Przejdź do zawartości

Juliusz Zieliński

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Juliusz Zieliński z Marią z Domańskich, 1912
fotografia z lat 20.

Juliusz Zieliński (ur. 6 maja[a] 1881 w Komorsku (powiat świecki)[a], zm. 9 stycznia 1944 w Dachau) – nauczyciel, działacz przedwojennego Związku Polaków w Niemczech, dyrektor polskiej szkoły w Złotowie (Krajna).

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Do 1929

[edytuj | edytuj kod]
w otoczeniu uczniów

Syn polskich rolników: Jakuba Zielińskiego i Weroniki z domu Oszwałdowskiej. Maturę złożył w roku 1901 w niemieckim Seminarium Nauczycielskim w Tucholi[b], po czym od roku szkolnego 1901/1902 podjął pracę w szkolnictwie powszechnym: najpierw w szkole w Kozłowie, następnie w Buku Pomorskim[c], a od 1912 w Białochowie, gdzie w listopadzie tego roku ożenił się z Marią z domu Domańską, córką nauczyciela Franciszka Domańskiego i siostrą księdza Bolesława Domańskiego[d]; szkołę w Białochowie objął w tym samym roku po swym odchodzącym na emeryturę teściu.

Podczas I wojny światowej jako poddany Królestwa Prus pełnił służbę w armii niemieckiej; powołano go 12 stycznia 1915 i po przeszkoleniu skierowano w lipcu na front wschodni przeciw Rosji w stopniu podoficerskim (Unteroffizier) jako sanitariusza[e]. Tam na początku sierpnia został ranny w bitwie nad Narwią; po powrocie do zdrowia w październiku skierowano go do Francji – na pozycje nad rzekami Sommą i Oise, gdzie przebywał do stycznia 1916. Po kilkukrotnych pobytach w szpitalu spowodowanych niewydolnością serca 17 sierpnia 1916 został zwolniony z wojska. Wrócił do rodziny do Białochowa, gdzie podjął ponownie pracę w szkole[1].

W latach 19191920, po odrodzeniu się Polski, włączył się w tworzenie struktur państwowości polskiej na Pomorzu; m.in. został komendantem Straży Obywatelskiej[f]; potem, 14 stycznia 1920, starosta grudziądzki mianował go komisarycznym wójtem na obwód Dusocin, a dzień później także na funkcję komisarycznego urzędnika stanu cywilnego w obwodzie Białochowo[g].

Jeszcze w tym samym roku wyjechał z rodziną z Białochowa i osiadł w odległym o 10 km Szembruczku, gdzie został kierownikiem szkoły. 14 sierpnia 1920 grudziądzki powiatowy komendant Straży Narodowej mianował go obwodowym komendantem 18. kompanii Straży Narodowej[h] na obwód Łasin. 20 września 1921 Pomorska Izba Skarbowa mianowała go zastępcą członka komisji wymiarowej na powiat wiejski Grudziądz[2]. Był też członkiem organizacji kombatanckiej – Towarzystwa Powstańców i Wojaków (w komórce Towarzystwa na rejon Gardeja-Budy oraz Szembruk w Obwodzie Grudziądzkim pełnił od 1923 r. funkcję komendanta[3], a w 1928 – kierował referatem oświaty[4]). W tym samym rejonie – Gardeja-Budy – został w 1928 prezesem nowo utworzonego Oddziału Pomorskiej Ligi Obrony Powietrznej Państwa[4][5].

1929–1939

[edytuj | edytuj kod]
z uczniami i żoną na wycieczce do Wieliczki

W 1929 został urlopowany ze szkolnictwa w Polsce i skierowany do szkolnictwa polskiego poza granice kraju. 1 lipca trafił do Złotowa, do nowo utworzonej tam szkoły[i][6] (wówczas na terytorium Niemiec pod niem. nazwą Flatow); od początku roku szkolnego 1929/1930 objął jej kierownictwo[j][k]. Będąc jej dyrektorem mieszkał przez większość czasu poza Polską[l], gdzie została jego rodzina[m] (miał córkę Irenę[n] i dwóch synów[o], Edwarda[p] i Henryka[q]), przyjeżdżając do kraju jedynie na krótko. Wraz z innymi nauczycielami szkoły brał udział w życiu kulturalnym Złotowszczyzny, organizował wycieczki dzieci do Polski (m.in. do Wieliczki ze zwiedzaniem Poznania, Częstochowy i Krakowa), przygotowywał dziecięce przedstawienia okolicznościowe[r][7] (np. jasełka przed Bożym Narodzeniem), wygłaszał pogadanki i referaty dla rodziców przy kawie i pączkach, a nawet niekiedy (wspólnie z Józefem Mozolewskim i Izydorem Mackowiczem) organizację owych pogadanek współfinansował[8].

