Ochrona zabytków

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Znak Konwencji Haskiej, zwany Błękitną Tarczą lub Kopertą Haską – międzynarodowe oznaczenie zabytków

Ochrona zabytków – działania mające na celu zapewnienie trwania zabytkom i przekazania ich następnym pokoleniom[1]. W zakres ochrony zabytków wchodzą działania finansowe, prawne i administracyjne[1], podejmowane przez władze państwowe i samorządowe, organy administracji, urzędy, instytucje naukowe, oświatowe, kulturalne, edukacyjne[2]. Do ochrony zabytków zalicza się m.in. formułowanie zasad i teorii konserwatorskich, prawodawstwo, czynności administracyjne i urzędowe, badania zabytków[2]. Ochrona zabytków obejmuje zarówno zabytki materialne, jak i niematerialne[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Starożytność i średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

Do najwcześniejszych przedsięwzięć związanych z ochroną dawnych obiektów zaliczyć można działania cesarza rzymskiego Wespazjana, który m.in. po pożarze świątyni Jowisza na Kapitolu kazał wykonać kopie 3 tysięcy zniszczonych wówczas spiżowych tablic[3][4]. Znane są edykty zabraniające burzenia lub niszczenia budynków wydane m.in. przez Aleksandra Sewera (222 r.) czy Konstantyna Wielkiego[3][4]. Próby ratowania dawnych budowli podejmował Teodoryk (VI w.) powołując dworzanina Kassjodorusa na stanowisko architectus publicorum. Podobnie Karol Wielki powierzył sprawy związane z ochroną zabytków dworzaninowi Einhardowi (ok. 800 n.e.)[5][6].

Renesans[edytuj | edytuj kod]

W okresie renesansu na uwagę zasługuje działalność papieży, w tym wydawane przez nich rozporządzenia dotyczące ochrony pamiątek przeszłości: akt z 1462 Piusa II, z 1474 Sykstusa IV czy z 1510 Juliusza II. Wielu papieży powoływało stanowiska konserwatorów zabytków. Zrobili tak Leon X (w 1515 powierzył stanowisko konserwatora zabytków i starożytności Rafaelowi), Paweł III czy Pius IV[5][7].

Wiek XVII[edytuj | edytuj kod]

W 1630 król Gustaw II Adolf wydał instrukcję dotyczącą spisu zabytków w Szwecji, ustanowił też na swym dworze stanowisko konserwatora (został nim Johannes Bureus). W 1667 na Uniwersytecie w Uppsali powstało Kolegium Starożytnicze, które miało za zadania inwentaryzować zabytki w państwie[8].

Wiek XVIII i początek XIX[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze wydanie Geschichte der Kunst des Alterthums Johanna Joachima Winckelmanna

Zainteresowanie dawnym dziedzictwem kulturowym odżyło na nowo po odkryciu ruin Pompei (1731) i Herkulanum (1748) i rozpoczęciu w nich prac wykopaliskowych. Niedługo potem wydane zostały publikacje: Geschichte der Kunst des Alterthums (Dzieje sztuki starożytnej) Johanna Joachima Winckelmanna (1764) oraz będące pokłosiem wyprawy Napoleona do Egiptu, 24-tomowe Description de L’Egypte (Opisanie Egiptu) Dominika Vivanta Denona (1809-1813). Obydwie te prace uważane są za przyczynek do powstania nowych dziedzin nauki: historii sztuki, archeologii i konserwacji zabytków[5]. Podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej wydane zostały dekrety obejmujące ochroną dzieła sztuki[9]. W 1790 w Paryżu powołano Commission des Monuments (Komisja ds. zabytków). W okresie tym we Francji powstało również wiele stowarzyszeń i towarzystw o charakterze naukowym, zajmujących się badaniami i ochroną zabytków, a także pierwsze muzea publiczne[10].

Zainteresowania zapoczątkowane w XVIII wieku, a także coraz powszechniej prowadzone prace archeologiczne i badawcze, spowodowały, że coraz częściej zastanawiano się nad problemami związanymi ze sposobami zabezpieczenia i eksponowania zabytków, z ich udostępnianiem i upowszechnianiem wiedzy o dziedzictwie[11]. W okresie sentymentalizmu, na fali zainteresowania architekturą średniowieczną, przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie i restauratorskie w duchu gotyku (m.in. wież kościoła w Moguncji, 1767). W tym stylu wznoszono sztuczne ruiny (np. Edgehill w Anglii, 1746), a w dalszej kolejności całe budowle (np. zamek Iverary w Szkocji, 1745-1761)[12]. Wówczas też rozpoczęto formułowanie pierwszych teorii dotyczących ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego.

