Klerykal fiction

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Klerykal fiction (rzadko, fantastyka klerykalna[1], fantastyka antyklerykalna[2], lub clerical fiction[2]) – określenie podgatunku polskiej fantastyki naukowej i szerszej fantastyki religijnej podejmującego tematykę chrześcijańską. Termin został ukuty we wczesnych latach 90. XX wieku.

Według niektórych definicji (Adam Mazurkiewicz, Marek Oramus), nurt ten jest zwykle krytyczny wobec religii (zwłaszcza zorganizowanych struktur kościelnych), jednak wobec innych (Natalia Budzyńska) do tego nurtu zaliczają się opowiadania neutralnie do niej podchodzące lub wręcz pozytywnie do niej nastawione.

Za utwory formatywne do powstania tego gatunku uważane są opowiadania „Złota Galera” Jacka Dukaja (1990) i „Jawnogrzesznica” Rafała Ziemkiewicza (1991), a do najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku zalicza się Marek S. Huberath.

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Jacek Dukaj, którego opowiadanie „Złota Galera” uważane jest za formatywne dla gatunku

Gatunek ten wykształcił się w Polsce[3] na przełomie lat 80.[4] i 90.[5][6] XX w. i jest podgatunkiem szerszej fantastyki religijnej[7], a także fantastyki socjologicznej[8]. Za utwory formatywne czy fundamentalne do powstania tego gatunku uważane są opowiadania „Złota Galera” Jacka Dukaja (1990)[9][2] i „Jawnogrzesznica” Rafała Ziemkiewicza (1991)[10]. Tomasz Kołodziejczak, któremu przypisuje się ukucie terminu[9][11], opisał te utwory jako reakcję na społeczne strachy końca dziesięciolecia[12]. Pewną rolę w formowaniu gatunku mogły odegrać powieści zachodnie krytykujące tradycyjny model religijności; zwłaszcza Kantyczka dla Leibowitza amerykańskiego pisarza Waltera M. Millera (1959; przekład polski 1991) i I ujrzeli człowieka(inne języki) brytyjskiego pisarza Michaela Moorcocka (1969, przekład polski 1992)[13][8].

Rafał Ziemkiewicz, którego opowiadanie „Jawnogrzesznica” uważane jest za formatywne dla gatunku

Teksty klerykal fiction są często określane jako krytyczne wobec religii[6][7][8]. W 1994 r. Tadeusz A. Olszański zaproponował podział fantastyki religijnej na wyznawczą, teistyczną i klerykal fiction, tę ostatnią charakteryzowaną przez podejście „antykościelne” (ale niekoniecznie bez perspektywy teistycznej)[14][15]. W 1995 r. Marek Oramus skrytykował ten podgatunek, który zdefiniował jako opisywanie jakim niebezpieczeństwem grozi uległość wobec Kościoła, jak się jęczy pod kościelnymi rządami, jaki to gwałt chodzić do spowiedzi i jak przerost księżych interwencji źle wpływa na wolność jednostki oraz życie prywatne obywateli oraz jako najprymitywniejszą fantastykę pierwszopoziomową, sfalsyfikowaną i wtrąconą w niebyt przez rzeczywistość[6]. Jacek Dukaj w 2002 r. scharakteryzował klerykal fiction jako najsłabszy i ulotny trend w polskiej fantastyce, a termin „fantastyka klerykalna” określił jako pejoratywny i przyporządkował wąskiej klasie utworów, które były literackim echem nastrojów i ruchów antykościelnych z początku lat 90[1]. Olszański uważa krytykę kościoła za klasyczną dla literatury anglosaskiej o tradycjach protestanckich (antykatolickich)[14].

Adam Mazurkiewicz w 2006 r. stwierdził, że termin klerykal fiction nie został jeszcze przyjęty przez krytykę gatunku, i może być zbędny[15], aczkolwiek w 2014 r. poświęcił mu głębszą analizę, i określił ten gatunek jako zjawisko z pogranicza literatury i publicystyki społeczno-politycznej... nacechowane ironicznym dystansem, oddaje specyfikę zjawiska, odwołując się do spetryfikowanej wizji bohatera, związanego ze strukturami Kościoła[8]. Utwory z tego podgatunku nazwał skandalizującymi i napastliwymi[8], porównując je do paszkwili ośmieszających swoich wrogów[8].

Stanisław Krawczyk w 2022 opisał gatunek jako krytykę sformalizowanej, skostniałej religijności, w tym zwłaszcza niegodziwie urządzonych instytucji podobnych do Kościoła rzymskokatolickiego albo wprost z nim utożsamionych[2].

Częstym elementem klerykal fiction jest krytyka nadmiernej obecności Kościoła w (polskim) społeczeństwie. Kościół bywa utożsamiany z instytucją totalitarną i staje się negatywnym bohaterem zbiorowym. Utwory takie mają często charakter satyryczny bądź groteskowy[5][6][7][8]. W niektórych utworach z tego nurtu powstał stereotyp teokratycznej, totalitarnej Polski[2].

