Bitwa nad Sommą

Bitwa nad Sommą

I wojna światowa, front zachodni
Brytyjscy żołnierze z Pułku Cheshire w okopach nad Sommą, lipiec 1916
Czas	1 lipca – 18 listopada 1916
Miejsce	nad rzeką Sommą, Pikardia
Terytorium	Francja
Przyczyna	ofensywa Ententy 1916
Wynik	pyrrusowe zwycięstwo wojsk Ententy
Strony konfliktu
Cesarstwo Niemieckie Imperium brytyjskie: Wielka Brytania Kanada Australia Nowa Zelandia Południowa Afryka Indie Brytyjskie Nowa Fundlandia Bermudy Rodezja Francja
Dowódcy
Erich von Falkenhayn Paul von Hindenburg Erich Ludendorff Ruppert Bawarski Max von Gallwitz Fritz von Below Douglas Haig Edmund Allenby Henry Rawlinson Hubert Gough Joseph Joffre Ferdinand Foch Marie Émile Fayolle Joseph Alfred Micheler
Siły
Początkowo: 10,5 dywizji Ostatecznie: 50 dywizji Początkowo: 13 dywizji 11 dywizji Ostatecznie: 50 dywizji 48 dywizji
Straty
ok. 440 000 (w tym 41 605 schwytanych przez Francuzów, 31 396 schwytanych przez Brytyjczyków) 420 000 (w tym 95 675 zabitych i zaginionych; pierwszego dnia zginęło 19 240 Brytyjczyków) ok. 200 000 (w tym 50 729 zabitych i zaginionych)
Położenie na mapie Francji miejsce bitwy
50°00′56″N 2°41′51″E

Bitwa nad Sommą – największa bitwa I wojny światowej, stoczona w dniach 1 lipca – 18 listopada 1916 roku pomiędzy siłami brytyjskimi, Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i kolonii brytyjskich, wspieranych przez oddziały francuskie, a wojskami niemieckimi nad rzeką Sommą w północnej Francji (Pikardia). Była to jedna z najkrwawszych bitew w historii ludzkości, która pochłonęła ponad milion ofiar po obu stronach.

Francuzi i Brytyjczycy zaplanowali ofensywę nad Sommą podczas konferencji w Chantilly w grudniu 1915 roku. Alianci uzgodnili strategię połączonych ofensyw przeciwko państwom centralnym w 1916 roku, prowadzonych przez armie francuską, rosyjską, brytyjską i włoską, z ofensywą nad Sommą jako wkładem francusko-brytyjskim. Pierwotnie Armia francuska miała podjąć główną część ofensywy nad Sommą, wspierana na północnej flance przez 4 Armię Brytyjskich Sił Ekspedycyjnych. Jednak kiedy 21 lutego 1916 roku Armia Cesarstwa Niemieckiego rozpoczęła bitwę pod Verdun, dowódcy francuscy skierowali tam wiele dywizji przeznaczonych do ataku na Sommę, a początkowo „wspierający” atak Brytyjczyków stał się ich głównym wysiłkiem. Brytyjczycy stanowili mieszankę resztek armii przedwojennej, Armii Terytorialnej oraz Armii Kitchenera – formacji ochotniczej z czasów wojny.

Pierwszego dnia bitwy nad Sommą niemiecka 2 Armia poniosła poważną klęskę w starciu z francuską 6 Armią na odcinku od Foucaucourt na południe od Sommy do Maricourt na północnym brzegu oraz z 4 Armią od Maricourt do okolic drogi Albert – Bapaume. Straty Brytyjczyków, wynoszące 57 470 żołnierzy, w tym 19 240 zabitych, były największymi stratami poniesionymi jednego dnia w całej historii armii brytyjskiej. Większość strat Brytyjczycy ponieśli na froncie między drogą Albert – Bapaume a Gommecourt na północy, gdzie były zbudowane główne niemieckie pozycje obronne (Schwerpunkt). Oprócz ogromnych strat ludzkich, bitwa zasłynęła także z udowodnienia znaczenia sił powietrznych oraz pierwszego w historii użycia czołgów, choć były one jeszcze nową technologią i okazały się bardzo zawodne.

Pod koniec bitwy siły brytyjskie i francuskie wdarły się na 10 km w głąb terytorium okupowanego przez Niemców na większości linii frontu, co stanowiło ich największy zysk terytorialny od czasu I bitwy nad Marną w 1914 roku. Jednak cele operacyjne armii brytyjsko-francuskiej nie zostały osiągnięte, ponieważ aliantom nie udało się zdobyć Péronne i Bapaume, gdzie armie niemieckie utrzymały swoje pozycje przez zimę. Brytyjskie ataki w dolinie rzeki Ancre zostały wznowione w styczniu 1917 roku i zmusiły Niemców do lokalnego odwrotu w lutym, a następnie do strategicznego wycofania się o około 40 km w ramach operacji Alberyk na linię Hindenburga w marcu 1917 roku.

Tło strategiczne

Front zachodni w latach 1915–1916

Strategia wojenna aliantów na rok 1916 została ustalona na konferencji w Chantilly, która odbyła się w dniach 6–8 grudnia 1915 roku. Jednoczesne ofensywy armii rosyjskiej na froncie wschodnim, armii włoskiej na froncie włoskim i armii francusko-brytyjskiej na froncie zachodnim miały zostać przeprowadzone, aby uniemożliwić państwom centralnym przemieszczanie wojsk między frontami w okresach przestoju w walkach. W grudniu 1915 roku gen. Douglas Haig zastąpił feldmarszałka Johna Frencha na stanowisku głównodowodzącego Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego. Haig opowiadał się za brytyjską ofensywą we Flandrii, w pobliżu brytyjskich szlaków zaopatrzeniowych, aby wyprzeć Niemców z belgijskiego wybrzeża i wyeliminować zagrożenie ze strony okrętów podwodnych na belgijskich wodach terytorialnych. Haig formalnie nie podlegał marszałkowi Josephowi Joffre, ale Brytyjczycy odgrywali mniejszą rolę na froncie zachodnim i dostosowywali się do strategii francuskiej.

W styczniu 1916 roku Joffre zgodził się, aby Brytyjski Korpus Ekspedycyjny podjął główny wysiłek we Flandrii, lecz w lutym 1916 roku podjęto decyzję o przeprowadzeniu połączonej ofensywy, gdzie armie francuska i brytyjska miały spotkać się po obu stronach Sommy w Pikardii, przed brytyjską ofensywą we Flandrii. Tydzień później Niemcy rozpoczęli ofensywę pod Verdun przeciwko armii francuskiej. Kosztowna obrona Verdun zmusiła armię do przekierowania dywizji przeznaczonych do ofensywy nad Sommą, co ostatecznie zmniejszyło francuski wkład do 13 dywizji w ramach 6 Armii, w porównaniu z 20 dywizjami brytyjskimi. Do 31 maja ambitny francusko-brytyjski plan zdecydowanego zwycięstwa został zredukowany do ograniczonej ofensywy, mającej na celu odciążenie Francuzów pod Verdun i wyniszczenie armii niemieckich na zachodzie.

Szef niemieckiego Sztabu Generalnego, gen. Erich von Falkenhayn, zamierzał zakończyć wojnę, dzieląc Ententę anglo-francuską w 1916 roku, zanim jej materialna przewaga stanie się nie do pokonania. Falkenhayn planował pokonać liczne rezerwy, które Ententa mogłaby przesunąć na drogę przełamania jego sił, zagrażając wrażliwemu punktowi w pobliżu istniejącej linii frontu i prowokując Francuzów do kontrataku na niemieckie pozycje. Falkenhayn zdecydował się na atak w kierunku Verdun, aby zdobyć wzgórza nad Mozą i uczynić Verdun nie do utrzymania. Francuzi musieliby przeprowadzić kontrofensywę na terenie zdominowanym przez armię niemiecką i otoczonym masą ciężkiej artylerii, co doprowadziłoby do ogromnych strat i doprowadziłoby armię francuską na skraj załamania. Brytyjczycy mieli wtedy przyjść na pomoc z pospiesznie przygotowaną ofensywą i ponieść podobne straty. Falkenhayn spodziewał się, że odsiecz spadnie na południe od Arras na 6 Armię i tam zostanie rozbita. Mimo że w połowie czerwca istniała pewność, że angielsko-francuski atak na 2 Armię nad Sommą zostanie przeprowadzony, Falkenhayn wysłał tylko cztery dywizje, pozostawiając osiem w zachodniej rezerwie strategicznej.

Z 6 Armii nie wzięto żadnej dywizji, pomimo że utrzymywała ona krótszą linię z 17 i pół dywizji oraz trzema dywizjami w rezerwie OHL za 6 Armią. Utrzymanie sił 6 Armii kosztem 2 Armii nad Sommą wskazywało, że Falkenhayn zamierzał przeprowadzić kontrofensywę przeciwko Brytyjczykom na północ od frontu nad Sommą, po tym jak ofensywa brytyjska zostanie rozbita. Gdyby te francusko-brytyjskie porażki nie wystarczyły, Niemcy zaatakowaliby resztki obu armii i ostatecznie położyli kres zachodniemu sojuszowi. Nieoczekiwana długość ofensywy pod Verdun i konieczność uzupełnienia wielu wyczerpanych jednostek uszczupliły jednak niemieckie rezerwy strategiczne umieszczone za 6 Armią, która utrzymywała front zachodni od Hannescamps, 18 km na południowy zachód od Arras, do St. Eloi, na południe od Ypres i ograniczyły niemiecką strategię kontrofensywy na północ od Sommy do pasywnej i nieustępliwej obrony.

