Geomorfologia Warszawy

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Główne jednostki geomorfologiczne w Warszawie. Skróty: RWa - Równina Warszawska, RWo - Równina Wołomińska, SW - skarpa warszawska, Dolina Wisły - tarasy: Tz - zalewowy, Tnz - nadzalewowe, TK - Kawęczyński, Tw - wydmowe[1][2][3].

Warszawa jest położona nad środkową Wisłą[4], na Nizinie Środkowomazowieckiej[1] za [5], na obszarze następujących mezoregionów[1]:

Według niektórych źródeł Warszawa leży w centralnej części Kotliny Warszawskiej[4], co jest niezgodne z regionalizacją Kondrackiego[5].

Dolinę Wisły budują przede wszystkim tarasy rzeczne, czyli płaskie stopnie nachylone zgodnie ze spadkiem rzeki[6]. W jej środku jest położony taras zalewowy (I), jego centralną część stanowi rzeka Wisła[1][7][8], a po jej obydwu stronach wznoszą się listwy stopni tego tarasu. Wyżej znajdują się listwy tarasów nadzalewowych (II)[8]i in., które jednak mogą być zalane przez rzekę podczas ekstremalnej powodzi[9]

Oprócz tarasów rzecznych na prawym brzegu pod piaskami najwyższego tarasu nadzalewowego znajdują się osady zastoiskowego tarasu Kawęczyńskiego[4][1][6]. Tarasy nadzalewowe[4] z kolei nadbudowane są tarasami wydmowymi[3][4][1], największymi we wschodniej Warszawie[1].

Na lewym brzegu powyżej Doliny Wisły położona jest Równina Warszawska, na prawym przylega do niej Równina Wołomińska[1]i in.. Są to wysoczyzny morenowe[1][8].

Na niektórych odcinkach krawędzie tych jednostek geomorfologicznych mają formę skarp. Największa z nich to skarpa warszawska, czyli wyerodowana przez Wisłę wschodnia krawędź Równiny Warszawskiej[1][7][8][3]. Tuż nad nią i na niej zbudowane jest m.in. Stare Miasto[8][7].

Dolina (pradolina[8]) Wisły została ukształtowana przez rzekę Wisłę. Jej taras zalewowy (I) powstał na samym początku holocenu (obecnej epoki geologicznej), tuż po epoce lodowcowej czyli plejstocenie[8][7][4][6][1], około 10 tys. lat temu, a następnie był kształtowany przez Wisłę i jej wody powodziowe[7][8] aż do wybudowania wałów przeciwpowodziowych[8]. Tarasy nadzalewowe (II)[8][7][4][6][1] i Kawęczyński[3][8][7][4][6][1] oraz wysoczyzny morenowe[7] zostały uformowane wcześniej, u schyłku plejstocenu. Również w tej epoce[4] pierwotna powierzchnia niektórych tarasów na prawym brzegu Wisły została nadbudowana eolicznymi tarasami wydmowymi[3].

Dolina Wisły w Warszawie - schematyczny przekrój poprzeczny[7][8].

Dolina Wisły[edytuj | edytuj kod]

Dolinę (pradolinę[8]) Wisły budują

Tarasy rzeczne zostały ukształtowane przez rzekę Wisłę w jej kolejnych cyklach ewolucyjnych w wyniku następujących procesów[8]:

W późnym plejstocenie pod koniec zlodowacenia północnopolskiego, gdy powstawały tarasy nadzalewowe, w okresach ociepleń dominowała prawdopodobnie erozja, w chłodniejszych akumulacja osadów[7][8][6]. Z kolei tarasy zalewowe (wyższy i niższy) wytworzyły się w następującym potem holocenie (najmłodszej epoce geologicznej) w wyniku zmian zasięgu Bałtyku stanowiącego bazę erozyjną dla Wisły[6], jak również zmian klimatu (ochłodzeń i ociepleń)[7][8].

Tarasy rzeczne niższe są zawsze młodsze od wyższych[6].

Taras zalewowy (I)[edytuj | edytuj kod]

Taras zalewowy (TZ[7]) znajduje się w centralnej części Doliny Wisły w Warszawie[3][4][7][8][1]. Koryto Wisły jest traktowane jako odrębna jednostka[3] lub częściej jako jego część[1][7][8]. Na obszarze tarasu zalewowego wyróżniane są wtedy dwie strefy fluwiodynamiczne[7]:

  • strefa korytowa
  • strefa łęgowa (łąkowa) – od krawędzi koryta do krawędzi tarasu nadzalewowego lub skarpy warszawskiej.

