzono na terenach mieszanego scrubu, gdzie wśród roślinności wspomniane były kaktusy, cierniste drzewa i zarośla; najmniejsze zagęszczenie (0,16 osobnika/ha) było tam, gdzie rósł jadłoszyn baziowaty, niżej zaś opuncje.

Zachowanie

Pielęgnuje pióra dziobem, drapie się w głowę i szyję nogą.

Samotnik, łączący się w pary tylko w celu prokreacji. W trakcie żerowania jest bardzo agresywny w stosunku do współplemieńców; będą atakować i ścigać wszelkie kolibry zbliżające się do ich gniazda, terenu żerowania itp. Ścigają na stosunkowo długie dystanse, przez 10–20 m, cały taki pościg trwa nawet kilka minut. Czasem 3 osobniki mogą się konfrontować w locie; wówczas rozkładają ogony i mierzą się wzrokiem, w tym samym czasie próbując ugodzić rywali dziobem. Walki trwają kilka minut, do czasu gdy jeden osobnik się wycofa. Zaobserwowano nękanie przez klejnocika płowego takich większych ptaków jak: skrzeczka jasnogłowa (Milvago chimachima), syczoń tropikalny (Megascops choliba), pustułka amerykańska (Falco sparverius) oraz przedrzeźniacz siwy (Mimus gilvus). Cukrzyk (Coereba flaveola) to ptak, który jest także atakowany przez płowiaczka.

Odżywianie się i pokarm

Płowiaczek z wyspy Margarita

Dieta różni się w zależności od wybranego środowiska. Przykładowo na terenach bardziej suchych pokarmem są owoce, a na tych samych terenach od połowy października do końca stycznia płowiaczek przerzuca się na pokarm zwierzęcy. Na terenach mangrowych głównym źródłem pokarmu są bezkręgowce i ziarna pyłku, na terenach, gdzie rosną kserofity, pokarm także stanowią głównie stawonogi, gdy kwiaty i owoce są niedostępne.

Płowiaczek odżywia się w głównej mierze nektarem sukulentów, takich jak: Stenocereus griseus, Cereus repandus i Pilosocereus moritzianus, Melocactus curvispinus oraz Opuntia wentiana ale także krzewów i drzew tj. Stachytarpheta trinitensis, Agave cocui, Bulnesia arborea, Capparis odoratissima, Albizia lebbeck, Bourreria cumanensis, Parkinsonia praecox, Delonix regia wraz z Caesalpinia coriaria. Obserwacje z Wenezueli oraz Kolumbii dostarczają również informacji dotyczących odżywiania się tego kolibra na kultywarach, Aloe vera i A. maculata. Analizując zregurgitowane pozostałości pokarmu, w diecie płowiaczka wykryto resztki stawonogów, jak muchówki (Diptera), błonkówki (Hymenoptera), pająki (Aranae) i chrząszcze (Coleoptera). Spożywa też nasiona, a na suchych terenach Wenezueli zaobserwowano odżywianie się sokiem z owoców kaktusów z gatunków Stenocereus griseus, Cereus repandus i Pilosocereus lanuginosus. Spotykany jest też przy karmnikach.

Zanim klejnocik płowy spije nektar, przysiada przez chwilę na kwiecie. Następnie częściowo lub całkowicie wbija dziób, do czasu aż ptak dotknie głową kwiat. Na jednym kwiecie sukulentu przebywa od 30 sekund do 2 minut. Nad kwiatem kaktusów z rodzaju Melocactus zawisa przez sekundę lub trzy, rzadziej przysiada na cefalium rośliny. Żeruje na kilku kwiatach sukulentów, powracając do nich w różnych odstępach czasów (5–50 min). Owady łapie w locie; lata na krótkie dystanse bądź unosi się w powietrze, lokalizując ofiarę.

Lęgi

W czasie toków samce z jednego punktu wyśpiewują pieśń, również i zlatują ze swej żerdzi, przy tym ich tor lotu tworzy łuk.

Gniazda zwykle znajdują się w ciernistych zaroślach wzdłuż wąwozów lub suchych koryt rzek, w których dominują rośliny z gatunków: Prosopis juliflora, Acacia flexuosa, Caesalpinia coriaria, Parkinsonia praecox, Stenocereus griseus, Cereus repandus, Melocactus curvispinus oraz Opuntia wentiana. Prawdopodobnie samica jest odpowiedzialna za budowę gniazda. Gniazda są plecione z jasno ubarwionych materiałów. Jest ono w kształcie koszyka. Zewnętrzna strona zbudowana jest z nici, porostów, szczątków kory i gałązek, wnętrze gniazda to kompozycja z pajęczyny i włókien roślinnych połączonych gałązkami.

W lęgu znajdują się przeważnie dwa jaja, rzadko jedno. Pierwsze jajo jest składane dwa dni po zbudowaniu gniazda, a drugie dwa dni po złożeniu pierwszego. Jajo jest eliptyczne, białe z gładką powierzchnią. Jajo osiąga średnio 11,7 mm ± 0,9 SD (przedział 10,7–12,0, n = 3), jego średnia średnica to 8,5 mm ± 0,4 SD (przedział 8,1–8,9, n = 3).

Inkubacja jaj trwa 20–23 dni, jest za nią odpowiedzialna wyłącznie samica. Plamy lęgowe były obserwowane u sześciu kolibrów w pierwszej połowie września w Wenezueli. Samica podczas inkubacji siedząc na gnieździe, unosi wysoko ogon, trzyma wówczas skrzydła pod ogonem.

Pisklęta są gniazdownikami. Po wykluciu są czarne, z różowopomarańczowym dziobem i piórami puchowymi na grzbiecie. Jedna samica ze stanu Falcón, aby wykarmić pisklęta, przeleciała 10 metrów i przez godzinę zbierała pokarm, co jakiś czas przysiadując, by odpocząć. Następnie przez minutę karmiła pisklęta. Młode opuszczają gniazdo po 21–25 dniach od czasu wyklucia.

Status

Liczba populacji płowiaczka nie została zbadania. Wypas zwierząt gospodarskich, pozyskiwanie drewna i piachu na terenach występowania to główne zagrożenie dla tego kolibra.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) w oparciu o raport BirdLife International uznaje płowiaczka za gatunek najmniejszej troski (LC), nieprzerwanie od 1988. Całkowita liczba populacji nie została zbadana, a trend populacji został uznany za spadkowy ze względu na utratę siedlisk, zdaniem badań z 2016 roku autorstwa Tracewski et al.

Gatunek ten występuje na znacznym obszarze i na razie jego populacja nie zbliża się do progu gatunków narażonych. Opisany został jako stosunkowo liczny. Wedle danych BirdLife International, zasięg występowania (EOO, Extent of Occurrence) wynosi 239 000 km². Mimo iż trend uznawany jest za spadkowy, to nie wydaje się, aby spadki liczebności były na tyle gwałtowne, aby populacja uchodziła za narażoną na wyginięcie.

Chociaż nie zostały przeprowadzone żadne badania na ten temat, to jako zagrożenie może wymienić ingerencję człowieka m.in.: pozyskiwanie krzemionki w kopalniach piachu, rozwój rolnictwa, pozyskiwanie drewna, wypas kóz i stosowanie systemu żarowego na terenach suchych lasów. Ponadto biologia tego gatunku pozostaje słabo poznana.

Występuje on również na terenach chronionych – przykładowo w Kolumbii na terenie Parku Narodowego Macuira.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy, [w:] eBird [online], Cornell Lab of Ornithology  (ang.).