Bitwa pod Verdun

Bitwa pod Verdun (21 lutego – 16 grudnia 1916) rozpoczęła się tydzień po tym, jak Joffre i Haig zgodzili się na ofensywę nad Sommą. Niemiecka ofensywa pod Verdun miała zagrozić zdobyciem miasta i skłonić Francuzów do walki na wyniszczenie, w której niemieckie przewagi w terenie i siła ognia spowodowałyby nieproporcjonalnie duże straty po stronie Francuzów. Bitwa zmieniła charakter ofensywy nad Sommą, ponieważ wiele francuskich dywizji zostało skierowanych do Verdun, a główny wysiłek Francuzów zmniejszył się do ataku wspierającego Brytyjczyków. Przecenienie przez Niemców kosztów bitwy dla Francuzów przyczyniło się do koncentracji niemieckiej piechoty i artylerii na północnym brzegu Sommy. Do maja Joffre i Haig zmienili swoje oczekiwania co do ofensywy nad Sommą, z decydującej bitwy na nadzieję, że jedynie odciąży ona siły walczące pod Verdun i utrzyma niemieckie dywizje we Francji, co pomoże armiom rosyjskim w przeprowadzeniu ofensywy Brusiłowa w Galicji. Niemiecka ofensywa pod Verdun została zawieszona w lipcu, a wojska, działa i amunicję przeniesiono do Pikardii, co doprowadziło do analogicznego przerzucenia francuskiej 10 Armii na front nad Sommą. Później tego samego roku wojska francusko-brytyjskie zdołały kolejno zaatakować Sommę i Verdun, a Francuzi w październiku i grudniu odzyskali znaczną część utraconego terenu na wschodnim brzegu Mozy.

Ofensywa Brusiłowa

Oddziały British Indian Army w bitwie nad Sommą

Ofensywa Brusiłowa (4 czerwca – 20 września) na froncie wschodnim wchłonęła dodatkowe siły, o które 2 czerwca poprosił gen. Fritz von Below, dowodzący niemiecką 2 Armią, w celu przeprowadzenia pomocniczego ataku nad Sommą. 4 czerwca armie rosyjskie zaatakowały na froncie o długości 320 km, od granicy rumuńskiej do Pińska i ostatecznie posunęły się o 150 km, docierając do podnóża Karpat, walcząc z niemieckimi i austro-węgierskimi oddziałami Armeegruppe von Linsingen i Armeegruppe Archduke Joseph. Podczas ofensywy Rosjanie zadali państwom centralnym ok. 1 500 000 strat, w tym biorąc ok. 407 000 jeńców. 9 czerwca trzy dywizje otrzymały rozkaz przejścia z Francji na front wschodni, a atak na Sommę został przerwany. Przed rozpoczęciem ofensywy brytyjsko-francuskiej na front nad Sommą wysłano tylko cztery kolejne dywizje, co zwiększyło ich łączną liczbę do 10 + 1/2 dywizji. Falkenhayn, a następnie Hindenburg i Ludendorff, byli zmuszeni odsyłać dywizje do Rosji przez całe lato, aby zapobiec załamaniu się armii austro-węgierskiej, a następnie przeprowadzić kontrofensywę przeciwko Rumunii, która 27 sierpnia wypowiedziała wojnę państwom centralnym. W lipcu na froncie zachodnim stacjonowało 112 dywizji niemieckich, a w Rosji 52 dywizje, zaś w listopadzie 121 dywizji na zachodzie i 76 na wschodzie.

Warunki taktyczne

Żołnierze 10. batalionu służbowego Pułku East Yorkshire z 31 Dywizji maszerują na linię frontu, 28 czerwca 1916

Brytyjski Korpus Ekspedycyjny, pierwotnie składający się z sześciu dywizji i Dywizji Kawalerii, straciły większość przedwojennych żołnierzy zawodowych w bitwach lat 1914 i 1915. Większość żołnierzy brytyjskich w 1916 roku stanowili ochotnicy z Armii Terytorialnej i Armii Kitchenera, która zaczęła się formować w sierpniu 1914 roku. Ciężkie straty spowodowały wiele wakatów na stanowiskach dowódczych i specjalistycznych, co doprowadziło do mianowania na te stanowiska wielu emerytowanych oficerów i niedoświadczonych rekrutów. W 1914 roku Douglas Haig dowodził I Korpusem i awansował na dowódcę 1 Armii na początku 1915 roku, a następnie w grudniu całego Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, który ostatecznie składał się z pięciu armii i 60 dywizji. Szybki wzrost liczebności sił brytyjskich obniżył średni poziom doświadczenia żołnierzy w ich szeregach i doprowadził do dotkliwego niedoboru sprzętu. Wielu oficerów uciekało się do dowodzenia dyrektywami, aby uniknąć delegowania zadań niedoświadczonym podwładnym, chociaż dowódcy dywizji mieli dużą swobodę w szkoleniu i planowaniu ataku z 1 lipca, ponieważ heterogeniczny charakter armii z 1916 roku uniemożliwiał dowódcom korpusów i armii poznanie potencjału każdej dywizji z osobna.

Pomimo ożywionych dyskusji wśród niemieckich oficerów sztabowych, Falkenhayn kontynuował politykę nieustępliwej obrony w 1916 roku. Falkenhayn sugerował po wojnie, że psychika niemieckich żołnierzy, niedobór siły ludzkiej i brak rezerw sprawiały, że ta strategia była nieunikniona, ponieważ nie było wojsk niezbędnych do zablokowania przełamania przeciwnika. Wysokie straty poniesione w wyniku utrzymania pozycji poprzez strategię twardej obrony były w jego przekonaniu lepsze niż wyższe straty w wyniku niekontrolowanych odwrotów i możliwość unikania walki przez żołnierzy. Nawet kiedy później wprowadzono bardziej elastyczną obronę, decyzje o wycofaniu się nadal pozostawały w gestii dowódców armii. Na froncie nad Sommą plan budowy pozycji obronnych Falkenhayna ze stycznia 1915 roku został ukończony. Zapory z drutu kolczastego powiększono z jednego pasa o szerokości 4,5–9 m do dwóch o szerokości 27 m i oddalonych od siebie o około 14 m. Zastosowano drut o podwójnej i potrójnej grubości, układany na wysokości 1–1,5 m. Linia frontu została pogłębiona z jednej linii okopów do trzech linii oddalonych od siebie o 140–180 m. Pierwszy okop (Kampfgraben) obsadzały grupy wartowników, w drugim (Wohngraben) przebywała większość personelu frontowego, a trzeci okop był przeznaczony dla rezerw. W betonowych wnękach, wmurowanych w okopy, umieszczono posterunki wartownicze. Okopy zostały pogłębione z 1,8–2,7 m do 6–9 m i rozmieszczone w odległości 46 m od siebie, co pozwoliło na pomieszczenie 25 żołnierzy w każdym. Zbudowano również linię pośrednią punktów umocnionych (Stützpunktlinie) około 900 m za linią frontu. Okopy komunikacyjne biegły z powrotem do linii rezerwowej, przemianowanej na drugą pozycję, która była równie dobrze zbudowana i skomunikowana jak pierwsza. Druga pozycja znajdowała się poza zasięgiem alianckiej artylerii polowej, co miało zmusić atakujących do zatrzymania się i przesunięcia artylerii do przodu przed wznowieniem ataku na kolejne pozycje.

Preludium

Mapa doliny Sommy

Brytyjsko-francuski plan ataku

Francuskie straty pod Verdun zmniejszyły siły dostępne do ofensywy nad Sommą i zwiększyły pilną potrzebę rozpoczęcia działań nad Sommą. Główna rola w ofensywie przypadła Brytyjczykom, a 16 czerwca Haig określił cele ofensywy jako odciążenie Francuzów pod Verdun i zadanie strat Niemcom. Po pięciodniowym ostrzale artyleryjskim brytyjska 4 Armia miała zdobyć 25 km pozycji niemieckiej pierwszej linii, od Montauban do Serre, a 3 Armia miała przeprowadzić atak dywersyjny pod Gommecourt. W drugiej fazie 4 Armia miała zająć drugą pozycję niemiecką, od Pozières do Ancre, a następnie drugą pozycję na południe od drogi Albert – Bapaume, która miała posłużyć jako punkt wyjścia do ataku na trzecią pozycję niemiecką na południe od drogi w kierunku Flers, kiedy to Armia Rezerwowa, składająca się z trzech dywizji kawalerii, wykorzystałaby ten sukces, aby posunąć się na wschód, a następnie na północ w kierunku Arras. Francuska 6 Armia, z jednym korpusem na północnym brzegu, od Maricourt do Sommy i dwoma korpusami na południowym brzegu, na południe do Foucaucourt, miała przeprowadzić atak pomocniczy, aby osłonić prawą flankę głównego ataku Brytyjczyków.

