Krzyżówka białooka

Krzyżówka białooka

Anas laysanensis
Rothschild, 1892
Krzyżówka białooka na atolu Midway
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Nadrząd	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	kaczki
Rodzaj	Anas
Gatunek	krzyżówka białooka
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
krytycznie zagrożony
Zasięg występowania

Krzyżówka białooka (Anas laysanensis) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny kaczkowatych. Endemiczna dla Wysp Hawajskich krzyżówka białooka występowała w przeszłości na całym archipelagu, obecnie żyje tylko na trzech niewielkich, odosobnionych wyspach. Jest uznawana za gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem.

Systematyka

Gatunek został opisany naukowo przez L.W. Rotschilda w 1892 roku. Epitet gatunkowy odnosi się do wyspy Laysan w łańcuchu Północno-Zachodnich Wysp Hawajskich. Należy do tego samego kladu co krzyżówka (Anas platyrhynchos), lecz wyróżnia się pod względem behawioralnym i genetycznym. Dawniej sądzono, że pochodzi od migrujących krzyżówek, które trafiły na archipelag Hawajski, ale nowe badania wskazują, że jej przodkami byli wschodnioazjatyccy przodkowie współczesnych krzyżówek.

Charakterystyka

Krzyżówka białooka jest ptakiem wielkości cyraneczki, ciemnobrązowym z wyraźną białą obwódką dookoła oka. Ma krótki, płaski dziób u samców ciemnozielony, a u samic pomarańczowy; u obu płci występują na nim czarne plamy o różnorodnym kształcie i wielkości. Wokół szyi zazwyczaj znajduje się pierścień z tkanki tłuszczowej. U niektórych samców pióra głowy i szyi słabo opalizują, a środkowe sterówki są lekko zawinięte ku górze. Obie płcie mają na skrzydle opalizujące, zielone lusterko. U starszych osobników często bieleją pióra głowy i szyi (leucyzm). Nogi i płetwy są pomarańczowe, zwykle jaśniejsze u samców. Pierzenie jest całkowite, pierząca się kaczka traci lotki i zdolność latania aż do wyrośnięcia nowych piór. Dzikie krzyżówki białookie żyją do dwunastu lat, w niewoli do osiemnastu.

Zachowania

Krzyżówki białookie polujące na muchówki

Krzyżówka białooka dobrze chodzi i biega, jej obręcz biodrowa jest przystosowana do naziemnego trybu życia. Żeruje na muchówkach Neoscatella sexnotata żyjących nad wodą. Biegnąc z wyciągniętą szyją i kłapiąc dziobem trzymanym nisko przy ziemi, kaczki chwytają wzbijające się do lotu owady. Poza tym żerują pływając w oczkach wodnych i na wybrzeżu, a także wśród roślin lądowych; chwytają bezkręgowce, zjadają też glony, liście i nasiona. W ciągu dnia, szczególnie w sezonie lęgowym kryją się wśród traw i krzewów, gdzie znajdują schronienie przed ptakami drapieżnymi takimi jak fregata średnia. Najczęściej wychodzą w otwarty teren i żerują od zmierzchu do świtu, chociaż w kolejnych latach obserwuje się zmiany związane z dostępnością pożywienia.

Lęgi

Ptaki łączą się w pary na jesieni, budowę gniazd zaczynają na wiosnę. Samica buduje gniazdo na ziemi, ukryte w gęstej roślinności, szczególnie wśród miłki Eragrostis variabilis. Gniazdo ma kształt płytkiej misy otoczonej suchą trawą i zrzuconymi piórami. Krzyżówki białookie składają jaja typowo od kwietnia do sierpnia. Na wyspie Laysan w lęgu znajdują się zwykle cztery jaja, u ptaków reintrodukowanych na Midway lęgi są większe, przypuszczalnie w związku z większą dostępnością pożywienia. Będąc zagniazdownikami, kaczęta poszukują samodzielnie pokarmu na drugi dzień po wykluciu, ale są pilnowane i prowadzone przez matkę na żerowiska przez 40 do 60 dni.

Status i ochrona

Spadek liczebności

Kaczor krzyżówki białookiej

Spadek liczebności krzyżówki białookiej rozpoczął się pomiędzy 400 a 600 r. n.e., wraz z zasiedleniem Wysp Hawajskich przez Polinezyjczyków i zawleczeniem na wyspy drapieżnych ssaków. Do 1860 roku kaczki te zniknęły ze wszystkich wysp oprócz małej, odizolowanej wyspy Laysan, najprawdopodobniej w związku z drapieżnictwem ze strony szczurów. Jak wiele wyspiarskich endemitów, krzyżówka białooka wyewoluowała w środowisku, w którym zagrożenie stanowiły ptaki drapieżne i nie potrafiła bronić się przed naziemnymi drapieżnikami takimi jak człowiek, szczur, dzik i mangusta mała. Przykładowo przestraszone kaczki częściej zastygają w bezruchu, niż uciekają przed zagrożeniem, co jest strategią skuteczną w przypadku rodzimych hawajskich ptaków drapieżnych. Chociaż krzyżówki białookie zachowały zdolność latania, to nie migrują i nie powróciły na dawniej zasiedlone wyspy.

Krzyżówki białookie przetrwały dziewiętnasty wiek na wolnej od szczurów wyspie Laysan, zajmując najmniejsze terytorium spośród wszystkich gatunków kaczkowatych na świecie (415 hektarów). Wyspa znalazła się pod ochroną prawa federalnego w 1909 roku, wraz z ustanowieniem rezerwatu przyrody na Północno-Zachodnich Wyspach Hawajskich (Hawaiian Islands National Wildlife Refuge). Wszelako sprowadzone na wyspę króliki domowe zniszczyły naturalną szatę roślinną i doprowadziły krzyżówki białookie na skraj wyginięcia: w 1912 roku żyło tylko siedem dorosłych ptaków i pięć piskląt.

