Pełkinie
50°03′51″N 22°37′02″E/50,064167 22,617222| wieś | |
 Kościół parafialny – dawna cerkiew z 1909 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
182-192 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2021) |
1773[2] |
| Strefa numeracyjna |
16 |
| Kod pocztowy |
37-511[3] |
| Tablice rejestracyjne |
RJA |
| SIMC |
0603260[4] |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Jarosław  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu jarosławskiego  | |
| 50°03′51″N 22°37′02″E/50,064167 22,617222[1]
| |
Pełkinie – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jarosławskim, w gminie Jarosław[5][4]. Leży w Dolinie Dolnego Sanu, u podnóża lessowej krawędzi Podgórza Rzeszowskiego. Przy drodze krajowej nr 77 Przemyśl-Lipnik.
Prywatna wieś szlachecka, położona w województwie ruskim, w 1739 roku należała wraz z folwarkiem do klucza Jarosław Lubomirskich[6]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie przemyskim.
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0603313 | Jeżyk | przysiółek |
| 0603276 | Lechy | część wsi |
| 0603882 | Podwórze | część wsi |
| 0603229 | Wygarki | część wsi |
We wsi jest przystanek kolejowy Pełkinie.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Teren ten zasiedlony był już w czasach prehistorycznych o czym świadczą wykopaliska datowane na epokę brązu i epokę żelaza. Przy osadzie istniało też cmentarzysko z grobami ciałopalnymi, które świadczyły o napływie na te tereny kultury łużyckiej.
Nazwa „Pelkynye” występuje w dokumentach źródłowych w I poł. XV w., kiedy wraz z dobrami Jarosławskimi należała do Spytka z Tarnowa, wojewody sandomierskiego. W 1458 r. Jarosław wraz z Pełkiniami otrzymał Spytek Jarosławski (ok. 1536–1519), zwany też Spytkiem z Jarosławia, syn Rafała z Jarosławia, wnuk Spytka z Tarnowa. W 1462 r. Pełkinie i Kostków (obecnie część Jarosławia) sprzedane zostały za 800 grzywien braciom Janowi i Pawłowi Łysakowskim.
Przydatnym źródłem archiwalnym do poznawania historii z XVI i XVII wieku są Regestra poborowe, które zapisali poborcy podatkowi ziemi przemyskiej z lat: 1508[a], 1515[7][b], 1589[8], 1628[9], 1651[10].
W końcu XVI w. jedyną właścicielką była Zofia z Odrowążów Kostkowa (prawnuczka Spytka III, wdowa po ostatnim z Jarosławskiej linii Tarnowskich Janie Krzysztofie Tarnowskim). Jej drugi mąż, Jan Kostka, prowadził poważna działalność budowlaną, m.in. rozbudował zamek w Jarosławiu i postawił murowany pałac w Pełkiniach (1575-1580?), otoczony ozdobnym ogrodem z wodotryskami. W opisie Jarosławia i okolicy, wykonanym w 1681 roku, wymienione są dwa pałace: niedokończony nowy pałac pod wałem oraz zniszczony, stary usytuowany po prawej stronie wyjścia z nowego, nad sadzawkami. Nie jest dokładnie wiadomo, kto zaczął ów drugi pałac budować.
W 1897 roku wybrano zwierzchność gminną, której naczelnikiem został Antoni Rozlepiło, a w 267 domach, było 1564 mieszkańców[11]. W 1921 roku w Pełkiniach było 307 domów.
Podczas II wojny światowej w Pełkiniach mieścił się obóz dla jeńców radzieckich. Przebywało tu 30 tys. więźniów z których zmarło z głodu i wycieńczenia ok. 6 tys. jeńców. W 1962 roku odsłonięto cmentarz zmarłych więźniów a w 1974 roku odsłonięto pomnik ku ich czci[12].
W 1945 roku wysiedlono na Ukrainę 266 osób z 72 domów.