Zdrada brytyjskich planów

Badania przeprowadzone w niemieckich archiwach w 2016 roku wykazały, że data i miejsce ofensywy zostały zdradzone przesłuchującym ich Niemcom przez dwóch niezadowolonych brytyjskich żołnierzy pojmanych kilka tygodni wcześniej. W związku z tym wojsko niemieckie podjęło znaczące prace przygotowawcze do obrony brytyjskiego odcinka ofensywy nad Sommą i skoncentrowało tam swoje siły. Ponadto Niemcy przechwycili wiadomości gen. Henry’ego Rawlinsona (dowódcy brytyjskiej 4 Armii) do jego żołnierzy, a także ostrzegła ich zbyt wczesna detonacja jednej z brytyjskich min. W efekcie tych zdarzeń zaalarmowani Niemcy czekali w gotowości, gdy brytyjscy żołnierze wychodzili ze swoich pozycji, rozpoczynając atak.

Niemiecka obrona nad Sommą

Brytyjskie zdjęcie lotnicze niemieckich okopów na północ od Thiepval z 10 maja 1916 roku, z niemieckimi liniami obronnymi po lewej stronie u dołu. Charakterystyczny, „ząbkowaty” wygląd okopów wynika z obecności umocnionych stanowisk wartowniczych

Po bitwach jesiennych (Herbstschlacht) z 1915 roku, w lutym 1916 roku Niemcy rozpoczęli budowę trzeciej pozycji obronnej, oddalonej o kolejne 2,7 km od linii wsparcia (Stützpunktlinie), która była niemal ukończona na froncie nad Sommą w momencie rozpoczęcia bitwy. Niemiecka artyleria była zorganizowana w serię sektorów ostrzału (Sperrfeuerstreifen); od każdego oficera oczekiwano znajomości baterii pokrywających jego odcinek linii frontu oraz baterii gotowych do ataku na cele ruchome. Zbudowano system telefoniczny z kablami zakopanymi na głębokości 1,8 m na odcinku 8 km za linią frontu, aby połączyć linię frontu z artylerią. Obrona Sommy miała dwie wrodzone słabości, których nie udało się usunąć podczas przebudowy. Okopy frontowe znajdowały się na przednim zboczu, odsłaniając jasne kredowe podłoże, przez co były bardzo widoczne dla obserwatorów lotniczych, a nawet naziemnych. Obrona była stłoczona w kierunku przedniego okopu, z pułkiem składającym się z dwóch batalionów w pobliżu systemu okopów frontowych i batalionem rezerwowym podzielonym między Stützpunktlinie i drugą pozycję, wszystkie w odległości 1800 m od ziemi niczyjej, a większość wojsk stacjonowała w odległości 900 m od linii frontu, zakwaterowana w nowych, głębokich okopach. Koncentracja wojsk na linii frontu na przednim zboczu gwarantowała, że będzie ona narażona na ostrzał artyleryjski, kierowany przez obserwatorów naziemnych po wyraźnie widocznych liniach okopów.

Bitwa nad Sommą, 1916

Pierwsza faza: 1–17 lipca 1916

Bitwa pod Albert, 1–13 lipca

Żołnierze Royal Irish Rifles na początku bitwy

Mianem bitwy pod Albert określa się pierwsze dwa tygodnie brytyjsko-francuskich działań ofensywnych w bitwie nad Sommą. Przygotowawczy ostrzał artyleryjski rozpoczął się 24 czerwca, a piechota zaatakowała 1 lipca na południowym brzegu rzeki, od Foucaucourt do Sommy i od Sommy na północ do Gommecourt, 3,2 km za Serre. Francuska 6 Armia i prawe skrzydło brytyjskiej 4 Armii zadały poważną klęskę niemieckiej 2 Armii, ale od drogi Albert – Bapaume do Gommecourt brytyjski atak okazał się kompletną katastrofą, w której Brytyjczycy większość z ok. 60 000 żołnierzy straconych tego dnia. Wbrew woli Joffre’a, Haig przerwał ofensywę na północ od drogi, aby wzmocnić sukces na południu, gdzie siły Ententy nacierały w kierunku niemieckiej drugiej linii, przygotowując się do generalnego ataku 14 lipca.

Pierwszy dzień

Cele brytyjskie, 1 lipca 1916

Bitwa nad Sommą trwała 141 dni, począwszy od pierwszego dnia bitwy pod Albert. Atak przeprowadziło pięć dywizji francuskiej 6 Armii po wschodniej stronie Sommy, jedenaście brytyjskich dywizji 4 Armii na północ od Sommy do Serre oraz dwie dywizje 3 Armii naprzeciwko Gommecourt, przeciwko niemieckiej 2 Armii gen. Fritza von Belowa. Niemiecka obrona na południe od drogi Albert – Bapaume w dużej mierze załamała się, a Francuzi odnieśli „pełny sukces” na obu brzegach Sommy, podobnie jak Brytyjczycy od linii rozgraniczenia armii w Maricourt do drogi Albert – Bapaume. Na południowym brzegu niemiecka obrona była niezdolna do odparcia kolejnego ataku i rozpoczął się znaczący odwrót; na północnym brzegu wydano rozkaz opuszczenia Fricourt. Jednak obrońcy na wzniesieniach na północ od drogi zadali gargantuiczną klęskę brytyjskiej piechocie. Wynegocjowano zawieszenie broni w celu odzyskania rannych z ziemi niczyjej na północ od drogi. 4 Armia straciła 57 470 żołnierzy, z czego 19 240 zginęło – była to jedna z największych hekatomb I wojny światowej oraz największe straty poniesione jednego dnia w całej historii armii brytyjskiej. Francuska 6 Armia straciła 1590 żołnierzy, a niemiecka 2 Armia poniosła straty rzędu 10 000 – 12 000.

Bitwa o wzgórze Bazentin, 14–17 lipca

Atak brytyjskiej 21 Dywizji na Bazentin le Petit, 14 lipca 1916

Żołnierze kopiący rów komunikacyjny w Delville Wood

4 Armia zaatakowała drugą niemiecką pozycję obronną znad Sommy, mijając Guillemont i Ginchy, na północny zachód wzdłuż grzbietu wzgórza do Pozières drogą Albert – Bapaume. Celem ataku były wioski Bazentin le Petit, Bazentin le Grand i Longueval, sąsiadujące z obszarem nazwanym przez Brytyjczyków Delville Wood, z High Wood na grzbiecie w oddali. Atak przeprowadziły cztery dywizje na froncie o szerokości 5,5 km o godzinie 3:25 nad ranem, po pięciominutowym huraganowym ostrzale artyleryjskim. Artyleria polowa prowadziła dalej pełzający ostrzał, a pod jego osłoną fale atakującej piechoty zbliżyły się do nieprzyjacielskich pozycji po ziemi niczyjej, mając już jedynie niewielką odległość do pokonania, gdy ostrzał ustał z niemieckich okopów frontowych. Większość celów została zdobyta, a niemiecka obrona na południe od drogi Albert – Bapaume została mocno nadwyrężona, lecz atak nie był kontynuowany z powodu brytyjskich problemów z komunikacją, ogromnych strat i dezorganizacji.

Bitwa pod Fromelles, 19–20 lipca

Bitwa pod Fromelles była atakiem pomocniczym mającym na celu wsparcie 4 Armii nad Sommą, 80 km na południe, w celu wykorzystania ewentualnego osłabienia niemieckiej obrony po przeciwnej stronie. Przygotowania do ataku były pospieszne, biorącym w nim udział żołnierzom brakowało doświadczenia w walce w okopach, a siła niemieckiej obrony była „poważnie” niedoceniona, przy czym atakujący byli w przewadze liczebnej 2:1. 19 lipca von Falkenhayn uznał brytyjski atak za spodziewaną ofensywę przeciwko 6 Armii. Następnego dnia niemiecki dowódca nakazał wycofanie Korpusu Rezerwowego Gwardii w celu wzmocnienia frontu nad Sommą. Bitwa pod Fromelles zadała niemieckim obrońcom pewne straty i zmusiła do zatrzymania kilku niemieckich oddziałów zmierzających w kierunku Sommy, ale nie przyniosła żadnych zysków terytorialnych. Atak ten był debiutem Australijskich Sił Imperialnych na froncie zachodnim i, według historyka Rossa McMullina, „najgorszymi 24 godzinami w całej historii Australii”. Spośród 7080 ofiar Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, 5533 żołnierzy straciła australijska 5 Dywizja; straty niemieckie wyniosły 1600–2000 ludzi, z czego 150 zostało wziętych do niewoli.