Pracując i aktywnie działając na polu społeczno-kulturalnym polskiej mniejszości narodowej na Pomorzu odwiedzał często w pobliskim Zakrzewie swego szwagra, ks. Bolesława Domańskiego, proboszcza miejscowej parafii, „Księdza Patrona” Polaków w Rzeszy Niemieckiej, od 1931 prezesa Związku Polaków w Niemczech. Wraz z ks. Domańskim i nauczycielem Kanią kierował pracami towarzystwa młodzieży w Zakrzewie[9].

Był przewodniczącym złotowskiego rejonu konferencyjnego, wygłaszał tam odczyty i pogadanki skierowane tak do kolegów nauczycieli, jak i szerszych kręgów Polonii ziemi złotowskiej, V Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. Jedna z opinii władz szkolnych określała jego działalność następująco:

...umiał [...] znaleźć mnóstwo dróg i sposobów do konsekwentnego wcielania w życie moralnych i kulturalnych wartości własnego Narodu, wdrażając powierzoną sobie młodzież do śmiałego i czynnego wyznawania przekonań polskich

fragment opinii Józefa Mozolewskiego, od 1930 inspektora szkolnego Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Berlinie i nauczyciela w Złotowie, z 15 lipca 1938

Od 1939

[edytuj | edytuj kod]
zawiadomienie o śmierci oraz wpis w księdze obozowej KL Dachau

Wybuch II wojny światowej zastał Juliusza Zielińskiego z rodziną w Grudziądzu[s], wraz z żoną[t] ewakuowali się na wschód. Uniknął w ten sposób egzekucji, które nastąpiły w pierwszych dniach po wkroczeniu wojsk niemieckich na nauczycielach wzywanych pod pretekstem organizowania dla nich „konferencji”[u]. Po upadku Warszawy powrócił z rodziną do Grudziądza, i tu wkrótce, na początku października 1939, aresztowany został przez Selbstschutz wraz z całą grupą miejscowej inteligencji. Więziony był w przekształconym w więzienie segregacyjne dla Polaków „Internacie Kresowym”[v]. Przetrzymywany w więzieniu pod zarzutem „polonizowania dzieci niemieckich w Złotowie” był wielokrotnie przesłuchiwany, ale zwolniony został do domu po kilku tygodniach, 8 grudnia 1939.

Z pozostałą w domu rodziną (tzn. z żoną i wnuczką, ponieważ obaj synowie, walczący w szeregach Wojska Polskiego, po kampanii wrześniowej znaleźli się w niewoli, zięć ukrywał się przed Niemcami, a córce Irenie nakazano opuszczenie mieszkania[w]) przebywał kilka zimowych miesięcy, do marca 1940, kiedy aresztowało go Gestapo[x]. W więzieniu w Grudziądzu przebywał kilka dni, po czym został z całą grupą wywieziony w nieznanym kierunku. Po kilku tygodniach nadeszła wiadomość, że przebywa w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen[y]. We wrześniu 1940 przewieziony został do KL Dachau, gdzie otrzymał numer obozowy 17519. Zmarł w obozie w styczniu 1944, według oficjalnego komunikatu na „niewydolność serca i układu krążenia wskutek puchliny brzusznej” (Versag von Herz und Kreislauf bei Bauchwassersucht[10])[z]. Podczas jego pobytu w obozie małżeństwu Zielińskich skonfiskowano dom przy ul. Filomatów 1 w Grudziądzu[aa], żona Maria musiała wyprowadzić się poza miasto[ab][ac]; zmarła w 1948.

Dom Zielińskich w Grudziądzu
przy ul. Filomatów 1 (stan w 1961 r.)
Tablica pamiątkowa[ad] w ścianie Szkoły Podstawowej nr 1 w Złotowie

Pamięć

[edytuj | edytuj kod]

Pamięć po Juliuszu Zielińskim utrzymywana jest w Złotowie od zakończenia II wojny światowej do czasów współczesnych. W roku 1959, w 30 rocznicę utworzenia tam polskiej szkoły, w kultywującej jej tradycję Szkole Podstawowej nr 1 wmurowano w ścianę tablicę pamiątkową poświęconą jemu i drugiemu nauczycielowi – Edmundowi Styp-Rekowskiemu. Tablica ta zastąpiona została w nową[ad] (na zdjęciu obok) w roku 2014. Także w roku 2014 Juliusz Zieliński został patronem ronda na skrzyżowaniu ulic Nieznanego Żołnierza i Szkolnej z Aleją Piasta w Złotowie. W Muzeum Ziemi Złotowskiej znajdują się także drobiazgi i dokumenty pozostałe po Juliuszu Zielińskim, przekazane przez jego rodzinę[11]. Pamiątki te znalazły swoje miejsce w ekspozycji Muzeum[12].

