Waplewo Wielkie
53°55′35″N 19°14′03″E/53,926389 19,234167| osada | |
 Waplewo Wielkie (maj 2022) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Sołectwo |
Ramoty |
| Liczba ludności (2015) |
877 |
| Strefa numeracyjna |
55 |
| Kod pocztowy |
82-410[2] |
| Tablice rejestracyjne |
GSZ |
| SIMC |
0157606 |
Położenie na mapie gminy Stary Targ  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu sztumskiego  | |
| 53°55′35″N 19°14′03″E/53,926389 19,234167[1]
| |
Waplewo Wielkie (niem. Waplitz, Grosswaplitz[3]) – osada w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie sztumskim, w gminie Stary Targ. Należy do sołectwa Ramoty. Miejscowość położona jest na Pojezierzu Iławskim, na trasie Ramoty–Stary Targ.
W Waplewie Wielkim znajduje się pałac, w którym mieszczą się Muzeum Tradycji Szlacheckiej i Pomorski Ośrodek Kontaktów z Polonią. Jest tam także szkoła podstawowa i przedszkole im. Rodziny Sierakowskich, placówka Ochotniczej Straży Pożarnej, kościół, cmentarz, stadion oraz kilka sklepów. W Waplewie Wielkim ma siedzibę założony w 1950 klub piłkarski LKS Waplewo Wielkie. Istnieje tam też ośrodek wypoczynkowy „Gałęziaki” (mający siedzibę w Sztumie), który ma pod swoją opieką kilka jezior połowowych, kąpielisk, hotelik oraz pole namiotowe i kempingowe.
W 2010 został wybudowany budynek, w którym mieści się świetlica z profesjonalną salą komputerową i siedziba OSP Waplewo Wielkie. Na terenie miejscowości działa ciepłownia na biomasę o mocy 3 MW, która dostarcza ciepło dla mieszkańców Waplewa Wielkiego. 24 września 2012 w miejscowości powstała Agencja Urzędu Pocztowego Poczty Polskiej.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Na początku XIV wieku mistrz ziemski Conrad Sack nadał Prusowi Thessym „campum Wermeno” (teren późniejszego Cieszymowa), a także włości, które stanowiły majątek waplewski. W 1323 jego potomkowie Glabuno i Wappel otrzymali tę posiadłość od mistrza ziemskiego w Kiszporku Fryderyka Wildenberga na prawie chełmińskim. Nosiła ona wówczas nazwę Resginen (później wystąpiła również nazwa Resdinen). Późniejsza nazwa pochodzi od Wappela, który osiadł w tym miejscu. W 1376 pojawiła się nazwa Wapils, a w XV wieku Walpele, Woplyn, Wopplynn i Opolyn[4]. W II połowie XV wieku dobra przeszły w posiadanie rodziny Rabe. W XVI wieku przejęli je Czemowie, a następnie Güldensternowie.
W późnych latach XVI wieku występowała nazwa Waplisz, a w 1592 po raz pierwszy pojawiła się nazwa Waplewo. W 1641 wieś była jedną z miejscowości sprzedanych przez Niemojowskiego za cenę 78 tys. zł kasztelanowi gdańskiemu i wojewodzie parnawskiemu Janowi Zawadzkiemu herbu Rogala (spokrewnionemu z Wazami). Postawił on tam murowany dwór. Urodził się w nim poseł Kazimierz Zawadzki. Kolejnymi właścicielami dóbr byli Chełstowscy, Bagniewscy i od 1759 Sierakowscy herbu Ogończyk.
Pod koniec XVIII wieku obok pałacu powstał park angielski w stylu krajobrazowym, posiadający szpaler lipowy na przedłużeniu osi dworu. W 1827 gościł tam Fryderyk Chopin, koncertując wraz z właścicielem wsi Antonim Sierakowskim[5]. Będący od 1842 posiadaczem majątku hrabia Alfons Sierakowski rozbudował dwór. Zostały mu nadane cechy założenia pałacowego. Dwór stał się centrum życia kulturalnego i społecznego na Pomorzu, gościli w nim m.in. Jan Matejko, Józef Ignacy Kraszewski, Jan Kasprowicz, Oskar Kolberg czy Stefan Żeromski. Wewnątrz znalazły się liczne dzieła malarskie, a także zbiór broni z różnych stron świata.