Druga faza: lipiec – wrzesień 1916

Bitwa pod Delville Wood, 14 lipca – 15 września

Pozycje 14 lipca 1916

Bitwa pod Delville Wood była operacją mającą na celu zabezpieczenie prawego skrzydła brytyjskiego, podczas gdy centrum nacierało, aby zdobyć wzniesienia High Wood i Pozières. Po bitwie pod Albert ofensywa ewoluowała, obejmując zdobywanie ufortyfikowanych wiosek, lasów i innych terenów, które oferowały pole obserwacji dla ostrzału artyleryjskiego, punkty wypadowe do dalszych ataków i inne korzyści taktyczne. Obustronnie kosztowne walki w Delville Wood ostatecznie zabezpieczyły Brytyjczykom prawą flankę i były debiutem na froncie zachodnim południowoafrykańskiej 1 Brygady Piechoty (w skład której wchodził kontyngent z Rodezji Południowej), która utrzymywała las od 15 do 20 lipca. Po zluzowaniu brygada straciła 2536 ludzi, co stanowiło straty podobne do poniesionych przez wiele jednostek atakujących 1 lipca.

Bitwa pod Pozières, 23 lipca – 7 sierpnia

Zdobyczne niemieckie działo 150 mm Ringkanone 92 w pobliżu Mametz Wood, 10 sierpnia 1916

Bitwa pod Pozières rozpoczęła się od zdobycia wioski przez australijską 1 Dywizję z Armii Rezerwowej, co było jedynym brytyjskim sukcesem 22/23 lipca, kiedy to generalny atak, połączony z francuskim natarciem dalej na południe, przerodził się w serię pojedynczych, nieskoordynowanych ataków z powodu awarii łączności, niedoborów zaopatrzenia i złej pogody. Niemieckie bombardowania i kontrataki rozpoczęły się 23 lipca i trwały aż do 7 sierpnia. Walki zakończyły się zajęciem przez Armię Rezerwową płaskowyżu na północ i wschód od wioski, z widokiem na ufortyfikowaną miejscowość Thiepval od tyłu.

Bitwa pod Guillemont, 3–6 września

Brytyjscy artylerzyści obserwujący niemieckich jeńców pojmanych w Guillemont, 3 września 1916

Bitwa pod Guillemont była atakiem na wioskę, zakończonym zdobyciem jej przez 4 Armię już pierwszego dnia. Guillemont znajdowało się na prawym skrzydle brytyjskiego sektora, w pobliżu linii rozgraniczenia z francuską 6 Armią. Niemieckie siły obronne otaczały brytyjski występ w Delville Wood od północy i mogły obserwować obszar francuskiej 6 Armii od południa, w kierunku rzeki Sommy. Niemiecka obrona w tym rejonie opierała się na drugiej linii oraz licznych ufortyfikowanych wioskach i farmach na północ od Maurepas w Combles, Guillemont, Falfemont Farm, Delville Wood i High Wood, które wzajemnie osłaniały się ogniem. Bitwa o Guillemont była uważana przez niektórych obserwatorów za najważniejszy wysiłek armii niemieckiej w tej bitwie. Joffre, Haig, Foch, Rawlinson i Fayolle zorganizowali liczne spotkania w celu skoordynowania wspólnych ataków czterech armii, które zakończyły się fiaskiem. Przerwa w atakach brytyjsko-francuskich pod koniec sierpnia zbiegła się z największym kontratakiem armii niemieckiej w bitwie nad Sommą.

Bitwa pod Ginchy, 9 września

Młody niemiecki sommekämpfer w 1916 roku

W bitwie pod Ginchy 16 Dywizja zdobyła okupowaną przez Niemców wioskę. Ginchy znajdowało się 1,5 km na północny wschód od Guillemont, na skrzyżowaniu sześciu dróg, na wzniesieniu z widokiem na Combles, 4 km na południowy wschód. Po zakończeniu bitwy pod Guillemont wojska brytyjskie mogły zająć pozycje, z których można było obserwować trzecią pozycję niemiecką, przygotowując się do generalnego ataku na nią w połowie września. Brytyjskie ataki wyprowadzone z Leuze Wood na północ, w kierunku Ginchy, rozpoczęły się 3 września, kiedy 7 Dywizja zdobyła wioskę i została wyparta przez niemiecki kontratak. Zdobycie Ginchy i sukces francuskiej 6 Armii 12 września, w jej największym ataku w bitwie nad Sommą, umożliwiły obu armiom przeprowadzenie większych ataków na większą skalę, w połączeniu z 10 Armią i Armią Rezerwową, które doprowadziły do zdobycia znacznie większego obszaru i zadały niemieckim obrońcom około 130 000 strat w ciągu miesiąca.

Trzecia faza: wrzesień – listopad 1916

Bitwa pod Flers – Courcelette, 15–22 września

Bitwa pod Flers – Courcelette była trzecią i ostatnią generalną ofensywą armii brytyjskiej w bitwie na Sommą. Brytyjczycy zaatakowali linię pośrednią i niemiecką trzecią linię obrony, aby zdobyć Morval, Lesboeufs i Gueudecourt. Akcja ta została połączona z francuskim atakiem na Frégicourt i Rancourt, mającym na celu okrążenie Combles, oraz atakiem wspierającym na południowym brzegu Sommy. Strategiczny cel przełamania nie został osiągnięty, ale korzyści taktyczne były znaczne – linia frontu została przesunięta o 2300–3200 m, a niemieccy obrońcy ponieśli ciężkie straty. Bitwa była debiutem Korpusu Kanadyjskiego, Dywizji Nowozelandzkiej i czołgów Ciężkiego Oddziału Korpusu Karabinów Maszynowych nad Sommą.

Bitwa pod Morval, 25–28 września

Wojska brytyjskie przygotowujące się do ataku podczas bitwy pod Morval, 25 września 1916

Bitwa pod Morval była atakiem 4 Armii na Morval, Gueudecourt i Lesboeufs, które były wciąż utrzymywane przez niemiecką 1 Armię, i które były ostatecznym celem bitwy pod Flers – Courcelette z 15–22 września. Atak został przełożony, aby połączyć go z atakami francuskiej 6 Armii na Combles, na południe od Morval, a także z powodu deszczu. Połączony atak miał również pozbawić posiłków niemieckich obrońców rozlokowanych dalej na zachód, w pobliżu Thiepval, przed atakiem Armii Rezerwowej, który miał nastąpić 26 września. Combles, Morval, Lesboeufs i Gueudecourt zostały zdobyte, a późnym popołudniem do bitwy dołączyła niewielka liczba czołgów. Niemcy ponieśli wiele strat, ale Francuzi posuwali się wolniej. Postęp 4 Armii 25 września był najgłębszy od 14 lipca i pozostawił Niemców w poważnych tarapatach, szczególnie w wyłomach, wgłębieniach i kieszeniach w pobliżu Combles. Atak Armii Rezerwowej rozpoczął się 26 września bitwą o grzbiet Thiepval.

Bitwa o grzbiet Thiepval, 26–28 września

Brytyjski czołg Mark I w pobliżu Thiepval, 25 września 1916

Bitwa o grzbiet Thiepval była pierwszą dużą ofensywą Armii Rezerwowej gen. por. Huberta Gougha i miała na celu skorzystanie z efektów ataku 4 Armii na Morval, rozpoczętego 24 godziny wcześniej. Grzbiet Thiepval był dobrze ufortyfikowany, a niemieccy obrońcy walczyli z wielką determinacją. Brytyjska koordynacja działań piechoty i artylerii osłabła po pierwszym dniu z powodu chaotycznych walk w labiryncie okopów, schronów i lejów po pociskach. Ostateczne cele Brytyjczyków zostały osiągnięte dopiero w bitwie o wzgórza Ancre (1 października – 11 listopada). Trudności organizacyjne i pogarszająca się pogoda pokrzyżowały plany Joffre’a, by kontynuować ofensywę energicznymi, skoordynowanymi atakami armii brytyjsko-francuskich, które pod koniec września uległy rozproszeniu i utraciły skuteczność, w tym samym czasie, gdy niemiecka obrona przeżywała odrodzenie. Brytyjczycy eksperymentowali z nowymi technikami wojny gazowej, ostrzałem karabinami maszynowymi i współpracą piechoty z czołgami, podczas gdy Niemcy z trudem przeciwstawiali się przewadze liczebnej i sprzętowej sił brytyjsko-francuskich, pomimo reorganizacji i znacznych wzmocnień wojsk, artylerii i lotnictwa przerzuconych spod Verdun. Wrzesień stał się miesiącem o największej liczbie strat niemieckich w bitwie nad Sommą.

Bitwa pod Le Transloy, 1 października – 11 listopada

Bitwa pod Le Transloy rozpoczęła się przy dobrej pogodzie, a Le Sars zostało zdobyte 7 października. W dniach 8–11 października z powodu deszczu oraz 13–18 października wprowadzono przerwy w atakach, aby zyskać czas na metodyczne bombardowanie, gdy stało się jasne, że niemiecka obrona otrząsnęła się po wcześniejszych porażkach. Haig skonsultował się z dowódcami armii i 17 października ograniczył zakres operacji, odwołując plany 3 Armii i ograniczając ataki Armii Rezerwowej i 4 Armii do operacji pomocniczych, we współpracy z francuską 6 Armią. Nastąpiła kolejna przerwa, po której działania zostały wznowione 23 października na północnym skrzydle 4 Armii, z opóźnieniem spowodowanym przez złą pogodę na prawym skrzydle 4 Armii i na froncie francuskiej 6 Armii, aż do 5 listopada. Następnego dnia 4 Armia przerwała działania ofensywne, z wyjątkiem drobnych ataków mających na celu poprawę pozycji i odwrócenie uwagi Niemców od ataków prowadzonych przez Armię Rezerwową/5 Armię. Większe działania w tym miejscu wznowiono dopiero w styczniu 1917 roku.

