Toko białogrzbiety
| Tockus erythrorhynchus[1] | |||
| (Temminck, 1823) | |||
 Toko białogrzbiety w rezerwacie w Rezerwacie Narodowym Samburu, Kenia | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
toko białogrzbiety | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Toko białogrzbiety (Tockus erythrorhynchus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzioborożców (Bucerotidae). Występuje na południe od Sahelu, na Półwyspie Somalijskim i w centralno-południowej Afryce. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy formalnie gatunek opisał Coenraad Jacob Temminck w 1823 roku. Holotyp pochodził z miasta Mora w Kamerunie. Temminck przydzielił toko białogrzbietemu nazwę Buceros erythrorhynchus[3]. Obecna (2022) nazwa przyjęta przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC)[4] i autorów The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World[5] to Tockus erythrorhynchus. Na podstawie podobieństwa głosów, zachowań i DNA uznano, że najbliżej spokrewniony z toko białogrzbietym jest toko plamoskrzydły (T. monteiri), poza tym blisko spokrewnione gatunki to toko żółtodzioby (T. flavirostris), czerwonolicy (T. leucomelas) i czarnoskrzydły (T. deckeni)[3]. Autorzy The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World[5] oraz Handbook of the Birds of the World[3] wyróżniają cztery podgatunki; IOC klasyfikuje je jako odrębne gatunki, a tym samym uznaje toko białogrzbietego za takson monotypowy[4]. Za podgatunek toko białogrzbietego uznawano dawniej toko namibijskiego (T. damarensis)[3][4].
Podgatunki i zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Autorzy The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World i HBW uznają następujące podgatunki[5][3]:
- T. e. kempi Tréca & Érard, 2000 – toko senegalski – południowa Mauretania i Senegambia na wschód po środkową deltę Nigru
- T. e. erythrorhynchus (Temminck, 1823) – toko białogrzbiety – środkowa delta Nigru na wschód po Erytreę i Somalię, na południe do Kenii i północnej Tanzanii
- T. e. ruahae Kemp & Delport, 2002 – toko tanzański – centralna i zachodnia Tanzania
- T. e. rufirostris (Sundevall, 1850) – toko buszmeński – południowa Angola i północno-wschodnia Namibia na wschód po Zambię i południowe Malawi i na południe do północno-wschodniego RPA
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała wynosi blisko 35 cm. U podgatunku nominatywnego masa ciała wynosi 124–185 g u samca, 90–151 g u samicy; u kempi znana masa samca to 182 g, samicy – 148 g, u ruahae odpowiednio 128 i 125 g. Mały, czarno-biały dzioborożec. Pokrywy skrzydłowe plamkowane. Sterówki czarne, z wyjątkiem zewnętrznych. Dziób długi, smukły, czerwony. U samca podgatunku nominatywnego u nasady dzioba widać cienką, żółtą linię, ponadto bliższa głowie połowa żuchwy jest czarna. Naga skóra wokół oka i na gardle żółta po różowawą. Tęczówka brązowa. Samica mniejsza; na żuchwie widać jedynie czarną plamę. Młode są podobne do samców, ale mają krótszy dziób i pomarańczowy. Podgatunki różnią się głównie rozmiarem w stosunku do podgatunku nominatywnego, kolorem oczu i nagiej skóry. T. e. kempi mniejszy, naga skóra przybiera kolor czarny; T. e. ruahae mały, pióra na głowie białe, naga skóra czarna, tęczówka żółta; T. e. rufirostris większy, od przodu głowy do górnej części piersi upierzenie jest bardziej ciemnoszare, na dziobie mniej czerni, naga skóra mięsistoróżowa, tęczówka żółta[3].
Ekologia[edytuj | edytuj kod]
Gatunek zamieszkuje otwartą sawannę i lasy, zwłaszcza z rzadkim podszytem; w okolicach subsaharyjskich przechodzą w obszary pokryte ciernistymi krzewami i bardziej górzyste, ale w północnej Ghanie już bardziej zwarte lasy, suche lasy z obecnymi roślinami z rodzaju Anogeissus oraz obszary upraw masłoszy Parka. W Malawi i Zambii najchętniej zamieszkuje wysokie lasy Colophospermum mopane. W Etiopii gatunek stwierdzany był do wysokości 2120 m n.p.m. Toko białogrzbiete z podgatunku T. e. ruahae zamieszkują lasy z roślinami z rodzaju Brachystegia, Acacia i Combretum oraz lasy nad brzegami rzek, prawdopodobnie głównie w okolicach baobabów[3].