Wiek XIX i XX[edytuj | edytuj kod]

W wieku XIX powstały pierwsze urzędy konserwatorskie: w Prusach (1843), Wirtembergii (1858) i Bawarii (1856)[13]. Wydano też pierwsze rozporządzenia i ustawy dotyczące ochrony zabytków: w Austrii (rozporządzenie 1856, ustawa 1923), w Grecji (1834), w Szwecji (1867), w Anglii (1882), we Francji (1887), we Włoszech (1902)[14]. W XX wieku ochrona zabytków nabrała charakteru międzynarodowego. W październiku 1931 w Atenach odbyła się konferencja, na której po raz pierwszy określono zasady działań konserwatorskich, które miały obowiązywać we wszystkich krajach.

Tematy dotyczące zabytków i metod postępowania z nimi podejmowali w swych pracach i wystąpieniach: Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc, John Ruskin, Alois Riegl, Georg Dehio, Max Dvořák, Charles Buls, Camillo Boito i inni. Autorzy ci stworzyli podwaliny pod współczesną myśl konserwatorską a ich ustalenia w dużym stopniu zachowały aktualność do dziś.

Ochrona zabytków w Polsce[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Ochrona zabytków w Polsce.

Początki ochrony zabytków w Polsce sięgają XIX wieku. W 1843 powołano Urząd Konserwatorski w Prusach, który między innymi sporządzał spisy zabytków Śląska, Wielkopolski, Pomorza, Warmii i Mazur[15]. Na terenie Krakowa od 1856 działali polscy konserwatorzy powoływani przez Komisję Centralną do badania i ochrony dzieł sztuki i pamiątek historycznych w Wiedniu[15]. W 1873 przy Akademii Umiejętności w Krakowie powołano Komisję Historii Sztuki, która prowadziła prace naukowo-badawcze przy zabytkach[16]. Na terenie Galicji powstawały stowarzyszenia zajmujące się zagadnieniami ochrony zabytków, takimi jak analizy stosowanych technologii i metod postępowania konserwatorskiego, opracowanie kryteriów porządkujących wiedzę o zabytkach. Szczególnie aktywną działalność prowadziło Koło C.K. Konserwatorów Galicji Wschodniej[16]. W Warszawie działania w tym kierunku podejmowało Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości[17], które podczas swojego pierwszego zajazdu w 1909 sformułowało Uchwały, uważane za jeden z pierwszych dokumentów dotyczących ochrony zabytków w Polsce[18].

31 października 1918, jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej, Rada Regencyjna wydała dekret o opiece nad zabytkami sztuki i kultury. W dekrecie określone były kompetencje organów państwowych w ramach ochrony zabytków, co dało początek strukturom służb ochrony konserwatorskiej w niepodległej Polsce. Kolejnymi podstawowymi aktami prawnymi dotyczącymi ochrony zabytków w Polsce były w XX i XXI wieku: rozporządzenie Prezydenta z dnia 6 marca 1928 o opiece nad zabytkami, ustawa z dnia 15 lutego 1962 o ochronie dóbr kultury i o muzeach i obowiązująca do dnia dzisiejszego ze zmianami ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003[17].

Dokumenty i umowy międzynarodowe w ochronie zabytków[19][edytuj | edytuj kod]

Minister spraw zagranicznych Związku Radzieckiego Eduard Szewardnadze w czasie spotkania z dyrektorem generalnym UNESCO Federico Mayorem potwierdza ratyfikację konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa naturalnego i kulturowego (1988)

Za jeden z najwcześniejszych dokumentów o charakterze doktrynalnym w ochronie zabytków uważany jest manifest Stowarzyszenia Ochrony Starożytnych Budowli (Anglia, 1877)[18]. Pierwszy dokument określający zasady postępowania przy zabytkach jednakowe dla wszystkich państw to tzw. Karta Ateńska uchwalona na konferencji w Atenach w 1931.