Bitwa o Wzgórza Ancre, 1 października – 11 listopada

Bitwa o Wzgórza Ancre rozegrała się po tym, jak Haig zaplanował, że 3 Armia zajmie obszar na wschód od Gommecourt, Armia Rezerwowa zaatakuje na północ od grzbietu Thiepval i na wschód od Beaumont-Hamel – Hébuterne, a 4 Armia dotrze do drogi Péronne – Bapaume wokół Le Transloy i lasu Beaulencourt – Thilloy – Loupart, na północ od drogi Albert – Bapaume. Armia Rezerwowa zaatakowała, aby dokończyć zdobywanie reduty Regina/reduty Stuff, na północ od Courcelette, na zachodnim krańcu grzbietu Bazentin, wokół redut Schwaben i Stuff. Zła pogoda spowodowała znaczne trudności i opóźnienia. Brygada Piechoty Morskiej z Flandrii i świeże dywizje niemieckie sprowadzone z cichych odcinków frontu często przeprowadzały kontrataki, a brytyjskie cele zostały zabezpieczone dopiero 11 listopada.

Bitwa nad Ancre, 13–18 listopada

Front zachodni pod Mametz w zimie, obraz Franka Croziera

Bitwa nad Ancre była ostatnią dużą brytyjską operacją w 1916 roku. 5 Armia (dawniej Rezerwowa) zaatakowała dolinę Ancre, aby wykorzystać niemieckie wyczerpanie po bitwie o wzgórza Ancre i zdobyć teren, przygotowując się do wznowienia ofensywy w 1917 roku. Kalkulacje polityczne, troska o morale aliantów i presja Joffre’a na kontynuowanie ataków we Francji, mających na celu zapobieżenie przerzuceniu wojsk niemieckich do Rosji i Włoch, również wpłynęła na Haiga. Bitwa rozpoczęła się od zdetonowania miny pod redutą na grzbiecie Hawthorn. Atak na Serre zakończył się niepowodzeniem, chociaż brygada 31 Dywizji, która poniosła ogromne straty w katastrofie 1 lipca, zdobyła swoje cele, po czym została wycofana. Na południe od Serre zdobyto Beaumont-Hamel i Beaucourt-sur-l’Ancre. Na południe od Ancre zdobyto St. Pierre Divion, osiągnięto przedmieścia Grandcourt, a kanadyjska 4 Dywizja zdobyła Rów Regina na północ od Courcelette, a następnie 18 listopada zdobyła redutę Desire Support. Do stycznia 1917 roku na tym odcinku panował spokój, ponieważ obie strony koncentrowały się na przetrwaniu zimy w polu.

Kolejne operacje

Ancre, styczeń – marzec 1917

Po bitwie nad Ancre (13–18 listopada 1916) brytyjskie ataki na froncie nad Sommą zostały powstrzymane przez pogodę, a działania militarne obu stron ograniczały się głównie do przetrwania w deszczu, śniegu, mgle, na błotnistych polach, w zalanych okopach i lejach po pociskach. W miarę jak trwały przygotowania do ofensywy pod Arras, Brytyjczycy próbowali utrzymać uwagę Niemców na froncie nad Sommą. Brytyjskie operacje nad Ancre, prowadzone od 10 stycznia do 22 lutego 1917 roku, zmusiły Niemców do cofnięcia się o 8 km na froncie o długości 6,4 km, co wyprzedziło planowany przez nich manewr Alberyk i umożliwiło wzięcie 5284 jeńców. W dniach 22/23 lutego Niemcy cofnęli się o kolejne 4,8 km na froncie o długości 24 km. 11 marca Niemcy wycofali się z dużej części linii R. I Stellung (Pozycja R. I) do linii R. II Stellung, uniemożliwiając brytyjski atak, w czym Brytyjczyce zorientowali się dopiero po zmroku 12 marca; główny odwrót Niemców z występu Noyon na linię Hindenburga rozpoczął się zgodnie z planem 16 marca.

Linia Hindenburga

Von Falkenhayn został zwolniony ze stanowiska i zastąpiony przez Hindenburga i Ludendorffa pod koniec sierpnia 1916 roku. Na konferencji w Cambrai 5 września podjęto decyzję o budowie nowej linii obronnej daleko za frontem nad Sommą. Pozycja Siegfriedstellung miała zostać zbudowana na odcinku od Arras do Saint-Quentin, La Fère i Condé, z kolejną nową linią między Verdun a Pont-à-Mousson. Linie te miały ograniczyć ewentualne przełamania aliantów i umożliwić armii niemieckiej wycofanie się w razie ataku; prace nad Siegfriedstellung (linią Hindenburga) rozpoczęły się pod koniec września. Wycofanie się na nową linię nie było łatwą decyzją i niemieckie dowództwo zmagało się z nim przez cełą zimię 1916–1917 roku. Niektórzy oficerowie chcieli cofnąć się o krok, do linii między Arras a Sailly, podczas gdy dowódcy 1. i 2 Armii chcieli pozostać nad Sommą. Gen. por. Georg Fuchs 20 stycznia 1917 roku powiedział:

Przewaga wroga jest tak duża, że nie jesteśmy w stanie ani utrzymać jego sił na pozycjach, ani uniemożliwić mu rozpoczęcia ofensywy w innym miejscu. Po prostu nie mamy żołnierzy [...] Nie możemy zwyciężyć w drugiej bitwie nad Sommą z naszymi ludźmi; oni już tego nie osiągną

Stwierdził też, że półśrodki były daremne, a wycofanie się na linię Hindenburga było nieuniknione. Po utracie znacznego obszaru wokół doliny Ancre na rzecz brytyjskiej 5 Armii w lutym 1917 roku, armie niemieckie nad Sommą otrzymały 14 lutego rozkaz wycofania się do linii rezerwowych bliżej Bapaume. Dalszy odwrót na linię Hindenburga w ramach operacji Alberyk rozpoczął się 16 marca 1917 roku, pomimo że nowa linia była niedokończona i w niektórych miejscach źle zlokalizowana.

Pozycje obronne utrzymywane przez armię niemiecką nad Sommą po listopadzie 1916 roku były w złym stanie; załogi były wyczerpane, a cenzorzy korespondencji donosili o zmęczeniu i niskim morale żołnierzy na pierwszej linii. Sytuacja ta pozostawiła niemieckie dowództwo z wątpliwościami, czy armia wytrzyma wznowienie bitwy. Niemiecka obrona nad Ancre zaczęła się załamywać pod brytyjskimi atakami, co 28 stycznia 1917 roku skłoniło Rupprechta do nalegania na rozpoczęcie odwrotu na linię Hindenburga. Ludendorff odrzucił propozycję następnego dnia, ale brytyjskie ataki na 1 Armię – szczególnie działania pod Miraumont (znane również jako bitwa pod Boom Ravine, 17–18 lutego) – skłoniły Rupprechta w nocy 22 lutego do wydania rozkazu wstępnego odwrotu o ok. 6,4 km do R. I Stellung. 24 lutego Niemcy wycofali się, chronieni przez straże tylne, drogami w stosunkowo dobrym stanie, które następnie zostały zniszczone. Wycofanie się Niemców ułatwiła odwilż, która zamieniła drogi za frontem brytyjskim w bagna, oraz zakłócenia w sieci kolejowej zaopatrującej front nad Sommą. W nocy 12 marca Niemcy wycofali się z pozycji R. I Stellung między Bapaume a Achiet-le-Petit, a Brytyjczycy dotarli do pozycji R. II Stellung 13 marca. W dniach 16–20 marca miał miejsce dwrót na głębokość ok. 40 km, co oznaczało utratę większej części terytorium Francji niż te, które alianci odbili od września 1914 roku do początku operacji.

Analiza

Przebieg bitwy nad Sommą między 1 lipca a 18 listopada

Na początku 1916 roku większość armii brytyjskiej stanowiła niedoświadczona i słabo wyszkolona masa ochotników. Somma była wielkim wyzwaniem dla Armii Kitchenera, stworzonej na początku wojny. Brytyjscy ochotnicy byli często najsprawniejszymi, najbardziej entuzjastycznymi i najlepiej wykształconymi obywatelami, ale brakowało im doświadczenia wojskowego i twierdzono, że ich strata miała mniejsze znaczenie militarne niż straty wśród oficerów i żołnierzy armii niemieckiej, wyszkolonych jeszcze w czasie pokoju. Straty Brytyjczyków pierwszego dnia były bitwy najwyższe w historii armii brytyjskiej i wyniosły 57 470 ofiar, z czego 19 240 poległych.