Pożywienie toko białogrzbietych stanowią głównie chrząszcze, termity, uskrzydlone larwy i prostoskrzydłe, ale zjada ono także małe kręgowce – gekony, pisklęta (np. wikłaczy czerwonodziobych Quelea quelea i dzierzyków purpurowych Laniarius atrococcineus) oraz gryzonie, głównie martwe. Spożywa także niewielkie ilości owoców, np. Ficus thonningii, Boscia senegalensis, Premna resinosa, Commiphora holtziana i Commiphora riparia, a w porze suchej nawet ziarno (zwłaszcza podgatunek nominatywny). W jednym z badań ustalono, że większość pożywienia ptak znajduje na ziemi. Rzadko łapie coś w locie. Często przyłącza się do innych ptaków (w Etiopii np. abisyniaków Zavattariornis stresemanni), niekiedy tworzy jednogatunkowe stada liczące do 50 osobników[3].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Przeważnie toko białogrzbiete składają jaja 4 do 7 tygodni po rozpoczęciu się pory deszczowej, ale możliwe, że niosą się przed wystąpieniem opadów – w zachodniej Afryce od marca do listopada, w północno-wschodniej i wschodniej Afryce w różnych miesiącach, np. od marca do maja w Somalii, w lutym i marcu w Namibii, od września do marca w centralnej i południowej Afryce. W nieistniejącej już prowincji Transwal (RPA) średnia wielkość terytorium jednej pary to 10 hektarów. Gniazdo znajduje się w naturalnej dziupli na wysokości 0,3–9,1 m nad ziemią, np. w baobabie, maruli, hurmie, wianowłostce, balsamowcu, także w starej dziupli wąsala, dzięcioła lub w barci; gniazdo ptak wyścieła zielonymi liśćmi i trawą. Ptaki zaklejają otwór; samiec, prócz przynoszenia wyściółki, przynosi materiał do zalepienia otworu dziupli, co robi również samica w pomocą odchodów i resztek jedzenia. Dziupla używana jest kilka sezonów[3].
W zniesieniu od 4 do 7 jaj o wymiarach 31,5–37 × 22–25,5 mm. Wielkość skorupki zdaje się zmniejszać wraz z kolejnymi złożeniami jaj. Samica składa jaja co 1–7 dni. Wysiadywanie zaczyna się od pierwszego jaja i trwa 23–25 dni. Samiec karmi samicę z częstotliwością 1–17 wizyt przy dziupli na godzinę, w połowie wzrostu piskląt nawet 50 razy na godzinę. W okresie składania jaj trwa pierzenie sterówek i lotek u samicy. Młode osiągają właściwą masę ciała po 28–38 dniach od wyklucia, ale są w pełni opierzone dopiero w 39–50. dniu życia. W Transwalu w 26 gniazdach z 45% jaj wykluły się pisklęta, które dożyły opierzenia; w innym badaniu w Kenii pisklęta wykuły się z 59% jaj (94% z nich dożyło opierzenia). Jedną z przyczyn niepowodzeń w lęgach jest śmierć samca – wiadomo, że na dorosłe toko polują kuglarze (Terathopius ecaudatus), orzełki afrykańskie (Aquila wahlbergi), orły sawannowe (A. rapax), jastrzębiaki małe (Micronisus gabar). Do tego sukces lęgowy zmniejszają jaja niezapłodnione i pęknięte oraz śmierć piskląt z powodu niedożywienia (w liczniejszych lęgach), zalanie gniazda lub uszkodzenie drzewa, w którym było gniazdo. Pewien samiec w niewoli przeżył ponad 18 lat[3].
Status zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje toko białogrzbietego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern)[6]. Pospolity ptak, zwłaszcza np. w Etiopii lub północnej Ghanie, występuje w wielu wielkoobszarowych obszarach chronionych. W Malawi pospolity głównie w rezerwatach. Osobniki z podgatunku T. e. ruahae występują w Parku Narodowym Ruaha i Katavi. Prawdopodobnie mało zauważalnym zagrożeniem dla gatunku jest handel, który jednak nie ma dużego wpływu na populację. Potencjalnym zagrożeniem są zmiany klimatyczne, zwłaszcza w północnej części Afryki. W RPA toko białogrzbiete podgatunku rufirostris używają do gniazdowania budek lęgowych, u toko podgatunku T. e. kempi w Senegalu również zauważono korzystanie z budek[3].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Tockus erythrorhynchus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Tockus erythrorhynchus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k Kemp, A.C. & Kirwan, G.M.: Red-billed Hornbill (Tockus erythrorhynchus. [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2015. [dostęp 2015-05-25].
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v12.1). [dostęp 2022-01-21]. (ang.).
- ↑ a b c P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Bucerotidae Rafinesque, 1815 – dzioborożce – Hornbills (wersja: 2015-02-09). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2022-01-21].
- ↑ Species factsheet: Tockus erythrorhynchus. BirdLife International, 2021. [dostęp 2022-01-21]. (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy – podgatunek nominatywny. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy – toko senegalski. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Zdjęcia i krótkie filmy – toko tanzański. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy – toko buszmeński. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).