Marek S. Huberath, zaliczany do najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku

Mazurkiewicz zauważył także, że wiele z utworów klerykal fiction można utożsamiać z poglądami lub środowiskami liberalno-lewicowym i że stanowi on artystyczną odpowiedź bądź reakcję na utwory wywodzące się ze środowisk neokonserwatywno-prawicowych, zawierających fascynację... związkami faszyzmu i religii, wzorowanych na ruchach międzywojennych (wymieniając w tym kontekście twórczość autorów takich jak Rafał Ziemkiewicz, Cezary Michalski, Wacław Holewiński i Bronisław Wildstein)[8].

Jednak Natalia Budzyńska (1999, 2002, 2009) definiuje klerykal fiction jako polską literaturę fantastyczną podejmującą tematykę chrześcijańską i zalicza do niego także teksty pozytywnie nastawione do religii, stające po stronie chrześcijaństwa, pokazujące autentyczną wiarę lub przesycone treściami ewangelicznymi, m.in. tematyką pro-life[5][16][13]. Mazurkiewicz takie utwory (analizujące polską religijność w kontekście fantastyki, gdzie postawa ideologiczna ich autorów nie jest nacechowana polemicznie) widzi na marginesie tego nurtu[8]. Tadeusz Żabski zdefiniował klerykal fiction po prostu jako polską literaturę fantastyczną podejmującą tematykę wiary[11], Podobnie Ewa Kozak przytacza definicję podgatunku Marcina Zwierzchowskiego jako historie odwołujące się do spraw wiary czy Kościoła[3][9].

Za przykład trudności klasyfikacyjnych mogą służyć np. niektóre utwory Ziemkiewicza, zaliczane do klerykal-fiction, ale równocześnie określane jako żarliwie religijne w najlepszym znaczeniu i na wskroś przesycone treściami ewangelicznymi[5]. Zaliczane są do klerykal fiction jako krytyczne wobec instytucji kościoła, ale kościół krytykowany przez Ziemkiewicza nie jest kościołem dzisiejszym, ale przestrogą przed jego degeneracją w kościół faryzeizmu (fałszywy i obłudny). Ziemkiewicz opisuje permesywistczny post-Kościół, który […] utracił wiarę w swojego Założyciela, zgodzi[ł] się na relatywność Prawdy Chrystusa i zaprzesta[ł] głoszenia Dobrej Nowiny [i] przestał być komukolwiek potrzebny[14].

Mazurkiewicz, jak i Wojciech Orliński, do najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku zaliczyli Marka S. Huberatha[4][8].

Gatunek jest niekiedy nazywany historycznym[8][1]; okres jego popularności przypisywany jest pierwszej połowie lat 90.; okres ten charakteryzował się m.in. spadkiem społecznego zaufania do instytucji Kościoła w połączeniu z wejściem Kościoła w politykę, co spowodowało powstanie ruchów antykościelnych[1][17][2]. Wojciech Sedeńko w 1992 we wstępie do antologii fantastyki religijnej „Czarna msza” pisał, że obawa przed klerykalizacją państwa jest dość powszechna (na pewno wpłynęły na to ostatnie spektakularne sukcesy Kościoła, jak powrót do szkół religii, odzyskanie ogromnego majątku w nieruchomościach, stanie się czynnikiem opiniotwórczym w wielu dziedzinach życia)[18]. Po dojściu do władzy w Polsce tzw. środowisk postkomunistycznych w połowie tej dekady (zwycięstwo SLD w wyborach w 1993 roku), nastąpiło pewne odzyskanie zaufania do tej instytucji, i równoczesny spadek popularności literatury krytycznej do Kościoła, w tym klerykal fiction[1][17][2].

Wybrane utwory[edytuj | edytuj kod]

Zaliczenie specyficznych utworów do tego podgatunku jest niekiedy subiektywne[8]. Za prekursorskie w tym gatunku – utwory polskiej fantastyki, poruszające tematy metafizyczne i religijne – można też uznać m.in. powieść Głos Pana Stanisława Lema z 1968 r., opowiadanie „Relacja z pierwszej ręki” Janusza Zajdla z 1982 r., opowiadanie „Karlgoro, godzina 18.00” Marka Baranieckiego z 1983 r, powieść Adam, jeden z nas Konrada Fiałkowskiego z 1986 r., czy opowiadanie „Jeruzalem” Janusza Cyrana z 1988 r[13].

W 2002 r. Jacek Dukaj określił ten podgatunek jako składający się z ok. 40 tekstów[1].

