Zębowce
| Odontoceti | |||||
| Flower, 1867[1] | |||||
 Przedstawiciele parvordo – szablogrzbiet waleniożerny (Pseudorca crassidens), inia amazońska (Inia geoffrensis), butlonos zwyczajny (Tursiops truncatus) i białucha arktyczna (Delphinapterus leucas) | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Parvordo |
zębowce | ||||
| |||||
| Nadrodziny | |||||
| |||||
Zębowce (Odontoceti) – parvordo ssaków z infrarzędu waleni (Cetacea) w obrębie rzędu parzystokopytnych (Artiodactyla). Ich przedstawiciele posiadają zęby, czym odróżniają się od fiszbinowców. Zębowce polują na ryby, głowonogi, a niektóre także na ssaki morskie.
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Zębowce obejmują gatunki występujące we wszystkich oceanach świata[21][22].
Anatomia
[edytuj | edytuj kod]Z wyjątkiem kaszalota osiągającego nawet do 18 m, największego zwierzęcia tej grupy, są to walenie małej lub średniej wielkości. Zębowce posiadają pojedynczy otwór nosowy na szczycie głowy (w przeciwieństwie do fiszbinowców z dwoma otworami). W kształcie zębów istnieją wielkie różnice pomiędzy gatunkami. Podczas gdy większość ma dużą liczbę identycznych zębów, do 260 u niektórych delfinów, istnieją też walenie jak narwal, u którego jedyny ząb tworzy długi róg, lub prawie bezzębne wale dziobogłowe z niezwykle ukształtowanymi zębami u samców.
Zębowce podobnie jak fiszbinowce mają opływowe kształty, ich wygląd bywa jednak różnorodny. Większość to gładkie i smukłe zwierzęta jak np. delfiny, lecz są i takie o budowie mocnej i masywnej najlepszym przykładem jest tu kaszalot. Większość zwierząt tego podrzędu posiada płetwę grzbietową.
Zachowanie
[edytuj | edytuj kod]Poruszanie się
[edytuj | edytuj kod]Większość zębowców potrafi pływać z dużą prędkością. Mniejsze rodzaje czasami towarzyszą statkom, dając się nosić falom. Najczęściej można obserwować przy tej czynności delfiny, słynące także z akrobatycznych skoków.
Odgłosy
[edytuj | edytuj kod]Wydawanie dźwięków gra ważną rolę dla zębowców. Obok różnych gwizdów i krzyków służących do komunikacji, są w stanie używać dźwięków o wysokiej częstotliwości aby orientować się za pomocą echolokacji. Ten zmysł stanowi wielką pomoc przy polowaniu.
Życie stadne
[edytuj | edytuj kod]Z reguły zębowce żyją w grupach składających się z kilku do tuzina waleni. Zdarza się, że grupy te złączają się, tworząc zbiorowiska do tysiąca zwierząt. Wysokie umiejętności komunikacyjne zębowców objawiają się np. w skoordynowanym polowaniu na stada ryb. W niewoli niektóre gatunki okazują duże zdolności do nauki; z tego powodu zoolodzy zaliczają je do najbardziej inteligentnych zwierząt.
