49°46′44″N 18°49′52″E/49,778889 18,831111Górki Wielkie
| Artykuł | 49°46′44″N 18°49′52″E |
|---|---|
| - błąd | 39 m |
| WD | 49°46'22"N, 18°51'14"E, 49°48'N, 18°47'E |
| - błąd | 39 m |
| Odległość | 1878 m |
| wieś | |
 Centrum Górek Wielkich | |
| Państwo |  Polska
|
|---|---|
| Województwo |  śląskie
|
| Powiat | cieszyński |
| Gmina | Brenna |
| Liczba ludności (kwiecień 2016) | 3950 |
| Strefa numeracyjna | 33 |
| Kod pocztowy | 43-436[1] |
| Tablice rejestracyjne | SCI |
| SIMC | 0047042 |
Położenie na mapie gminy Brenna  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego  | |
| 49°46′44″N 18°49′52″E/49,778889 18,831111
| |
Górki Wielkie (niem. Groß Gurek, cz. Velké Hůrky) – wieś sołecka na Śląsku Cieszyńskim, położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna[2][3], położona u wylotu doliny Brennicy. Powierzchnia sołectwa wynosi 1467 ha[4], a liczba ludności 3950, co daje gęstość zaludnienia równą 269,3 os./km²[5].
Integralne części wsi[edytuj | edytuj kod]
| części wsi | Bucze, Centrum, Czarny Las, Harenda, Kąty, Kępa, Koło Brennicy, Kretowskie, Królówka, Nowy Świat, Parszywiny, Podgórka, Raj, Szpotawice, Witalusz, Wschodnica, Zalesie |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako Gorki(i) villa vlodari[6][7][8]. Był to zapis nietypowy, a pozwala sądzić że wieś ta była o wiele starsza. Wpisanie jej do rzeczonego dokumentu związane było zapewne z wyodrębnieniem z jej terytorium, będącego dotąd własnością książęcą, nowej wioski nadanej rycerzowi. Część wsi pozostałą w rękach książęcych przezwano później Górkami Małymi, a część rycerską Górkami Wielkimi. Tak więc książęce Górki (Małe) funkcjonowały już najpewniej w kasztelanii cieszyńskiej, a od 1290 w nowym Księstwie Cieszyńskim, a z niego wydzielona została część rycerska, która to została po raz pierwszy wzmiankowana w Liber fundationis...[9]
Od 1417 Górkami Wielkiemi władał szlachecki ród Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedaje Wielkie i Małe Górki Piotrowi Ramszy. W roku 1521 wymienia się szlacheckie Górki Wielkie. Wieś od wieków była własnością kolejnych rodzin szlacheckich: Góreckich z Kornic (1521-1697), Bludowskich z Błędowic (1697-1734), Marklowskich (1734-1802), książąt cieszyńskich.
Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 124 budynkach w Górkach Wielkich na obszarze 1469 hektarów mieszkało 957 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 65,1 os./km², z tego 838 (87,6%) mieszkańców było katolikami, 114 (11,9%) ewangelikami a 5 (0,5%) wyznawcami judaizmu, 951 (99,4%) było polsko-, 5 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi[10]. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1034[11].
Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość - Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 15 kompanii w Ustroniu[12].
W 1931 na wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek ZHP. W samej wsi, niespełna 2 km dalej (Górki Sojka) działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Do 1939 kierował nią twórca polskiego ruchu zuchowego, późniejszy żołnierz AK i pedagog Aleksander Kamiński (tablica pamiątkowa na budynku). W tym samym czasie organizował tu swoje młodzieżowe Uniwersytety Ludowe Józef Kret. W 1937 r., również na Buczu, rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich. Po II wojnie światowej oba obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, które weszły później w skład Beskidzkiego Zespołu Leczniczo-Rehabilitacyjnego z siedzibą w Jaworzu. Sanatorium w Sojce zlikwidowano w 1999 r., natomiast Bucze od 2000 r. funkcjonuje jako samodzielny Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny.
W 1922 dawny dwór Marklowskich zakupił i zamieszkał w nim wraz z rodziną Tadeusz Kossak ze słynnej rodziny artystów-malarzy. W dworze tym mieszkała i tworzyła jego córka, pisarka Zofia Kossak-Szczucka, 2. voto Szatkowska. Ostatnie mieszkanie pisarki w domku ogrodnika (od 1957 r.) zamieniono na poświęcone jej muzeum biograficzne, będące oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Grób pisarki znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na kościele i domu katechetycznym umieszczono pamiątkowe tablice.
W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.
W Górkach Wielkich urodzili się Walenty Krząszcz (1886-1959) – nauczyciel wiejskich szkół, jeden z czołowych przedstawicieli cieszyńskiego pisarstwa regionalnego, oraz Franciszek Żertka – gawędziarz i pamiętnikarz.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe[13]:
- Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych (nr rej.: (R/431/54) 146/60 z 27.02.1960 oraz A-313/78 z 1978).