Brytyjczycy ocaleni z bitwy zdobyli bezcenne doświadczenie, a Brytyjski Korpus Ekspedycyjny nauczył się prowadzić masową wojnę materiałową, którą armie kontynentalnej Europy toczyły od 1914 roku. Mocarstwa europejskie rozpoczęły wojnę z wyszkolonymi armiami żołnierzy zawodowych i rezerwistów, co doprowadziło do szybkiego wyczerpania ich zasobów. Następca tronu Bawarii, książę Ruppert, napisał: „To, co pozostało ze starej, wyszkolonej w duchu pokoju niemieckiej piechoty, zostało zużyte na polu bitwy”. Wojna na wyniszczenie była logiczną strategią Wielkiej Brytanii przeciwko Niemcom, które toczyły wojnę również z Francją i Rosją. Według jednej ze szkół bitwa nad Sommą wywarła bezprecedensowy nacisk na armię niemiecką i po tej bitwie nie była ona już w stanie na bieżąco uzupełniać strat, co zredukowało ją do siły milicji. Philpott argumentuje, że armia niemiecka była wyczerpana pod koniec 1916 roku, a spadek morale oraz kumulacja skutków wyniszczenia i częstych porażek doprowadziły do jej załamania w 1918 roku. Proces ten rozpoczął się nad Sommą, co stanowiło echo argumentu Winstona Churchilla, że niemiecka armia po bitwie nad Sommą nigdy już nie była taka sama.

Zniszczenia niemieckich jednostek w bitwie dopełnił brak odpoczynku. Brytyjskie i francuskie samoloty oraz działa dalekiego zasięgu działały daleko za linią frontu, gdzie kopanie okopów i inne prace powodowały, że wojska wracały na linię frontu wyczerpane. Pomimo złego strategicznego położenia armii niemieckiej, przetrwała ona bitwę nad Sommą, oparła się naporowi ofensywy Brusiłowa i podbiła prawie całą Rumunię. W 1917 roku armia niemiecka na zachodzie przetrwała też duże ofensywy brytyjsko-francuskie, ofensywę Nivelle’a i III bitwę pod Ypres, choć za cenę ogromnych strat.

Tonaż transportu kolejowego Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, Francja 1916

Miesiąc	Tonaż
Styczeń	2484
Luty	2535
Marzec	2877
Kwiecień	3121
Maj	3391
Czerwiec	4265
Lipiec	4478
Sierpień	4804
Wrzesień	4913
Październik	5324
Listopad	5107
Grudzień	5202

Brytyjczycy i Francuzi posunęli się o około 9,7 km nad Sommą, na froncie o długości 26 km, co kosztowało od 419 654 do 432 000 ofiar brytyjskich i około 200 000 francuskich, przeciwko od 465 181 do 500 000, a może nawet 600 000 niemieckich ofiar. Do lat 30. XX wieku w literaturze anglojęzycznej przeważał pogląd na bitwę, jakoby była ona ciężko wywalczonym zwycięstwem nad dzielnym, doświadczonym i dobrze dowodzonym przeciwnikiem. Winston Churchill sprzeciwiał się sposobowi prowadzenia bitwy latem 1916 roku, a premier David Lloyd George często krytykował wojnę na wyniszczenie i potępiał bitwę w swoich powojennych wspomnieniach. W latach 30. XX wieku wyłoniła się nowa ortodoksja „błota, krwi i daremności”, która zyskała na znaczeniu w latach 60. XX wieku, kiedy obchodzono 50. rocznicę bitew I wojny światowej.

Transport

Do 1916 roku organizacja transportu Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego opierała się na założeniu, że wojna manewrowa wkrótce zostanie wznowiona i budowa infrastruktury stanie się bezcelowa, ponieważ zostanie ona porzucona. Brytyjczycy polegali na transporcie samochodowym z głównych stacji kolejowych, które były niewystarczające w miejscach, gdzie koncentrowały się duże masy ludzi i dział. Gdy w sierpniu natarcie 4 Armii zostało wznowione, niektórzy argumentowali za niebudowaniem lekkich linii kolejowych, które pozostałyby w tyle, na rzecz budowy linii o standardowym rozstawie szyn. Doświadczenie w przekraczaniu ubitej strefy pokazało, że takich linii lub dróg utwardzonych nie da się zbudować wystarczająco szybko, aby utrzymać natarcie, a przerwy w komunikacji pozwalały obrońcom na odzyskanie sił. Nad Sommą dzienny transport podczas ataków na froncie o długości 19 km wynosił 20 000 ton, a kilka drewnianych dróg i linii kolejowych było niewystarczających dla liczby ciężarówek i dróg. Potrzebny był kompleksowy system transportu, który wymagał znacznie większej dywersyfikacji personelu i sprzętu, niż oczekiwano.

Straty

Straty brytyjskie, francuskie i niemieckie
czerwiec – listopad 1916

Miesiąc	Brytyjczycy	Francuzi	Sub- total	Niemcy	(% łącznych strat alianckich)
Lipiec	158 786	49 859	208 645	103 000	49,4
Sierpień	58 085	18 806	76 891	68 000	88,4
Wrzesień	101 313	76 147	177 460	140 000	78,9
Październik	57 722	37 626	95 348	78 500	82,3
Listopad	39 784	20 129	59 913	45 000	75,0
Razem	415 690	202 567	618 257	434 500	70,3

Straty w bitwie nad Sommą wg państw

Kraj	Liczba	Zabici i zaginieni	Wzięci do niewoli
Wielka Brytania	350 000+	–	–
Kanada	24 029	–	–
Australia	23 000		<200
Nowa Zelandia	7 408	–	–
Południowa Afryka	3 000+	–	–
Nowa Fundlandia	2 000+	–	–
Łącznie Wspólnota Narodów	419 654	95 675	–
Francja	204,253	50 729	–
Razem alianci	623 907	146 404	–
Niemcy	465 000– 600 000	164 055	72 901

Bitwa nad Sommą była jedną z najkrawszych bitew I wojny światowej. Pierwotne szacunki aliantów dotyczące strat w bitwie nad Sommą, sporządzone na konferencji w Chantilly 15 listopada 1916 roku, wskazywały na 630 000 ofiar po stronie niemieckiej, co przewyższało straty poniesione przez Brytyjczyków i Francuzów w wysokości 485 000 ludzi. Jak napisał jeden z niemieckich oficerów:

Somma. Cała historia świata nie może zawierać bardziej makabrycznego słowa

 Friedrich Steinbrecher,

Churchill napisał jednak, że straty aliantów przewyższyły straty niemieckie. W książce The World Crisis (opublikowanej po raz pierwszy na początku lat 20. XX wieku, wznowionej w 1938 roku) zacytował dane z niemieckiego Reichsarchiv, z których wynikało, że na froncie zachodnim między lutym a czerwcem 1916 roku Niemcy stracili 270 000 żołnierzy w starciu z Francuzami i 390 000 między lipcem a końcem roku (Załącznik J); napisał, że Niemcy stracili 278 000 ludzi pod Verdun, a około 1/8 ich strat została poniesiona na „cichych” odcinkach. Według tabel, między lipcem a październikiem 1916 roku siły niemieckie na froncie zachodnim straciły 537 919 żołnierzy, z czego 288 011 w sektorze francuskim i 249 908 w sektorze brytyjskim; łąćznie siły niemieckie zadały siłom Ententy straty w wysokośći 794 238 ludzi.

W 1931 roku Hermann Wendt opublikował porównanie strat niemieckich i brytyjsko-francuskich, które wykazało średnio o 30% więcej strat po stronie aliantów niż po stronie niemieckiej nad Sommą. W pierwszym tomie British Official History z 1916 roku (1932) J. E. Edmonds napisał, że porównania strat są niedokładne z powodu różnych metod obliczeniowych stosowanych przez strony walczące, ale straty brytyjskie wyniosły 419 654 ludzi, podczas gdy łączna liczba strat brytyjskich we Francji w tym okresie wyniosła 498 054. Straty Francuzów nad Sommą wyniosły 194 451 żołnierzy, a Niemców ok. 445 322, do czego należy dodać 27% zmarłych z ran, którzy według kryteriów brytyjskich zostaliby zaliczeni do strat bojowych; straty Francuzów i Anglików nad Sommą wyniosły ponad 600 000, a Niemców poniżej 600 000. W drugim tomie British Official History z 1916 roku (1938) Wilfrid Miles napisał, że straty Niemców wyniosły 660 000–680 000, a straty Francuzów i Anglików nieco poniżej 630 000, opierając się na „świeżych danych” z oficjalnych sprawozdań francuskich i niemieckich.

Dodadanie przez Edmondsa ok. 30% strat w stosunku do danych niemieckich, rzekomo w celu uczynienia ich porównywalnymi z kryteriami brytyjskimi, zostało skrytykowane jako „fałszywe” przez M. J. Williamsa w 1964 roku. McRandle i Quirk w 2006 roku podważyli obliczenia Edmondsa, ale doliczyli się 729 000 niemieckich ofiar na froncie zachodnim od lipca do grudnia w porównaniu z 631 000 według Churchilla, dochodząc do wniosku, że niemieckich strat było mniej niż strat brytyjsko-francuskich, ale zdolność armii niemieckiej do zadawania nieproporcjonalnych strat została nadszarpnięta przez jej wyniszczenie. W 2003 roku brytyjski historyk Gary Sheffield napisał, że obliczenia Edmondsa dotyczące strat brytyjsko-francuskich były poprawne, ale jego obliczenia dotyczące strat niemieckich zostały zdyskredytowane, przy czym zacytował on oficjalną niemiecką liczbę 500 000 ofiar.