  1. a b 6 maja 1881 i Wielki Komorsk lub Komorsk (część wsi Wielki Komorsk) jako data i miejsce urodzenia Juliusza Zielińskiego pojawia się niemal we wszystkich źródłach opartych na danych z zaświadczenia z przebiegu służby podczas I wojny światowej, ze świadectwa zgonu wystawionego w Dachau, a także na podstawie biogramów sporządzonych w latach 60. XX wieku przez jego córkę, Irenę oraz syna, Henryka; z drugiej jednak strony w urzędowej metryce urodzenia (Geburtskunde) wydanej żonie Juliusza w roku 1943 widnieje data 7 maja 1881 oraz wieś Kurzejewo (odległa około 3 km od Komorska); niezgodność dat i miejsca może być skutkiem rozbieżności pomiędzy miejscem (i datą) urodzenia oraz chrztu noworodka.
  2. Wszystkie wymienione w tym rozdziale miejscowości znajdują się w obecnym województwie kujawsko-pomorskim.
  3. Przeniesiony tu po zdaniu w 1905 drugiego egzaminu nauczycielskiego.
  4. Jednego z najbardziej aktywnych działaczy Związku Polaków w Niemczech i proboszcza parafii w Zakrzewie.
  5. Ze względu na słaby wzrok (krótkowzroczność) i wadę serca uznano, że nie nadaje się do służby liniowej.
  6. Odznaczony za to został w 1927 roku Odznaką Honorową Frontu Pomorskiego.
  7. Obie te funkcje pełnić miał, zgodnie z wydanym mu dokumentem starosty, „od chwili przejścia władzy w ręce wojsk polskich”, bowiem pomimo że II Rzeczpospolita powstała ponad rok wcześniej, to na Pomorzu (w tym także w Grudziądzu – gdzie wojsko polskie wkroczyło 23 stycznia 1920 – i okolicach) sytuacja jeszcze do roku 1920 pozostawała nieuregulowana; m.in. zaślubiny Polski z morzem nastąpiły dopiero w lutym tego roku.
  8. Funkcja ta upoważniała w tym czasie do działań o charakterze policyjnym.
  9. Miała ona status prywatnej szkoły mniejszości narodowej; były w niej dwie klasy: młodsza obejmowała cztery młodsze roczniki szkolne, a druga, prowadzona przez kierownika szkoły – cztery starsze; formalnie rok szkolny w tej szkole rozpoczął się 21.10.1929, i uczyło się w niej 61 uczniów; liczba ta w roku 1939 spadła do 37.
  10. Według opublikowanych po wojnie wspomnień Marii Zientary-Malewskiej pierwszym kierownikiem tej szkoły był p. Sierpiński, a kierownictwo objął Juliusz Zieliński dopiero po nim.
  11. Oprócz Juliusza Zielińskiego w szkole tej nauczycielami byli: Maria Kurtzmann, Jadwiga Kapałówna, Józef Mozolewski, Maria Zientara.
  12. Według opublikowanego w 2012 r. pamiętnika uczennicy polskiej szkoły w Złotowie, Bernadety Kowalskiej, Juliusz Zieliński w Złotowie mieszkał w na stancji u p. Kubackiej, w nieistniejącym już dziś domu naprzeciw kościoła.
  13. W 1932 przeniosła się z Szembruczka do Grudziądza.
  14. Irena (ur. 1914, po mężu Szostek) była matką ks. prof. Andrzeja Szostka i kustoszem Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu; zmarła w 1994.
  15. Najstarszy z synów Juliusza Zielińskiego, urodzony w 1916 roku Edmund, zmarł w niemowlęctwie.
  16. Edward (ur. 1918) w czasie wojny trafił do niewoli, a po wojnie pozostał za granicą; zmarł w Anglii w 1963.
  17. Henryk (ur. 1920) również trafił do niewoli, a po wojnie został profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego; zmarł w 1981.
  18. Podczas lekcji, ucząc polskich pieśni, akompaniował sobie grą na skrzypcach.
  19. W lipcu 1939 zakończył swą pracę w Złotowie i od sierpnia przebywał w Grudziądzu na wakacjach; w nowym roku szkolnym 1939/40 miał podjąć pracę w tym mieście w szkole powszechnej nr 13.