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Klasyfikacja za Mammals Diversity Database (2023), All the Mammals of the World (2023) i Illustrated Checklist of the Mammals of the World (2020)[23][24][21][25]:
- nadrodzina: Physeteroidea J.E. Gray, 1821
- rodzina: Physeteridae J.E. Gray, 1821 – kaszalotowate
- rodzina: Kogiidae Gill, 1871 – kogiowate
- nadrodzina: Ziphioidea J.E. Gray, 1865
- rodzina: Ziphiidae J.E. Gray, 1865 – zyfiowate
- nadrodzina: Platanistoidea J.E. Gray, 1846
- rodzina: Platanistidae J.E. Gray, 1846 – suzowate
- nadrodzina: Lipotoidea Zhou Kaiya, Qian Weijuan & Li Yuemin, 1978
- rodzina: Lipotidae Zhou Kaiya, Qian Weijuan & Li Yuemin, 1978
- nadrodzina: Inioidea J.E. Gray, 1846
- rodzina: Iniidae J.E. Gray, 1846 – iniowate
- rodzina: Pontoporiidae J.E. Gray, 1870
- nadrodzina: Delphinoidea J.E. Gray, 1821
- rodzina: Monodontidae J.E. Gray, 1821 – narwalowate
- rodzina: Delphinidae J.E. Gray, 1821 – delfinowate
- rodzina: Phocoenidae J.E. Gray, 1825 – morświnowate
Taksony wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin[26]:
- Rodziny:
- Agorophiidae Othenio Abel, 1913
- Ashleycetidae Sanders & Geisler, 2015
- Dalpiazinidae Muizon, 1988
- Inticetidae Lambert, Muizon, Malinverno, Di Celma, Urbina & Bianucci, 2017
- Eurhinodelphinidae Abel, 1901
- Mirocetidae Sanders & Geisler, 2015
- Simocetidae Fordyce, 2002
- Squalodontidae Brandt, 1873
- Squaloziphiidae Lambert, Godfrey & Fitzgerald, 2018
- Waipatiidae Fordyce, 1994
- Xenorophidae Uhen, 2008
- Rodzaje:
- Ankylorhiza Boessenecker, Churchill, Buchholtz, Beatty & Geisler, 2020[27] – jedynym przedstawicielem był Ankylorhiza tiedemani (J.A. Allen, 1887)
- Chilcacetus Lambert, Muizon & Bianucci, 2015[28] – jedynym przedstawicielem był Chilcacetus cavirhinus Lambert, Muizon & Bianucci, 2015
- Ediscetus Albright, Sanders & Geisler, 2018[29] – jedynym przedstawicielem był Ediscetus osbornei Albright, Sanders & Geisler, 2018
- Heterodelphis Brandt, 1873[30]
- Oligodelphis Alsanova & Mchedlidze, 1976[31] – jedynym przedstawicielem był Oligodelphis azerbajdzanicus Alsanova & Mchedlidze, 1976
- Olympicetus Vélez-Juarbe, 2017[32] – jedynym przedstawicielem był Olympicetus avitus Vélez-Juarbe, 2017
- Papahu Aguirre-Fernández & Fordyce, 2014[33] – jedynym przedstawicielem był Papahu taitapu Aguirre-Fernández & Fordyce, 2014
- Phoberodon Cabrera, 1926[34] – jedynym przedstawicielem był Phoberodon arctirostris Cabrera, 1926
- Phococetus P. Gervais, 1876[35] – jedynym przedstawicielem był Phococetus vasconum (Delfortrie, 1873)
- Priscodelphinus Leidy, 1852[36]
Wpływ człowieka
[edytuj | edytuj kod]Kaszalot przez długi czas był celem przemysłu wielorybniczego. Dzisiaj na niektóre stosunkowo niewielkie walenie (np. grindwale i grindwale krótkopłetwe) nadal trwają polowania, jednak największe zagrożenie dla większości gatunków stanowi rybactwo. Zwłaszcza przy połowie tuńczyków, co roku giną w sieciach tysiące delfinów.
Trzymanie małych waleni stanowi wielką atrakcję dla oceanariów i ogrodów zoologicznych, gdzie najczęściej występują butlonosy, orki i białuchy. Ze względu na duże zapotrzebowanie miejsca, niewola tych ssaków morskich jest kontrowersyjna.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b W.H. Flower. Notes on the skeletons of whales in the principal museums of Holland and Belgium, with descriptions of two species apparently new to science. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1864, s. 388, 1864. (ang.).
- ↑ R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 197. (fr.).
- ↑ J.E. Gray. On the Cetacea which have been observed in the seas surrounding the British Islands. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1864, s. 231, 1864. (ang.).
- ↑ H. Burmeister. Fauna Argentina. Segunda parte. Mammifera pinnata argentina. „Anales del Museo Público de Buenos Aires”. 1, s. 305, 1867. (hiszp.).
- ↑ C.M. Scammon, On the Cetaceans of the Western Coast of North America, E.D. Cope (red.), „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”, 21, 1869, s. 14 (ang.).
- ↑ T.N. Gill. Synopsis of the Primary Subdivisions of the Cetaceans. „Proceedings of the Essex Institute”. 6, s. 122, 1871. (ang.).
- ↑ T.N. Gill. On the characteristics of the primary groups of the class of mammals. „The American naturalist”. 5 (8–9), s. 531, 1871. (ang.).
- ↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 14, 1872. (ang.).
- ↑ T.H. Huxley: A Manual of the Anatomy of Vertebrated Animals. New York: D. Appleton and Company, 1872, s. 336. (ang.).
- ↑ A.W. Scott: Mammalia, recent and extinct; an elementary treatise for the use of the public schools of New South Wales. Sydney: Thomas Richards, 1873, s. 63. (ang.).