Straty na froncie zachodnim
lipiec – grudzień 1916

Miesiąc	Liczba
Lipiec	196 081
Sierpień	75 249
Wrzesień	115 056
Październik	66 852
Listopad	46 238
Grudzień	13 803
Brytyjczycy ogółem	513 289
Francuzi	ok. 434 000
Razem siły brytyjsko-francuskie	ok. 947 289
Niemcy	ok. 719 000
Łącznie obu stron	ok. 1 666 289

Polegli niemieccy żołnierze w zdobytym niemieckim okopie niedaleko Ginchy, sierpień 1916

Doughty napisał, że francuskie straty nad Sommą były „zaskakująco wysokie” i wyniosły 202 567 ludzi, co stanowiło 54% z liczby 377 231 ofiar bitwy Verdun. Prior i Wilson, korzystając z badań Churchilla, napisali, że Brytyjczycy stracili 420 000 żołnierzy od 1 lipca do połowy listopada (ok. 3600 dziennie), zadając Niemcom straty w wysokości ok. 280 000 ludzi, i nie podają żadnych danych dotyczących strat francuskich ani strat, jakie Francuzi zadali Niemcom. Sheldon napisał, że Brytyjczycy stracili „ponad 400 000” ludzi. Harris napisał, że straty brytyjskie wyniosły ok. 420 000, straty francuskie ponad 200 000 ludzi, a straty niemieckie ok. 500 000, według „najlepszych” źródeł niemieckich. Sheffield napisał, że straty były „przerażające” – 419 000 Brytyjczyków, ok. 204 000 Francuzów i prawdopodobnie 600 000 Niemców.

W komentarzu do debaty na temat ofiar bitwy nad Sommą, Philpott wykorzystał dane Milesa o 419 654 ofiarach brytyjskich oraz oficjalne dane francuskie o stracie 154 446 żołnierzy 6 Armii i 48 131 żołnierzy 10 Armii. Philpott określa straty alianckie się jako „sporne”, a jego szacunki wahają się od 400 000 do 680 000. Wysokie straty aliantów w lipcu 1916 roku nie są reprezentatywne dla sposobu, w jaki wojna na wyniszczenie odwróciła się na korzyść aliantów we wrześniu, choć sytuacja ta nie utrzymała się wraz z pogorszeniem pogody. Philpott zacytował Robina Priora (w książce Churchill's World Crisis As History z 1983), twierdzącego, że „próba krwi” jest prymitywnym miernikiem w porównaniu z rezerwami siły ludzkiej, mocami produkcyjnymi, produktywnością gospodarstw rolnych i zasobami finansowymi, a czynniki niematerialne miały większy wpływ na przebieg wojny, którą alianci wygrali pomimo „przegrania” czysto ilościowego testu.

Opinie historyków

Bitwa nad Sommą została uznana za początek nowoczesnej wojny toczonej przez wszystkie rodzaje sił zbrojnych, podczas której Armia Kitchenera nauczyła się walczyć w masowej wojnie przemysłowej, w której armie kontynentalne uczestniczyły już przez dwa lata. Z tego punktu widzenia brytyjski wkład w bitwę postrzegany jest jako część wojny koalicyjnej i proces, który odebrał armii niemieckiej strategiczną inicjatywę i wyrządził jej nieodwracalne szkody, prowadząc do jej upadku pod koniec 1918 roku  .

Haig i generał Rawlinson byli krytykowani już od 1916 roku za wysokie ludzkie koszty bitwy i nieosiągnięcie zadowalających zysków terytorialnych. 1 sierpnia 1916 roku Winston Churchill, wówczas niepełniący żadnego urzędu, skrytykował ofensywę przed brytyjskim gabinetem, twierdząc, że chociaż bitwa zmusiła Niemców do zakończenia ofensywy pod Verdun, to jednak straty zadane armiom brytyjskim były większe niż szkody poniesione przez armie niemieckie. Chociaż Churchill nie był w stanie zaproponować alternatywy, krytyczny pogląd na udział Brytyjczyków w bitwie nad Sommą od tamtej pory ma znaczący wpływ na literaturę anglojęzyczną. W 2016 roku historyk Peter Barton argumentował w serii trzech programów telewizyjnych, że bitwę nad Sommą należy uznać za niemieckie zwycięstwo obronne.

John Terraine, Gary Sheffield, Christopher Duffy, Roger Chickering, Holger Herwig, William Philpott i innie napisali, że w 1916 roku Brytyjczycy nie mieli żadnej strategicznej alternatywy i że zrozumiałe przerażenie stratami brytyjskimi jest ograniczone, biorąc pod uwagę miliony ofiar poniesionych przez armie francuską i rosyjską od 1914 roku. Ta szkoła myślenia umieszcza bitwę w kontekście ogólnej ofensywy aliantów w 1916 roku i zauważa, że niemieckie oraz francuskie opracowania na ten temat przedstawiają ją w perspektywie kontynentalnej. Niewiele niemieckich i francuskich prac na ten temat zostało przetłumaczonych, pozostawiając wiele ważnych i szczegółowych z ich historycznej perspektywy informacji na temat niemieckich i francuskich operacji wojskowych wciąż niedostępnych dla anglojęzycznego czytelnika.

Pamięć

Pomnik w Thiepval upamiętniający Brytyjczyków zaginionych w bitwie nad Sommą

W Wielkiej Brytanii i Nowej Fundlandii bitwa nad Sommą stała się centralnym punktem zbiorowej pamięci o I wojnie światowej . Królewski Legion Brytyjski wraz z Ambasadą Brytyjską w Paryżu oraz Komisja Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów upamiętniają bitwę 1 lipca każdego roku pod Pomnikiem Zaginionych nad Sommą w Thiepval. Za swoje wysiłki w pierwszym dniu bitwy, 1 Pułk Nowofundlandzki otrzymał od Jerzego V 28 listopada 1917 roku nazwę „Królewski Pułk Nowofundlandzki”. Pierwszy dzień bitwy nad Sommą jest upamiętniany w Nowej Fundlandii, gdzie o godzinie 11:00 w niedzielę najbliższą 1 lipca wspomina się „Najlepszych z Najlepszych”. W Irlandii Północnej Sommę upamiętnia 36 Dywizja Ulsterska i grupy unionistyczne/protestanckie, takie jak Zakon Orański. Legion Brytyjski i inne organizacje upamiętniają bitwę 1 lipca.

1 lipca 2016 roku, o godzinie 7:28 czasu letniego (British Summer Time), w Wielkiej Brytanii uczczono dwuminutową ciszą 100. rocznicę rozpoczęcia bitwy nad Sommą. Specjalna audycja została wyemitowana na antenie BBC One, a w akcji wzięły udział wszystkie stacje radiowe należące do grupy BBC. Ciszę przerywały jedynie strały oddawane przez oddział King’s Troop, Royal Horse Artillery co cztery sekundy przez sto sekund, po czym trębacz zagrał sygnał na zakończenie. Podobnie jak w przypadku ciszy w Niedzielę Pamięci, trębacz odegrał po niej pieśń The Last Post. Cisza została zapowiedziana podczas przemówienia premiera Davida Camerona, który powiedział: „W piątek rano odbędzie się dwuminutowa cisza narodowa. Wezmę udział w nabożeństwie przy Pomniku Thiepval w pobliżu pola bitwy i jest słuszne to, że cały kraj zatrzymuje się, aby uczcić stratę wszystkich, którzy walczyli i stracili życie w tym konflikcie”. 1 lipca 2016 roku w Heaton Park w północnym Manchesterze, gdzie podczas wojny znajdował się duży obóz szkoleniowy armii, odbyła się ceremonia.

Tego samego dnia w całej Wielkiej Brytanii 1400 aktorów ubranych w repliki mundurów armii brytyjskiej z czasów I wojny światowej przechadzało się po ulicach i placach od 7:00 do 19:00. Każdy z nich tymczasowo przybierał tożsamość brytyjskiego żołnierza, który zginął pierwszego dnia bitwy nad Sommą, i rozdawał karty informacyjne o tym żołnierzu. Uczestnicy akcji nie rozmawiali z przechodniami, poza okazjonalnym śpiewaniem We're here because we're here („Jesteśmy tutaj, bo jesteśmy tutaj”) na melodię Auld Lang Syne. Wydarzenie to nazwano Ghost Soldiers („Żołnierze Duchy”).