  20. Córka ze swym maleńkim dzieckiem wyjechała dzień wcześniej, a obaj synowie walczyli na froncie.
  21. W ramach akcji określanej dziś jako Intelligenzaktion na Pomorzu.
  22. Utworzony w roku 1928 w budynku kasyna podoficerskiego przy koszarach im. Stefana Czarnieckiego „Internat Kresowy Towarzystwa Pomocy Dzieciom i Młodzieży Polskiej z Kresów”; budynek ten, przy ul. św. Wojciecha 33, dziś już nie istnieje.
  23. Przez pewien czas przetrzymywano ją w obozie w Tuszewie pod Grudziądzem, a na koniec nakazano wyjazd do Generalnego Gubernatorstwa; dopuszczenie do „nieodpowiedniego” małżeństwa Ireny z mężczyzną pochodzącym spoza Pomorza było nota bene także jednym z zarzutów i oskarżeń stawianych jej ojcu Juliuszowi.
  24. Do aresztowania doszło akurat podczas kilkudniowego pobytu córki w domu rodziców, kiedy przyjechała zabrać do Krakowa swoje paromiesięczne dziecko.
  25. Tam spotkał się m.in. ze znanym sobie ze Złotowa działaczem Związku Polaków w Niemczech i kierownikiem tamtejszego Banku Ludowego, Janem Kocikiem.
  26. Według informacji, które jego rodzina otrzymała po wojnie od jednego z byłych więźniów Dachau, organisty z Zakrzewa, został dotkliwie pobity i zagazowany.
  27. Dom ten, wybudowany wg planów, które zatwierdzał osobiście Juliusz Zieliński, przetrwał do czasów współczesnych.
  28. Maria Zielińska była wielokrotnie naciskana przez władze okupacyjne do podpisania volkslisty, co miałoby rzekomo pozwolić na zwolnienie Juliusza z obozu, a zarazem utrzymać mieszkanie. Jednym z argumentów miał być fakt, że podczas I wojny światowej Juliusz Zieliński służył w armii pruskiej. Z drugiej strony przebywający wówczas w niewoli synowie Edward i Henryk mogliby – w wypadku jej zgody – zostać powołani do wojska niemieckiego.
  29. Sformułowania „poza miasto” użyła w biogramie ojca napisanym w kwietniu 1967 r. jego córka Irena. Jak wynika z wysłanego Marii Zielińskiej powiadomienia o śmierci męża, w 1944 roku mieszkała pod adresem General von Both Strasse nr 37. Jest to współczesna ulica Paderewskiego na osiedlu Małe Tarpno, które dopiero około roku 1936 zostało włączone w granice Grudziądza, zatem w latach 40. było wciąż odległą jak na skalę tego miasta peryferią.
  30. a b Zastąpiła ona inną, na której była błędna forma imienia: „Julian”.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Juliusz Zieliński (jr) 2010 ↓, s. 153-154.
  2. Juliusz Zieliński (jr) 2010 ↓, s. 154.
  3. Z historji Okręgu Grudziądzkiego Związku Tow. Powstańców i Wojaków.. „Strażnica Bałtycka”. 4, s. 8, kwiecień 1927. Zarząd Okręgowy Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Grudziądzu. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  4. a b Walne zebranie Tow. Powstańców i Woj. Gardeja-Budy. „Goniec Nadwiślański”. rok 4 (nr 21), s. 7, 26 stycznia 1928. Spółdzielnia Wydawnicza „Zjednoczenie”. (pol.). 
  5. Wiadomości z Pomorza; Gardeja-Budy. Założenie nowej placówki. „Goniec Nadwiślański”. rok 4 (nr 34), s. 8, 11 lutego 1928. Spółdzielnia Wydawnicza „Zjednoczenie”. (pol.). 
  6. Zientara-Malewska 1985 ↓.
  7. Jelonkowa 2012 ↓, s. 126.
  8. Zientara-Malewska 1971 ↓.
  9. Wrzesiński 1969 ↓.
  10. Arolsen Archives: Personal Files – Concentration Camp Dachau
  11. Jelonkowa 2011a ↓.
  12. Jelonkowa 2011b ↓.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]