Taras zalewowy (I) został uformowany na początku holocenu, około 10 tys. lat temu, a następnie był kształtowany przez rzekę i jej wody powodziowe[7][8] aż do wybudowania wałów przeciwpowodziowych[8].

Strefa korytowa[edytuj | edytuj kod]

Przewał[8], dalej z prawej ostrogi.
 Osobny artykuł: Geomorfologia i hydrologia Wisły w Warszawie.

Długość odcinka warszawskiego wynosi około 31 km (od km 497,2 do km 528,7)[1].

Od połowy XIV wieku Wisła w Warszawie była naturalną rzeką roztokową. Zaczęło się to zmieniać z chwilą rozpoczęcia jej regulacji w 1885 roku[7]. W północnym rejonie miasta na odcinku od Saskiej Kępy do Bielan występuje przewężenie koryta wielkich wód znane jako gorset warszawski[1][8]. Powyżej niego znajdują się łuk Wisły znany jako łuk siekierkowski Wisły[8], oraz niespotykane nad środkową i dolną Wisłą, około 7 km rozszerzenie tarasu zalewowego[1][8].

Wśród form geomorfologicznych osadów rzecznych (aluwiów) strefy korytowej wyróżniają się m.in. kępy, duże odsypy (przewały i zaspy przykorytowe), obniżenia łach i dolinki przelewowe[7].

Wezbrania powodziowe mają pochodzenie roztopowe lub deszczowe[8].

Strefa łęgowa (łąkowa)[edytuj | edytuj kod]

Jeziorko Czerniakowskie – starorzecze.
 Osobny artykuł: Taras zalewowy Wisły w Warszawie.

Taras zalewowy (strefa łęgowa) osiąga największą szerokość na południu miasta[7][8][4][1][6].

Rozpościerający się powyżej taras nadzalewowy niższy (Praski, IIa)[3][4][7][8][1] tworzy skarpę rozdzielającą oba tarasy[4][3][8]. Na północy miasta na lewym brzegu Wisły bezpośrednio nad tarasem zalewowym wznosi się lokalnie znacznie wyższa skarpa warszawska[7], będąca krawędzią erozyjną[7][8][1] morenowej[8][3][1] Równiny Warszawskiej[1].

Na tarasie zalewowym występują liczne łachy[7][3] wiślane[7][8] (łuki zakolowe starorzeczy[4][1]), najliczniej[4] w obniżeniach pod skarpą tarasu nadzalewowego Praskiego (IIa)[1][8]. Największe z nich to jeziorka: Czerniakowskie, Wilanowskie i Kamionkowskie[4], natomiast wśród zalądowanych Zakole Wawerskie[7][8].

Tarasy nadzalewowe (II)[edytuj | edytuj kod]

Jeziorko Kamionkowskie, starorzecze na tarasie zalewowym pod tarasem nadzalewowym, na skraju którego znajduje się konkatedra Matki Bożej Zwycięskiej

Tarasy nadzalewowe są to późnoplejstoceńskie[8][7][4][6][1] tarasy rzeczne Wisły[8]. Zbudowane są głównie z piasków rzecznych pokrytych warstwą mad pylastych. Górują nad tarasem zalewowym krawędzią erozyjną[7] tworzącą około 3 m (2–4 m)[8] skarpę[3][4][8].

Na obszarze Warszawy wyróżniają się wśród nich tarasy nadzalewowe[7]:

  • niższy, TNN[7], Praski, IIa[1][7][8],
    jeszcze inaczej: taras nadzalewowy niski[1], nazwy lokalne: Solecki, Wilanowski, Łomiankowski[1][7],
    na obu brzegach Wisły[7][8], obok tarasu zalewowego druga wyróżniająca się rozległa jednostka geomorfologiczna pradoliny Wisły[8]
    zbudowany jest z piasków przykrytych warstwą mad, ma około 11 tys. lat (Allerød)[7].
  • wyższy, TNW[7], IIc[1][7],
    jeszcze inaczej: taras nadzalewowy wysoki[1], nazwy lokalne: Skurczyński[8], Elsnerowski[1], Marymoncko-Bielański, Burakowski[1][7], Białołęcko-Legionowski[1],
    zarówno na lewym[8] jak i na prawym[7] brzegu Wisły,
    jest zbudowany z piaszczystych odsypów Wisły, ma około 12 tys. lat (Bølling)[7].

oraz subkopalny

  • Bródnowski (IIb)[7][8], subkopalny[7] (kopalny[8]) lokalnie pod powierzchnią młodszego tarasu Praskiego[7][8]

Na prawym brzegu Wisły występują również kopalne podwydmowe tarasy[8]:

Często są wyróżniane trzy tarasy akumulacyjne[4] nadzalewowe (II[4])[4][1][6]:

  • niższy, Praski (II a[4]), na lewym i prawym brzegu Wisły
  • wyższy, Falenicki (II b[4]), zachował się tylko na prawym brzegu
  • najwyższy, Otwocki (II c[4]), pokrywający piaskami osady zastoiska warszawskiego, zachował się tylko na prawym brzegu

Powstały one podczas zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego[4], ostatniego[6])[1][6][4].