Odbudowa populacji

Wiele królików w późniejszych latach zginęło z głodu, a pozostałe zostały wytrzebione przez biologów w 1923 roku. Dzięki temu populacja kaczek zaczęła się odradzać, osiągając liczebność około 500 sztuk w latach 50. XX wieku. Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił w 1966 ustawę o ochronie gatunków zagrożonych (Endangered Species Preservation Act) i w 1967 krzyżówka białooka została objęta prawną ochroną. W wyniku katastrof naturalnych gatunek ten dotknął jednak efekt wąskiego gardła, w szczególności w 1993 na skutek nasilonego zjawiska El Niño wystąpiła susza i niedobór żywności, w wyniku czego populacja spadła do około 100 sztuk. Obecnie rozród i przetrwanie tych ptaków są monitorowane. Od 1998 roku część ptaków nosi specjalne obrączki ornitologiczne lub nadajniki radiowe, pozwalające na śledzenie ptaków i ich sukcesu lęgowego; badania te wykazały, że na Laysan zaledwie 30% kacząt dożywa wieku, w którym stają się zdolne do lotu. W 2004 roku populacja była oceniana na 576 osobników.

W 2004 i 2005 roku w wyniku wspólnej akcji United States Geological Survey i United States Fish and Wildlife Service 42 krzyżówki białookie zostały przeniesione na atol Midway, aby odtworzyć drugą dziką populację tego gatunku. Jako że prawdopodobieństwo równoczesnego wystąpienia katstrofy naturalnej na obu atolach jest niewielkie, druga populacja zmniejsza ryzyko wyginięcia kaczek na skutek suszy, huraganu, tsunami, chorób takich jak ptasia grypa i przypadkowego pojawienia się w ekosystemie obcych roślin lub zwierząt.

Populacja na Midway ponad dwukrotnie zwiększyła liczebność w ciągu pierwszych dwóch lat. W styczniu 2007 już sto krzyżówek białookich zamieszkiwało wyspy atolu. Badacze kontrolujący rozwój populacji stwierdzili, że kaczki na Midway parzą się w młodszym wieku i składają więcej jaj niż ptaki pozostałe na Laysan. Te obserwacje wskazują, że dostępność pokarmu i miejsca na Midway sprzyja rozmnażaniu się kaczek, co napawa optymizmem co do przyszłości tej populacji.

W 2014 roku trzecia populacja została wprowadzona na atol Kure.

Przyszłość gatunku

Szanse na przetrwanie krzyżówki białookiej wzrosły znacznie dzięki aktywnej ochronie. Mimo tego gatunkowi wciąż zagraża wprowadzenie obcych gatunków na zamieszkiwane wyspy, co może wpłynąć na przeżywalność lub sukces lęgowy, zmienić szatę roślinną i wpłynąć na dostępność pokarmu. Straty w roślinności mogą przyspieszyć zamulanie jezior i źródeł, gdzie ptaki żerują. Obecność człowieka może negatywnie wpływać na ptaki gniazdujące i wyprowadzające pisklęta, dlatego zezwolenia na lądowanie na Laysan są wydawane tylko naukowcom i administracji. Prądy morskie mogą przynosić odpadki i chemikalia, i w przeszłości plaże Laysan były skażone przez pestycydy i ropę naftową wypływającą ze statków. Północno-Zachodnie Wyspy Hawajskie są niskie, a przez to bardzo narażone na wzrost poziomu morza i gwałtowne zjawiska pogodowe związane z ociepleniem klimatu. Groźne mogą być także pasożyty, takie jak nicień Echinuria uncinata; migrujące ptactwo wodne może też przynieść na wyspy choroby (takie jak ptasia grypa, ptasia malaria, cholera, botulizm i pomór kaczek). Katastrofy naturalne takie jak susze, silne sztormy i tsunami mogą zdziesiątkować populacje.

Kaczka z kaczętami

U.S. Fish and Wildlife Service opracowała plan ochrony i odrodzenia krzyżówki białookiej. Jego celem jest w najbliższej przyszłości obniżenie statusu zagrożenia gatunku, a docelowo doprowadzenie do sytuacji, w której nie będzie już potrzebował ochrony przez akty prawne takie jak Endangered Species Act. Najważniejszym środkiem do osiągnięcia tego celu jest odtworzenie populacji na wyspach, na których kaczki te występowały w czasach historycznych i prehistorycznych. Istnienie wielu populacji znacznie zmniejszy zagrożenie dla gatunku jako całości, a zwiększenie liczebności pomoże zmniejszyć wpływ czynników środowiskowych. Planowane jest ustanowienie co najmniej pięciu populacji na Północno-Zachodnich Wyspach Hawajskich, wolnych od lądowych drapieżników i na głównych wyspach Hawajów, gdzie drapieżniki występują. W ramach planu relokowane mają być ptaki dzikie i rozmnażane w niewoli. Plan zakłada także osiągnięcie przepływu genów pomiędzy populacjami, poprzez przenoszenie kaczek pomiędzy wyspami w długich odstępach czasu, oraz wzywa do opracowania osobnych planów ochrony ptaków i ich środowiska na różnych wyspach. Jeżeli uda się osiągnąć zamierzony cel, około 2019 roku kategoria zagrożenia krzyżówki białookiej (według Endangered Species Act) może zostać obniżona z „zagrożonej wyginięciem” (endangered) na „narażoną” (threatened).

Linki zewnętrzne

• Revised Recovery Plan for the Laysan Duck. fws.gov
• ARKive – Zdjęcia krzyżówki białookiej i filmy (ang.)
• BirdLife Species Factsheet (ang.)