Bohdan Hulewicz

Jednym z uczestników bitwy nad Sommą (po stronie niemieckiej) był Polak Bohdan Hulewicz, który będąc podporucznikiem dowodził plutonem w czasie bitwy. Tak opisał natarcie na francuski okop (pisownia oryginalna) :

Dwaj najmłodsi oficerowie poprowadzą pierwszą falę natarcia. Należę do tych dwóch „najmłodszych”. Wyznaję, że przeżywałem duże emocje. Wyskoczyć z głęboko ukrytej pozycji, przeskoczyć blankę i potem walić na zbity łeb prosto pod ogień przeciwnika, aż ci bagnetem brzuch rozpruje. Poza tym 70 ludzi czeka na rozkazy, za których się odpowiada. Nie możesz stchórzyć, przykleić się do wnęki terenu, udawać rannego. Wszystko wypatrzą. To sprawa honoru i żołnierskiej ambicji. Na sygnał rakiety daję znak gwizdkiem. Walę przed siebie z odbezpieczonym mauzerem w ręku; będę strzelał tylko, gdy mnie zaatakują. Już dopadam, skok – i jestem w głębokim rowie francuskim. Nikogo. Oparłem się o ścianę rowu, ciężko dyszę, pistolet gotów do strzału. Po chwili wskakuje do tego załamania dwóch szeregowych mego plutonu. W tym momencie zza węgła wychyla się piechur Murzyn z najeżonym bagnetem i rusza ku nam. Tuż zza niego z zewnątrz skacze do rowu szeregowy mego plutonu i rąbie go z tyłu przez kark. Tamten zwalił się jak długi, ani drgnął. Senegalczyk, czarny, z kolczykami w uszach; dwa rzędy białych zębów świeciły w rozwartej, skrwawionej gębie. Obok ostra walka, żadna szermierka, walenie kolbą lub strzał z jednej albo drugiej strony. Cała załoga francuska została wytłuczona. Cofanie, ucieczka były niemożliwe. Szturm trwał kilkanaście minut. Straty własne niewielkie, z plutonu równo dziesięć zabitych. Załoga francuska zlikwidowana w całości.

Zobacz też

• The Battle of the Somme
• Krater Lochnagar

Bibliografia

• B. Bond: The Unquiet Western Front: Britain's Role in Literature and History. London: CUP, 2002. ISBN 0-52180-995-9. (ang.).
• J. H. Boraston: Sir Douglas Haig's Despatches. Wyd. repr. London: Dent, 1920. OCLC 633614212. (ang.).
• Sean Thomas Cadigan: Newfoundland and Labrador: a history. University of Toronto Press, 2009. ISBN 978-0-8020-4465-5. (ang.).
• W. S. Churchill: The World Crisis. London: Odhams, 1938. OCLC 4945014. (ang.).
• R. Chickering: Imperial Germany and the Great War, 1914–1918. Wyd. drugie. London: CUP, 2004. ISBN 0-52154-780-6. (ang.).
• M. Clodfelter: Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015. Wyd. czwarte. Jefferson, North Carolina: McFarland, 2017. ISBN 978-0-7864-7470-7. (ang.).
• Christopher Deverell. X. Haig versus Rawlinson-Manoeuvre versus Attrition: The British Army on the Somme, 1916. „Defense Studies”. V (1), s. 124–137, 2005. DOI: 10.1080/14702430500097317. OCLC 55201531. (ang.). 
• R. A. Doughty: Pyrrhic Victory: French Strategy and Operation in the Great War. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University, 2005. ISBN 0-67401-880-X. (ang.).
• T. Dowling: The Brusilov Offensive. Bloomington, IN: Indiana University Press, 2008. ISBN 978-0-253-35130-2. (ang.).
• C. Duffy: Through German Eyes: The British and the Somme 1916. Wyd. Phoenix 2007. London: Weidenfeld & Nicolson, 2006. ISBN 978-0-7538-2202-9. (ang.).
• J. E. Edmonds: Military Operations France and Belgium, 1916: Sir Douglas Haig's Command to the 1st July: Battle of the Somme. Wyd. Imperial War Museum & Battery Press. T. I. London: Macmillan, 1993, seria: History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. ISBN 0-89839-185-7. (ang.).
• C. Falls: Military Operations France and Belgium 1917: The German Retreat to the Hindenburg Line and the Battles of Arras. Wyd. Imperial War Museum & Battery Press. T. I. London: HMSO, 1992, seria: History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. ISBN 0-89839-180-6. (ang.).
• R. T. Foley: German Strategy and the Path to Verdun: Erich von Falkenhayn and the Development of Attrition, 1870–1916. Wyd. pbk. Cambridge: CUP, 2007. ISBN 978-0-521-04436-3. (ang.).
• Robert T. Foley. Learning War's Lessons: The German Army and the Battle of the Somme 1916. „Journal of Military History”. 75 (2), s. 471–504, 2011. ISSN 1543-7795. (ang.). 
• Elizabeth Greenhalgh. Flames over the Somme: A Retort to William Philpott. „War in History”. 10 (3), s. 335–342, 2003. DOI: 10.1191/0968344503wh281oa. ISSN 1477-0385. (ang.). 
• J. P. Harris: Douglas Haig and the Imię World War. Wyd. repr. Cambridge: CUP, 2009. ISBN 978-0-521-89802-7. (ang.).
• P. Hart: The Somme. London: Cassell, 2006. ISBN 978-0-304-36735-1. (ang.).
• A. M. Henniker: Transportation on the Western Front 1914–1918. Wyd. Imperial War Museum and Battery Press. London: HMSO, 2009, seria: History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. ISBN 978-1-84574-765-7. (ang.).
• H. Herwig: The Imię World War: Germany and Austria-Hungary 1914–1918. London: Bloomsbury Academic, 1996. ISBN 0-34057-348-1. (ang.).
• Ryszard Kaczmarek: Polacy w armii kajzera na frontach I wojny światowej. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2014. ISBN 978-83-08-05331-7.
• Jon E. Lewis: A Brief History of the First World War: Eyewitness Accounts of the War to End All Wars. 1914–18. Hachette UK, 2014. ISBN 978-1472111746. (ang.).
• C. McCarthy: The Somme: The Day-by-Day Account. London: Weidenfeld Military, 1995. ISBN 1-85409-330-4. (ang.).
• W. Miles: Military Operations France and Belgium, 1916: 2nd July 1916 to the End of the Battles of the Somme. T. II. London: Macmillan, 1992, seria: History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. ISBN 0-901627-76-3. (ang.).
• W. Philpott: Bloody Victory: The Sacrifice on the Somme and the Making of the Twentieth Century. London: Little, Brown, 2009. ISBN 978-1-4087-0108-9. (ang.).
• William Philpott. The Anglo-French Victory on the Somme. „Diplomacy & Statecraft”. 17 (4), s. 731–751, 2006. DOI: 10.1080/09592290600943262. ISSN 1557-301X. (ang.). 
• R. Prior, T. Wilson: The Somme. Yale University Press, 2005. ISBN 0-300-10694-7. (ang.).
• Nicholas Reeves. Cinema, spectatorship and propaganda: 'Battle of the Somme' (1916) and its contemporary audience. „Historical Journal of Film, Radio and Television”. 17 (1), s. 5–28, 1997. DOI: 10.1080/01439689700260601. ISSN 0143-9685. (ang.). 
• H. Robinson. Remembering War in the Midst of Conflict: First World War Commemorations in the Northern Irish Troubles. „20th Century British History”. XXI (1), s. 80–101, 2010. DOI: 10.1093/tcbh/hwp047. ISSN 1477-4674. (ang.). 
• G. Sheffield: Forgotten Victory, The Imię World War: Myths and Realities. Wyd. rev. London: Hodder Headline, 2002. ISBN 0-7472-6460-0. (ang.).
• G. Sheffield: The Somme. London: Cassell, 2003. ISBN 0-304-36649-8. (ang.).
• G. Sheffield: The Chief: Douglas Haig and the British Army. London: Aurum Press, 2011. ISBN 978-1-84513-691-8. (ang.).
• J. Sheldon: The German Army on the Somme 1914–1916. Wyd. Pen & Sword Military. London: Leo Cooper, 2006. ISBN 1-84415-269-3. (ang.).
• J. Sheldon: The German Army at Cambrai. Barnsley: Pen & Sword Books, 2009. ISBN 978-1-84415-944-4. (ang.).
• P. Simkins, G. Jukes, M. Hickey: The Imię World War: The War to End All Wars. Oxford: Osprey, 2003. ISBN 978-1-84176-738-3. (ang.).
• A. Simpson: The Operational Role of British Corps Command on the Western Front 1914–18. London: Spellmount, 2005. ISBN 1-86227-292-1. (ang.).
• O. W. Steele: Lieutenant Owen William Steele of the Newfoundland Regiment: Diary and Letters. D. R. Facey-Crowther (red.). Montreal: McGill-Queen's University Press, 2003. ISBN 0-7735-2428-2. (ang.).
• J. Terraine: Douglas Haig: The Educated Soldier. Wyd. repr. London: Cassell, 2005. ISBN 0-304-35319-1. (ang.).
• H. L. Wendt: Verdun 1916 Die Angriffe Falkenhayns im Maasgebiet mit Richtung auf Verdun als strategisches Problem. Berlin: Mittler, 1931. OCLC 503838028. (niem.).
• G. C. Wynne: If Germany Attacks: The Battle in Depth in the West. Wyd. Greenwood Press, NY. London: Faber, 1976. ISBN 0-8371-5029-9. (ang.).