Niektóre źródła wymieniają tarasy nadzalewowe[3]:

  • Praski
  • Bródnowski
  • Skurczyński

Tarasy wydmowe[edytuj | edytuj kod]

Tarasy nadzalewowe i nadbudowujące je tarasy wydmowe[7][8].

Tarasy wydmowe zbudowane są z piasków. Tworzą je formy pochodzenia eolicznego, przede wszystkim wydmy[3][4][1] i będące śladami ich przemarszu[3] pokrywy eoliczne[3][1]. Wydmy dzieli się na paraboliczne, wałowe i nieregularne. Były one przemieszczane przez silne wiatry z zachodu i północnego zachodu[3]. Wydmy nadbudowują tarasy[3] nadzalewowe[3][4][1], maskują też wschodnią skarpę wiślaną[3], której lokalny fragment jest widoczny jedynie w rejonie Falenicy[8]. Wydmy formowały się na powierzchni tarasów nadzalewowych w okresie starszego i młodszego dryasu[4].

Największe wydmy występują na tarasie otwockim, mniejsze na falenickim. Znajdują się też na tarasie praskim i na lewym brzegu[1].

Taras zastoiskowy Kawęczyński[edytuj | edytuj kod]

Taras zastoiskowy Kawęczyński[1][3] (Radzymiński[3], czasem oznacz. też jako IIe[1]) zbudowany jest z iłów warwowych pokrytych cienką warstwą piasków (eolicznych według niektórych źródeł[3]). Iły warwowe były eksploatowane, czego śladem są wyrobiska z których część wypełniona jest wodą[3].

Taras ten pochodzi z okresu zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego[4], ostatniego[6]), kiedy lądolód nie objął obszaru dzisiejszej Warszawy[1][4]. Jest on pozostałością osadów zastoiska warszawskiego[1][6][3][4] (interglacjalnego[3]). Był to zbiornik wodny powstały przed nasuwającym się czołem lodowca[6], które odcięło odpływ wód Wisły na północ[1]. Osady zastoiska zachowały się tylko we wschodniej Warszawie[6]. Jego zachodnia krawędź tworzy niewysoką skarpę, dochodzącą do 3-4 m wysokości[3]. Osady zastoiska zostały potem pokryte przez płynącą po nich[6] Wisłę piaskami tarasu nadzalewowego najwyższego (otwockiego)[4][1][6], a ten z kolei na znacznych obszarach został nadbudowany wydmami i piaskami eolicznymi[1][6].

Równina Warszawska[edytuj | edytuj kod]

 Zobacz też: Skarpa warszawska.
Stare Miasto w rejonie skarpy warszawskiej współcześnie.

Równina Warszawska[1][7] (Wysoczyzna Warszawska[3][4], Wyżyna Warszawska[3]) rozpościera się na zachód od Doliny Wisły. Tutaj znajduje się m.in. taras zastoiskowy (Błoński), wymieniany w niektórych źródłach jako odrębna jednostka geomorfologiczna, równorzędna trzem pozostałym[3]. Równina Warszawska jest wysoczyzną morenową[1][3][8]. Zbudowana jest z glin zwałowych, piasków, iłów zastoiskowych[1]. Była kształtowana przez lądolody, wody lodowcowe, wody rzeczne i klimat od zlodowacenia środkowopolskiego poprzez interglacjał eemski do zlodowacenia północnopolskiego[7]. Kulminacja równiny znajduje się w Śródmieściu (do ok. 116 m n.p.m.) i na Woli (do ok. 115 m n.p.m.)[1]. Jej wschodnią krawędź tworzy wyerodowana przez Wisłę[7][8][1] skarpa warszawska[3], w rejonie Starego Miasta i Śródmieścia osiągająca wysokość do 20-25 metrów[7][8][1]. Wyodrębniła się ona podczas interglacjału eemskiego[6].