Utwory zaliczane do klerykal fiction to, w porządku chronologicznym, m.in.:

Dukaj zaliczył też do klerykal fiction bliżej niesprecyzowane opowiadania Macieja Żerdzińskiego[1].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l Jacek Dukaj, SF po Lemie, „Dekada Literacka” (1–2), 2002, s. 42–49.
  2. ↑ a b c d e f g h i Stanisław Krawczyk, Gust i prestiż. O przemianach polskiego świata fantastyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 11 października 2022, s. 88-89, ISBN 978-83-66849-57-0 [dostęp 2024-02-19] (pol.).
  3. ↑ a b c d Marcin Zwierzchowski, Fantastyka vs. polityka [online], lubimyczytac.pl, 2 sierpnia 2016 [dostęp 2023-12-31] (pol.).
  4. ↑ a b c Wojciech Orliński, Miasta pod skałą, Huberath, Marek S. – Recenzja Wojciecha Orlińskiego [online], wyborcza.pl, 19 września 2005 [dostęp 2024-01-01].
  5. ↑ a b c d e f g Natalia Budzyńska, Klerykał fiction [online], Przewodnik Katolicki, 2002 [dostęp 2023-12-31] (pol.).
  6. ↑ a b c d e f g Marek Oramus, Piąte piwo: Klerykal, czyli los kleryka, „Fenix” (1), 1995, s. 185–186.
  7. ↑ a b c Adam Mazurkiewicz, Nowe (?) odsłony fantastyki zaangażowanej, [w:] Wiktor Gardocki, Dariusz Piechota (red.), „Powroty do przeszłości”. Literatura i kultura lat 80. i jej współczesna recepcja,, Temida 2, przy współpracy Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku, 2022, s. 83–114, ISBN 978-83-67169-12-7 (pol.).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Adam Mazurkiewicz, Fantastyka religijna jako zjawisko osobne (rekonesans), [w:] Mariusz M. Leś, Piotr Stasiewicz (red.), Motywy religijne we współczesnej fantastyce, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2014, s. 33–50, ISBN 978-83-7431-435-0 (pol.).
  9. ↑ a b c d Ewa Kozak, O mesjaszu i sarmatach, czyli Polska przyszłości w opowiadaniu Jacka Dukaja „Crux” (2003), „Literatura i Kultura Popularna”, 25, 2019, s. 249–259, DOI: 10.19195/0867-7441.25.14, ISSN 0867-7441 [dostęp 2023-12-31] (pol.).
  10. ↑ Ex libris, Fundacja Inicjatyw Międzynarodowych., 1994, s. 13 [dostęp 2024-01-01] (pol.).
  11. ↑ a b Tadeusz Żabski, Słownik literatury popularnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2006, s. 119, ISBN 978-83-229-2767-0 [dostęp 2023-12-31] (pol.).
  12. ↑ Tomasz Kołodziejczak, Wstęp, [w:] Tomasz Kołodziejczak (red.), Jawnogrzesznica: antologia opowiadań science fiction 1980-1990, Fantasy, Science Fiction, Horror, Warszawa: "Przedświt", 1991, s. 5-8, ISBN 978-83-85081-27-2 [dostęp 2024-01-09].
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l m Natalia Budzyńska, Klerykal fiction, „Fronda” (17/18), 1999, s. 276-292.
  14. ↑ a b c d e f Tadeusz Andrzej Olszański, Mesjasz i Szatan w najnowszej fantastyce polskiej., „Nowa Fantastyka” (4), 1994, s. 65-68.
  15. ↑ a b Adam Mazurkiewicz, Bóg, nauka i człowiek : o możliwościach religijnej interpretacji wybranych powieści fantastycznonaukowych Stanisława Lema, [w:] Adrian Gleń, Irena Jokiel, Doświadczenie religijne w literaturze XX wieku, Uniwersytet Opolski, Instytut Filologii Polskiej, 2006, s. 131, ISBN 978-83-86881-45-1 [dostęp 2024-01-09] (pol.).
  16. ↑ Natalia Budzyńska, SF wierzy w Boga [online], Przewodnik Katolicki, 2009 [dostęp 2024-01-01] (pol.).
  17. ↑ a b Stanisław Krawczyk, Popular Authors in Search of Recognition: On the Polish Field of Science Fiction in the 1980s and 1990s, [w:] Piotr Kulas, Andrzej Waśkiewicz, Stanisław Krawczyk, Understanding Recognition: Conceptual and Empirical Studies, Taylor & Francis, 8 sierpnia 2022, s. 215–216, ISBN 978-1-000-62689-6 [dostęp 2024-01-01] (ang.).
  18. ↑ a b Wojtek Sedeńko, Wstęp, [w:] Wojtek Sedeńko, Czarna msza: antologia opowiadań science fiction, Dom Wydawniczy "REBIS", 1992, s. 9, ISBN 978-83-85202-66-0 [dostęp 2024-01-09] (pol.).
  19. ↑ Paweł Dunin-Wąsowicz, Krzysztof Varga, Parnas bis: słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku, Lampa i Iskra Boża, 1998, s. 95, ISBN 978-83-86735-29-7 [dostęp 2024-01-01] (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Klerykal_fiction&oldid=73136028”