- ↑ Brandt 1873 ↓, s. 202.
- ↑ a b Brandt 1873 ↓, s. 203.
- ↑ Brandt 1873 ↓, s. 204.
- ↑ Brandt 1873 ↓, s. 226.
- ↑ F. Ameghino. Contribucion al conocimiento de los mamiferos fosiles de la república Argentina obra escrita bajo los auspicios de la academia Nacional de Ciencias de la república Argentina para ser presentada á la exposicion universal de Paris de 1889. „Actas de la Academia Nacional de Ciencias de la República Argentina en Córdoba”. 6, s. 883, 1889. (hiszp.).
- ↑ E. Haeckel: Systematische phylogenie. T. 3. Berlin: Georg Reimer, 1895, s. 490, 566, 569. (niem.).
- ↑ Ch. de Muizon. Un nouveau Phocoenidae (Cetacea) du Pliocène inférieur du Pérou. „Comptes rendus des séances de l’Académie des Sciences”. 68, s. 1203, 1983. (fr.).
- ↑ Ch. de Muizon. Les vertébrés fossiles de la formation Pisco (Pérou). Troisième partie : Les Odontocètes (Cetacea, Mammalia) du Miocène. „Institut Français d’Études Andines, Memoire”. 78, s. 65, 1988. (fr.).
- ↑ K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 38. (ang.).
- ↑ І.В. Загороднюк. Наукові назви рядів ссавців: від описових до уніфікованих. „Вісник Львів. Ун-ту”. Серія біологічна. 48, s. 38, 2008. (ukr.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 284–304. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red. red.): Suborder Odontoceti. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-03-21]. (ang.).
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-01-21]. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 23. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 186-191. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ J.S. Zijlstra, Odontoceti Flower, 1869, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-11-21] (ang.).
- ↑ R.W. Boessenecker, M. Churchill, E.A. Buchholtz, B.L. Beatty & J.H. Geisler. Convergent evolution of swimming adaptations in modern whales revealed by a large macrophagous dolphin from the Oligocene of South Carolina. „Current Biology”. 30 (16), s. 3267, 2020. DOI: 10.1016/j.cub.2020.06.012. (ang.).
- ↑ O. Lambert, Ch. de Muizon & G. Bianucci. A new archaic homodont toothed cetacean (Mammalia, Cetacea, Odontoceti) from the early Miocene of Peru. „Geodiversitas”. 37 (1), s. 81, 2015. DOI: 10.5252/g2015n1a4. (ang.).
- ↑ L.B. Albright, III, A.E. Sanders & J.H. Geisler. An unexpectedly derived odontocete from the Ashley Formation (upper Rupelian) of South Carolina, U.S.A. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 38 (4), s. e1482555 (3), 2018. DOI: 10.1080/02724634.2018.1482555. (ang.).
- ↑ Brandt 1873 ↓, s. 248.
- ↑ С.А. Асланова & Г.А. Мчедлидзе. Новый род семейства Delphinidae на Кавказе. „Вопросы палеонтологии и стратиграфии Азербайджана”. 1, s. 18, 1976. (ros.).
- ↑ J. Vélez-Juarbe. A new stem odontocete from the late Oligocene Pysht Formation in Washington State, U.S.A. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 37 (5), s. e1366916 (2), 2017. DOI: 10.1080/02724634.2017.1366916. (ang.).
- ↑ G. Aguirre-Fernández & R.E. Fordyce. Papahu taitapu, gen. et sp. nov., an early Miocene stem odontocete (Cetacea) from New Zealand. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 34 (1), s. 197, 2014. DOI: 10.1080/02724634.2013.799069. (ang.).
- ↑ Á. Cabrera. Cetáceos fósiles del Museo de La Plata. „Revista del Museo de La Plata”. 29, s. 378, 1926. (hiszp.).
- ↑ P. Gervais. Remarques au sujet düu genre Phocodon. „Journal de zoologie”. 5 (1), s. 64, 1876. (fr.).
- ↑ J.M. Leidy. On various fossil reptilian and mammalian remains. „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 5, s. 326, 1852. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- J.F. von Brandt. Untersuchungen über die fossilen und subfossilen Cetaceen Europa’s. „Mémoires de l’Académie Impériale des Sciences de St.-Pétersbourg”. VIIE série. 20 (1), s. 1–372, 1873. (niem.).
"Wieloryby, delfiny i morświny." CIBET