Pałac w Pełkiniach[edytuj | edytuj kod]
Budowę nowego pałacu ukończył Paweł Karol Sanguszko, który wszedł w posiadanie Pełkiń przez małżeństwo z Marianną Lubomirską (po jej śmierci w 1729 roku). Według inwentarza z 1724 r. pałac był już gotowy i bogato wyposażony. Parter i piwnice z tej budowli zachowały się do dziś w bryle pełkińskiego pałacu. Sami Sanguszkowie nie mieszkali tutaj, majątek przekazywany był w kolejne dzierżawy. W 1753 roku na podstawie transakcji kolbuszowskiej właścicielami Pełkiń zostali Czartoryscy z Sieniawy. W pałacu mieszkali w dalszym ciągu dzierżawcy, a na stałe zamieszkał w Pełkiniach w 1889 r. książę Witold Czartoryski, po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich. W 1895 r. do starego pałacu dobudowano południowe skrzydło, tzw. parkowe, według projektu lwowskiego architekta Ludwika Ramułta. Dalszą rozbudowę projektował krakowski architekt Franciszek Mączyński. Wieloczłonowy korpus pałacu z wieżyczkami, ganeczkami i tarasami utrzymany jest w eklektycznym typie szwajcarskiego zameczku.
Według starych zapisków w XVI w. istniał tu już park, przekształcany przez kolejnych właścicieli. Obecny wygląd zawdzięcza park księciu Witoldowi Czartoryskiemu, dendrologowi z zamiłowania, który powiększył jego teren (18 ha), rozciągając go na zbocze pobliskiego wzniesienia i nadał mu charakter parku krajobrazowego w stylu angielskim. W centralnej części posadzono wiele drzew obcego pochodzenia (magnolie, kasztanowce, daglezje, choina kanadyjska i inne). Rosną tu też okazałe dęby, lipy i buki oraz cisy w formach drzewiastych i kilka limb. W dolnej części parku znajdują się przestronne łąki ze stawami. W górnej części ciekawa kapliczka z XIX i XX w.
Czartoryscy rezydowali tu do 1944 roku, do reformy rolnej. W sąsiedztwie parku zachowały się pozostałości zabudowań folwarcznych z końca XIX i pocz. XX w. (rządcówka, lamus, stajnia, stodoła i domek ogrodnika).
W 2012 roku właścicielem została rodzina Czartoryskich[13]
Czas wojny[edytuj | edytuj kod]
Wiosną 1941 r. na terenie wsi Niemcy urządzili obóz dla jeńców sowieckich, stalag 37. Obóz zajmował teren o powierzchni ok. 70 ha i mógł pomieścić jednorazowo do 30 000 ludzi. Był to tzw. obóz przejściowy, po krótkim pobycie jeńców wywożono stąd dalej w głąb Rzeszy, do Bełżca lub Oświęcimia. Na terenie obozu zginęła, głównie z głodu[14], bliżej nieokreślona liczba żołnierzy sowieckich. W wyniku ekshumacji wykonanej w 1944 zlokalizowano 22 masowe mogiły[14] ofiar obozu. Po wywiezieniu ostatnich jeńców wiosną 1942 obszar obozu zmniejszono, przeznaczając go dla Żydów. Podczas okupacji wieś była aktywnie zaangażowana w ruch oporu, co wielu jej mieszkańców przypłaciło życiem. W kwietniu 1942 grupa żołnierzy AK przecięła druty ogradzające obóz, umożliwiając ucieczkę ok. 70 jeńcom. W styczniu 1944 Niemcy rozstrzelali w Pełkiniach 232[14] Polaków, przywiezionych z krakowskiego więzienia Montelupich.