Zbudowany został przez Góreckich mieszkańców w XV wieku. Przebudowany w 1662 oraz kilkakrotnie odnawiany, zatracił większość cech gotyckich. Murowana, jednonawowa budowla, z silnie wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, posiada wystrój i wyposażenie barokowo-klasycystyczne. W murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz, zmarłego w 1682. Obok kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Zofii Kossak i jej męża Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), a także Walentego Krząszcza.
- zespół dworski z XVIII wieku (nr rej.: 972/68 z 30.12.1968 oraz A-369/78 z 17.10.1978).
Dwór w Górkach Wielkich powstał w 1734 roku, staraniem Hieronima Marklowskiego. W 1922 roku zakupiony przez Tadeusza Kossaka, spłonął w czasie II wojny światowej (w maju 1945). Z założenia dworskiego ocalał tzw. domek ogrodnika (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), nieliczne zabudowania gospodarcze (dziś bardzo zniszczone) oraz wiodąca do nich aleja 200-letnich lip i dębów.
- zespół zabudowy dawnej Stanicy Harcerskiej, składający się z pawilonu I, II i III oraz otaczającego go parku, przy ul. Stary Dwór 24, w granicach działki nr 64/1, obręb 0003 Górki Wielkie (nr rej.: A/580/2019 z dn. 21.11.2019[14]).
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Przez miejscowość przechodzą trasy rowerowe:
- Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń
niebieska trasa rowerowa nr 12 - Jaworze - Górki Wielkie - Ustroń (22 km)
Fauna i flora[edytuj | edytuj kod]
Na stokach wzgórza Bucze wiosną kwitnie cieszynianka wiosenna i storczyk blady. Spośród ptaków występują tu m.in. pluszcz, zimorodek i dzięcioł duży. Strych kościoła Wszystkich Świętych zamieszkują chronione gatunki nietoperzy – nocek duży i podkowiec mały.
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Góra Bucze"[edytuj | edytuj kod]
W Górkach Wielkich znajduje się przyrodniczo-dydaktyczna ścieżka o nazwie "Góra Bucze" – składa się ona z 6 odcinków. Każdy z odcinków przedstawia charakterystycznie występujące tu rośliny i zwierzęta:
- Odcinek I: Znad rzeki Brennicy na Górę Bucze – pluszcz, zimorodek, pliszka górska.
- Odcinek II: Przez las grądowy – lipa drobnolistna, kopytnik pospolity, pierwiosnka wyniosła, marzanka wonna, listera jajowata, kruszczyk szerokolistny.
- Odcinek III: Wśród osobliwości florystycznych – storczyk męski nakrapiany, podkolan biały, gnieźnik leśny, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka pospolita.
- Odcinek IV Przez las przekształcony – sikora czubatka, sikora sosnówka.
- Odcinek V: Na pograniczu łąki i lasu – jesion wyniosły, czworolist pospolity, dzwonek rozpierzchły, mniszek lekarski, dzięcioł duży, gąsiorek.
- Odcinek VI: Przez jar z cieszynianką wiosenną – cieszynianka wiosenna, jarzmianka większa, żankiel zwyczajny, żywiec gruczołowaty, śledziennica skrętolistna, zawilec gajowy.
Religia[edytuj | edytuj kod]
Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
- Kościół Rzymskokatolicki (parafie Świętego Jana Sarkandra franciszkanów[15] i Wszystkich Świętych)
- Kościół Ewangelicko-Augsburski (filiał parafii w Brennej-Górkach)
Komunikacja[edytuj | edytuj kod]
Przez Górki Wielkie kursują autobusy Wispol do Brennej, Cieszyna i Skoczowa.
Sport i rekreacja[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Górek Wielkich działa, założony w 1949 roku Ludowy Klub Sportowy 'Spójnia' Górki Wielkie, który obecnie występuje w skoczowskiej B klasie.
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych
Kościół św. Jana Sarkandra
Kościół ewangelicki
Dwór Kossaków i Muzeum Zofii Kossak
Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Góra Bucze"
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 327 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 18.11.2015].
- ↑ Gmina Brenna: Studium zagospodarowania przestrzennego gminy Brenna. W: www.bip.brenna.org.pl [on-line]. 2010-01-27. [dostęp 2010-12-13].
- ↑ Oficjalna strona gminy Brenna [1]
- ↑ Idzi Panic: Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 298. ISBN 978-83-926929-3-5.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, "Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis", Breslau 1889
- ↑ I. Panic, 2010, s. 290
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.)
- ↑ Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.)
- ↑ Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32-37.
- ↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie. 2021-09-30.
- ↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2020 r. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-12-24]
- ↑ Parafia pw. św. Jana Sarkandra w Górkach Wielkich (pol.). www.franciszkaniegorki.akcja.pl. [dostęp 2014-10-26].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Idzi Panic: Dzieje Górek Wielkich i Małych - 700 lat. Górki Wielkie: 2005. ISBN 83-88204-19-X.
- Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918-1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
- Jan Broda: Z przeszłości Górek