Stare Miasto na rycinie z 1696 roku autorstwa Nicolasa Pérelle.
Widoczna powierzchnia Równiny Warszawskiej ponad skarpą warszawską.

Zachowane naturalne formy rzeźby[edytuj | edytuj kod]

Całkowicie zniszczone doliny rzeczne:

Po niektórych dolinach rzecznych pozostały nazwy ulic - Dunaj, Żurawia, Bagno[3].

Dwa wąwozy przekształcone są w fosę Królikarni[1][3].

Wszystkie doliny i wąwozy uchodzą do Wisły rozcinając skarpę warszawską[3].

Równina Wołomińska[edytuj | edytuj kod]

Równina Wołomińska zajmuje niewielki obszar we wschodniej Warszawie[1]. Wcześniej u Bogdańskiego (1990) obszar ten uważany był za część Wysoczyzny Siedleckiej[3]. Równina Wołomińska jest wysoczyzną morenową[1][8]. Zbudowana jest głównie z glin zwałowych pokrytych piaskami eolicznymi tworzącymi wydmy[1]. Pomiędzy nią a tarasem Kawęczyńskim nie jest widoczna skarpa[3] z wyjątkiem lokalnego fragmentu w rejonie Falenicy[8]. Wschodnia skarpa wiślana jest maskowana przez wydmy[3].

Antropogeniczne formy rzeźby terenu[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd ce cf cg ch ci cj ck cl cm cn co cp cq cr cs ct cu cv cw cx cy cz da db Jolanta Pawlak (red.), Małgorzata Teisseyre- Sierpińska (red.): Opracowanie ekofizjograficzne do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy. Warszawa: Urząd Miasta Stołecznego Warszawy, Biuro Naczelnego Architekta Miasta, Miejska Pracownia Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju, 2006. [dostęp 2014-08-28]. Mapy - np.: zał. nr II.3.1 - "Geomorfologia" (m.in. skarpa warszawska), schemat nr II.4 - "Zasadnicze jednostki geomorfologiczne" (m.in. granica tarasu zalewowego)
  2. ↑ Zdzisław Biernacki (opracowanie), Małgorzata Teysseyre-Sierpińska (współpraca), Witold Pietrusiewicz (redakcja): Mapa "Pasmo nadwiślańskie wraz ze skarpą warszawską. Geomorfologia", Skala 1:70000. W: Wisła w Warszawie. Warszawa: Biuro Zarządu m.st. Warszawy, Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, Opracowanie graficzne, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, 2000, s. 22-70. ISBN 83-907333-7-4. [dostęp 2014-10-18].
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx Jarosław Bogdański: Uwarunkowania geomorfologiczne. W: Zdzisław Biernacki (red.), Józef Kazimierski (red.), Andrzej Wróblewski (red.) i in.: Środowisko przyrodnicze Warszawy. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 90-97. ISBN 83-01-09049-9.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am Zdzisława Sarnacka Sarnacka: Uwarunkowania geologiczne. W: Zdzisław Biernacki (red.), Józef Kazimierski (red.), Andrzej Wróblewski (red.) i in.: Środowisko przyrodnicze Warszawy. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 98-115. ISBN 83-01-09049-9.
  5. ↑ a b Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski Geografia regionalna Polski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2002. ISBN 83-01-13897-1.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Wojciech Zaczkiewicz: III. Geologia. W: Wisła w Warszawie. Warszawa: Biuro Zarządu m.st. Warszawy, Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, Opracowanie graficzne, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, 2000, s. 14-21. ISBN 83-907333-7-4. [dostęp 2014-10-18].
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl Zdzisław Biernacki: IV. Geomorfologia i wody powierzchniowe. W: Wisła w Warszawie. Warszawa: Biuro Zarządu m.st. Warszawy, Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, Opracowanie graficzne, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, 2000, s. 22-70. ISBN 83-907333-7-4. [dostęp 2014-10-18].
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl Zdzisław Biernacki: Wisła i jej dolina w środowisku przyrodniczym Warszawy. W: Zdzisław Biernacki (red.), Józef Kazimierski (red.), Andrzej Wróblewski (red.) i in.: Środowisko przyrodnicze Warszawy. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 117-158. ISBN 83-01-09049-9.
  9. ↑ Grzegorz Wierzbicki i inni, Urban geomorphology of the Vistula River valley in Warsaw, „Journal of Maps”, 0 (0), 2021, s. 1–16, DOI: 10.1080/17445647.2020.1866698 [dostęp 2021-04-14].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Geomorfologia_Warszawy&oldid=71058962”