Dzieje najnowsze[edytuj | edytuj kod]
Pałac i park przetrwały do II wojny światowej. W 1945 r. zniszczony pałac, zdewastowany park, obiekty gospodarcze i 40 ha ziemi (w południowej części wsi, zwanej Wygarki) zostały przejęte przez Referat Opieki Społecznej Urzędu Powiatowego w Jarosławiu i po remoncie adaptowane na Państwowy „Dom Pomocy Społecznej” dla Dorosłych. W 2007 roku Dom Pomocy Społecznej został przeniesiony do Sośnicy. 13 sierpnia 2012 roku pałac został zwrócony Witoldowi Czartoryskiemu[15].
Kościół[edytuj | edytuj kod]
Na podstawie regestrów poborowych z 1515 roku wiadomo, że już od jakiegoś czasu przed 1515 rokiem istniała w Pełkiniach parochia greckokatolicka. Cerkiew drewniana została zbudowana w 1870 roku, przez księcia Adama Czartoryskiego[16]. Cerkiew murowana pw. Świętego Mikołaja została zbudowana w 1909 roku. Parochia greckokatolicka istniała do 1945 roku.
W 1889 roku w pałacu znajdującym się na Wygarkach zamieszkał na stałe książę Witold Czartoryski po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich, którzy byli bardzo religijni. W 1893 roku zostały sprowadzone zakonnice Służebniczki starowiejskie; również w 1893 roku zbudowano ochronkę. W 1920 roku w pałacu powstała druga kaplica
W 1945 roku w opuszczoną cerkiew zaadaptowano na kościół rzymskokatolickiej parafii w Pełkiniach, która została utworzona 28 sierpnia 1945 roku. Indultem kardynała Adama Sapiehy z 13 maja 1949 roku parafia otrzymała prawo do odpustu 3 maja (Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski).
8 lutego 1974 roku bp Ignacy Tokarczuk przyznał prawa do prowadzenia samodzielnego ośrodka duszpasterskiego.
Oświata[edytuj | edytuj kod]
Początki szkolnictwa państwowego w Pełkiniach rozpoczęły się w 1874 roku, gdy 7 czerwca 1874 roku reskryptem Rady szkolnej krajowej została zorganizowana szkoła publiczna jednoklasowa[17]. Od 1898 roku szkoła była już 2-klasowa.
W 1959 roku zbudowano nowy budynek szkolny, który w 1990 roku rozbudowano. 10 września 2006 roku oddano do użytku salę gimnastyczną i nastąpiło nadanie szkole podstawowej imienia bł. Michała Czartoryskiego[18]. W 1999 roku na mocy reformy oświaty nastąpiło przekształcenie w 6-letnią szkołę podstawową i 3-letnie gimnazjum. W 2017 roku na mocy reformy oświaty przywrócono 8-letnią szkołę podstawową.
Inne zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Kościół parafialny pw. Marii Panny Królowej Polski (dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja) murowany, zbudowany w 1909 r., restaurowany w latach 1970-1980. Wewnątrz polichromia wykonana w 1988 r. przez Zygmunta Wiglusza. Obok dzwonnica z lat 20. XX w.
- Stara szkoła z początku XX w.
- Drewniane domy z początków XX w.
Pomniki[edytuj | edytuj kod]
- Pomnik ofiar terroru hitlerowskiego, postawiony w 1970 roku w miejscu rozstrzelania przez Niemców 29 stycznia 1944 roku grupy 24 żołnierzy AK przywiezionych z więzienia Montelupich w Krakowie. Zbrodnia ta była odwetem za odbicie przez żołnierzy AK 19 stycznia 1944 roku ujętego członka ruchu oporu.
- Pomnik upamiętniający męczeństwo żołnierzy radzieckich, wzniesiony w 1974 roku w pobliżu byłego obozu jenieckiego.
Urodzeni w Pełkiniach[edytuj | edytuj kod]
- Kazimierz Jerzy Czartoryski – polski ziemianin, oficer Wojska Polskiego, działacz społeczny, do 1921 książę.