nazwa dokumentu rok i miejsce utworzenia gremium przygotowujące i uchwalające dokument
Karta Ateńska 1931, Ateny Konferencja w Atenach
Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (Konwencja Haska) 1954, Haga Konferencja Międzyrządowa w sprawie Ochrony Dóbr Kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego
Karta Wenecka 1964, Wenecja II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego 1972, Paryż Konferencja Generalna UNESCO
Deklaracja Amsterdamska 1975, Amsterdam Kongres w sprawie Europejskiego Dziedzictwa Architektonicznego
Zalecenia dotyczące ochrony zespołów zabytkowych i tradycyjnych i ich roli w życiu współczesnym (Rekomendacja Warszawska) 1976, Warszawa/Nairobi Konferencja Generalna UNESCO
Karta ICOMOS Australia w sprawie miejsc o znaczeniu kulturowym (Karta z Burra) 1979, Burra (zmiany: 1981, 1988, 1999) Australijski Komitet Narodowy ICOMOS
Międzynarodowa karta ogrodów IFLA – ICOMOS (Karta Florencka) 1981, Florencja Międzynarodowy Komitet ICOMOS-IFLA ds. Ogrodów Historycznych
Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy 1985, Grenada Rada Europy
Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych ICOMOS (Karta Waszyngtońska) 1987, Waszyngton Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICAHM-ICOMOS (Karta Lozańska) 1989, Sztokholm, 1990, Lozanna Międzynarodowy Komitet Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym (The International Scientific Committee on Archaeological Heritage Management – ICAHM), ICOMOS
Dokument sympozjum na temat dziedzictwa kulturalnego państw KBWE 1991, Kraków Komisja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (Konwencja Maltańska) 1992, Valetta Rada Europy
Dokument z Nara o autentyzmie 1994, Nara Konferencja na temat autentyzmu
Karta Ochrony Dziedzictwa Architektury Wernakularnej 1999, Meksyk Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Międzynarodowa Karta Turystyki Kulturowej 1999, Meksyk Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Europejska Konwencja Krajobrazowa 2000, Florencja Rada Europy
Pryncypia konserwacji i restauracji dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego (Karta Krakowska) 2000, Kraków Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska Kraków 2000
Powszechna deklaracja UNESCO o różnorodności kulturowej 2001, Paryż Konferencja Generalna UNESCO
Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego 2001, Paryż Konferencja Generalna UNESCO
Konwencja o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego 2003, Paryż Konferencja Generalna UNESCO
Zasady analizy, konserwacji i strukturalnej restauracji dziedzictwa architektonicznego 2003, Victoria Falls XIV Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Deklaracja z Xi’an w sprawie konserwacji otoczenia budowli, miejsc i obszarów stanowiących dziedzictwo 2005, Xi’an XV Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Ramowa konwencja Rady Europy dotycząca wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa 2005, Faro Rada Europy
Karta ICOMOS ochrony Szlaków Kulturowych 2008, Quebec XVI Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Deklaracja w sprawie zachowania Genius Loci 2008, Quebec XVI Zgromadzenie Generalne ICOMOS
Zalecenia UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego 2011, Paryż Konferencja Generalna UNESCO
Wspólne wytyczne ICOMOS-TICCIH w zakresie konserwacji obiektów, konstrukcji, obszarów i krajobrazów dziedzictwa poprzemysłowego (Zasady Dublińskie) 2011, Paryż XVII Zgromadzenie Generalne ICOMOS

TICCIH (The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage)

Dokument z La Valetty w sprawie ochrony i zagospodarowania miast historycznych i dzielnic zabytkowych 2011, Paryż XVII Zgromadzenie Generalne ICOMOS

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 7.
  2. ↑ a b Kurzątkowski 1989 ↓, s. 47.
  3. ↑ a b c Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 39.
  4. ↑ a b Małachowicz 1994 ↓, s. 27.
  5. ↑ a b c Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 40.
  6. ↑ Małachowicz 1994 ↓, s. 27–28.
  7. ↑ Małachowicz 1994 ↓, s. 28.
  8. ↑ Rymaszewski 1992 ↓, s. 19.
  9. ↑ Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 41.
  10. ↑ Małachowicz 1994 ↓, s. 32.
  11. ↑ Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 42.
  12. ↑ Małachowicz 1994 ↓, s. 31.
  13. ↑ Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 44.
  14. ↑ Małachowicz 1994 ↓, s. 43.
  15. ↑ a b Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 45.
  16. ↑ a b Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 46.
  17. ↑ a b Gosztyła i Pásztor 2013 ↓, s. 51.
  18. ↑ a b Szmygin 2015 ↓, s. 11.
  19. ↑ Szmygin 2015 ↓.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Marek Gosztyła, Peter Pásztor, Konserwacja i ochrona zabytków architektury, wyd. 2 rozszerz, Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, 2013, OCLC 883491482 [dostęp 2020-04-26].
  • Mieczysław Kurzątkowski, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989.
  • Edmund Małachowicz, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 1994, ISBN 83-7085-117-7, OCLC 69553331 [dostęp 2020-04-26].
  • Bohdan Rymaszewski, Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa: Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1992.
  • Bogusław Szmygin, Vademecum konserwatora zabytków. Międzynarodowe normy ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa: Polski Komitet Narodowy ICOMOS Międzynarodowej Rady Ochrony Dziedzictwa Kultury, 2015, ISBN 978-83-940280-4-6, OCLC 956600511 [dostęp 2020-04-26].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ochrona_zabytków&oldid=67211705”