W 1873 w Waplewie Wielkim zbudowano kaplicę grobową, gdzie leżą ciała rodziny Sierakowskich (obecnie jest to kościół). Znajduje się tam m.in. alabastrowe epitafium „Zmartwychwstanie Chrystusa” oraz barokowe ołtarze i gotycka rzeźba Madonny[6]. Na przełomie XIX i XX wieku zarządcą majątku był hrabia Adam Sierakowski. Do waplewskiego majątku należały folwarki Rychendrysy (obecnie Andrzejewo należące do Moran), Tillendorf, Olszak i Waplewko. W samym Waplewie znajdowały się wówczas szkoła katolicka, szpital i gorzelnia parowa. Ostatnim właścicielem majątku był Stanisław Sierakowski (m.in. prezes Związku Polaków w Niemczech w latach 1922–1933 i poseł na sejm pruski w okresie 1921–1928), zamordowany w 1939 przez Niemców w czasie II wojny światowej. Od 1933 majątkiem, z wyłączeniem pałacu i parku, władał Zbigniew Donimirski.
Dwór po wojnie był własnością PGR i Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej. W miejsce PGR w 1994 powstał Ośrodek Hodowli Zarodowej Skarbu Państwa Waplewo[7], w 1996 przekształcony w Ośrodek Hodowli Zarodowej Waplewo Sp. z o.o.[8], a następnie zlikwidowany. Pałac w listopadzie 2006 przeszedł w posiadanie Muzeum Narodowego w Gdańsku, które utworzyło tam Muzeum Tradycji Szlacheckiej. Mieści się tam też Pomorski Ośrodek Kontaktów z Polonią.
W latach 1945–1975 miejscowość administracyjnie należała do województwa gdańskiego, a w latach 1975–1998 do województwa elbląskiego. W 1990 (po wydzieleniu z parafii w Starym Targu) powstała parafia św. Maksymiliana Marii Kolbe w Waplewie Wielkim, należąca do dekanatu Dzierzgoń i diecezji elbląskiej.
Zabudowa
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość była osadą folwarczną z wsią w typie ulicówki. Na południe od zespołu dworskiego znajdowały się czworaki. Układ ruralistyczny z początku XIV wieku został zachowany. Wzbogacony został o zespoły nieistniejącej już stacji kolejowej (biegnąca przez Waplewo Wielkie linia między Malborkiem a Małdytami powstała w 1893, połączenia zlikwidowano w 2000, kilka lat później tory zostały rozebrane). Oprócz pałacu (w którym znajduje się m.in. kominek z 1600) i kościoła wśród architektury zachowane zostały m.in. oficyna z przełomu XVIII i XIX wieku, altanka i oranżeria z połowy XIX wieku, gorzelnia z 1864, wieża ciśnień z 1893, kuźnia, stajnie, stodoły, kolumna i ogrodzenie wokół kościoła także z końcówki XIX wieku, czy też cmentarz i liczne budynki z przełomu XIX i XX wieku.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Według rejestru zabytków NID[9] na listę zabytków wpisany jest zespół pałacowy, nr rej.: A-741 z 21.12.1972 i z 24.02.1978:
- pałac, k. XVII w., 1888, 1955
- park, XVIII–XIX w.
- kaplica grobowa Sierakowskich, obecnie kościół parafialny pw. św. Maksymiliana Kolbe, 1873, nr rej.: A-1390 z 16.06.1993.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Liczba mieszkańców: 877 (30.06.2015)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 144118
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1336 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ Hinweise zur Familienforschung in Westpreußen [online], westpreussen.de [zarchiwizowane z adresu 2019-04-02] (niem.).
- ↑ 11. Pomorskie Dni Chopinowskie od piątku w Waplewie Wielkim [online], dzieje.pl, 15 czerwca 2017.
- ↑ Piotr Skurzyński: Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A., Warszawa 2004, s. 32, ISBN 83-7200-631-8
- ↑ M.P. z 1994 r. nr 83, poz. 383.
- ↑ M.P. z 1996 r. nr 81, poz. 378.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2022-01-04].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gminny program opieki nad zabytkami gminy Stary Targ 2011–2014, s. 37, 72–74, 79
- Piotr Podlewski: Dworki ziemiańskie Dolnego Powiśla [w:] „Prowincja” nr 1 (2010), s. 64–66
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Należy postępować, jak należy. Z Izabellą Sierakowską-Tomaszewską, m.in. o Waplewie, rozmawia Magdalena Grzebałkowska, „Wysokie Obcasy”, dodatek do „Gazety Wyborczej” z 16 lutego 2008, ss. 10–18
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XII
| Wsie | |
|---|---|
| Kolonia | |
| Osady | |
| Przysiółki | |
| Części wsi |