- Jan Franciszek Czartoryski (imię zakonne Michał) – dominikanin, kapelan Armii Krajowej, rozstrzelany przez Niemców w czasie Powstania Warszawskiego, beatyfikowany przez Jana Pawła II w gronie 108 męczenników z okresu II wojny światowej.
- Józef Miś – ksiądz rzymskokatolicki, kapelan Armii Krajowej, jako proboszcz w Wiązownicy prowadził wspólnie z nauczycielem Józefem Ochęduszko obronę wsi przed ukraińskimi nacjonalistami z UPA.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Regestr poborowy z 1508 roku podaje dwie wzmianki o Pełkiniach: Zophia Pełczyna de bonis suis Pełkynye, m.7½ g.6 (s. 112) i Tabernae Braxantes - Pelkynye, tab. brax. m.½ (s. 121)
- ↑ W regestrze poborowym z 1515 roku, wzmiankowane jest słowo „pop”, które oznacza że już przed 1515 rokiem istniała w Pełkiniach Cerkiew, której duchowny płacił podatek.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 98813
- ↑ Wieś Pełkinie w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-19], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 908 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Adam Homecki, Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w latach 1581-1754, w: Studia Historyczne, rok V, zeszyt 3 (58), 1972, s. 436.
- ↑ Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Aleksander Jabłonowski Źródła dziejowe. Tom XVIII, część I. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Tom VII, część 1. Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona (s. 135) [dostęp 2017-12-07]
[Cytat:Pelkynye, lan. 24, tab. brax fert. pop gr. 15.] - ↑ Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Aleksander Jabłonowski Źródła dziejowe. Tom XVIII, część I. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Tom VII, część 1. Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona (s. 19) [dostęp 2017-12-07]
[Cytat: Villae Mattei Dunikowski - Pełkinie, lan. 15, pop¼ agr., taber.2, hort. s. agr. 20, ing. paup. 12, artif. 2.] - ↑ Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe tom I, część 1. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej 1628 Wydawnictwo WSP. Rzeszów 1997 ISBN 83-87288-55-1 (s. 123)
[Cytat: Pełkinie:de laneis 15 per gr 30; pop de sinagoga fl. 2; idem de 1 quarta agri gr 7/9; tabernatores 2 per gr 12; hortulanis agris carentes 20 per gr 4; inquilini pecora habentes 12 per gr 8; artifices 2 per gr 4 ..............24/5/9.] - ↑ Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe tom I, część 2. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej 1651 Wydawnictwo WSP. Rzeszów 1997 ISBN 83-87288-55-1 (s. 90)
[Cytat: Pełkinie: de laneis 15 per gr 30, popo de 1 quarta agri 7/9, sinagoga libera, tabernatores 2 per gr 12, hortulani in hortis 20 per gr 4, inquilini cum pecore 12 per gr 8, artifices 2 per gr 8 .............. 22/13/9.] - ↑ Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 59) [dostęp 2017-12-06]
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, (s. 594)
- ↑ Pałac w Pełkiniach - Ziemia Jarosławska - Svidník - Serwis turystyczny [online], www.jaroslawski.pl [dostęp 2023-11-05].
- ↑ a b c Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939–1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, 1966, s. 299.
- ↑ Atlas rezydencji. Pałac Czartoryskich w Pełkiniach
- ↑ Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 104) [dostęp 2017-12-06]
- ↑ Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 145) [dostęp 2017-12-06]
- ↑ Historia Szkoły
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Opis miejscowości na stronie Urzędu Gminy
- Szematyzm Galicji i Lodomerii
- Pełkinie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 940.
- Kruhel 2.) Pełkiński, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 723.
- Mapa katastralna wsi Pełkinie z 1849 roku
- Siedziba gminy: Jarosław
| Wsie | |
|---|---|
| Osada | |
| Części wsi |
|
| Kolonie wsi |
|
| Przysiółki wsi |
