Przejdź do zawartości

Propaganda internetowa sponsorowana przez państwo

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Propaganda internetowa sponsorowana przez państwo – wykorzystywanie przez rząd płatnych propagandystów internetowych w celu wpłynięcia na opinię publiczną, osłabienia społeczności dysydenckich lub zmiany postrzegania dominującego poglądu. Jest uważany za formę astroturfingu[1].

Region Azji i Pacyfiku

[edytuj | edytuj kod]

Rząd Afganistanu wykorzystuje sponsorowaną przez państwo armię trolli internetowych do forsowania swojej narracji i wyolbrzymiania ofiar wśród afgańskich talibów. Czasami informacje publikowane przez te grupy są przechwytywane przez pozarządowe afgańskie media i publikowane w Internecie[2].

Od arabskiej wiosny i późniejszego powstania, rząd Bahrajnu zwiększył poziom swojej cenzury politycznej i medialnej, a także rozpoczął propagandową dezinformację.

W 2019 roku Bahrajn znalazł się na liście 70 krajów, w których rozpowszechniono dezinformację w ramach propagandy internetowej, a także zatrudniano cyberprzestępców do cenzurowania nieprzychylnych wiadomości o rządzie Bahrajnu[3]. Od 2017 roku, kiedy rozpoczął się konflikt z Katarem, Bahrajn uczestniczył także w internetowej kampanii propagandowej przeciwko Katarowi i próbował szerzyć konflikty religijne[4].

„50 Cent Party’ i 'Internet Water Army' to dwie pierwsze chińskie od-rządowe grupy trolli, założone w 2004 roku[5][6]. Zmieniły się i stały się coraz bardziej radykalne od czasu protestów w Hongkongu w latach 2019–2020[7]. W czerwcu 2020 r. Twitter zidentyfikował i usunął ponad 170 000 kont na Twitterze rzekomo powiązanych z kampanią dezinformacyjną rządu chińskiego przeciwko Hongkongowi i Stanom Zjednoczonym[8].

Indie mają dużą i wpływową część populacji o silnie nacjonalistycznym profilu, co prowadzi do powstawania grup propagandystów sponsorowanych przez rząd. Odkąd Narendra Modi doszedł do władzy, Bharatiya Janata Party znana jest z wykorzystywania dezinformacji do represjonowania i monitorowania wszelkich przeciwników ich rządów[9]. Indyjska propaganda, zarówno prywatna, jak i sponsorowana przez państwo, zaatakowała również Jeremy’ego Corbyna po tym, jak ten skrytykował indyjskie podejście do Kaszmiru[10].

W 2019 roku agencja Watchdog wykryła 265 fałszywych mediów w 65 krajach, którymi zarządza „indyjska sieć wpływów”[11]. Sieć stron internetowych z fałszywymi wiadomościami była wykorzystywana do wpływania na decydentów w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej w kontekście konfliktu z Pakistanem[12]. Celem tych stron internetowych jest szerzenie propagandy i wpływanie na publiczny odbiór Pakistanu[13].

Indonezja wykorzystywała w wyborach prezydenckich w Indonezji w 2019 roku sponsorowaną przez państwo armię trolli, do rozpowszechniania propagandy przeciwko ruchowi niepodległościowemu Papui Zachodniej i promując politykę pozostawania jej w granicach indonezyjskich[14]. Prezydent Indonezji Joko Widodo oskarżył opozycję o wykorzystywanie propagandy przeciwko jego rządowi[15].

Islamska Republika Iranu ma własną grupę trolli intrnetowych, o której wiadomo, że wspierają ajatollaha Chomeiniego i obecny rząd Iranu, a także krytykują wszelkie podejmowane przeciwko niemu próby krytyki[16]. W kwietniu 2019 roku Oxford University Computational Propaganda Project opublikował na Twitterze badanie dotyczące kampanii związanej z Iranem, skierowanej do arabskich użytkowników[17]. Zespół Computational Propaganda odkrył, że ta kampania koncentrowała się na udawaniu arabskich serwisów informacyjnych, tak, aby zdobyć zaufanie arabskich użytkowników Twittera[17].

Ze względu na charakter tego kraju, iracka propaganda internetowa jest zróżnicowana. W okresie powstania Islamskiego Państwa Iraku i Lewantu prowadzono systematyczną propagandową indoktrynację w Internecie, która miała na celu zmylenie irackich cywilów[18][19]. Zdaniem działacza na rzecz praw człowieka Faisala Al Mutara, iracka propaganda internetowa była w pełnym rozkwicie nawet po śmierci Saddama Husseina[20].

Izraelskie armie trolli obejmują Hasbara, Bractwo Hasbara i Jewish Internet Defense Force, znane wyłącznie z informacji rozpowszechniających pro-izraelskie wiadomości i odrzucających wszelkie raporty uważane za skierowane przeciwko Izraelowi, często wykorzystywane są przez przywódców Likudu do promowania ich opinii i punktu widzenia oraz rozpowszechnianie wiadomości antypalestyńskich i antyirańskich[21][22].

Chociaż Jordania jest uważana za kraj stosunkowo wolny, nie jest ona odporna na propagandę internetową. Niedawne powszechne protesty związane z arabską wiosną doprowadziły do nasilenia się propagandy i cenzury internetowej w Jordanii, uchwalono prawa zagrażające wolności słowa[23]. Internetowa działalność propagandy państwowej ma również na celu osłabienie niezależnych głosów dziennikarzy w kraju.

W 2019 roku wolność mediów w Jordanii spadła w związku z rosnącą propagandą internetową rządu[24].

Rząd Malezji rozpoczął systematyczną kampanię online w celu zniesławienia szyitów zgodnie z zakazem praktykowania szyickiego islamu w Malezji od 2010 roku[25].

Tatmadaw i rząd birmański sponsorują propagandę przez Internet i negują prześladowanie mniejszości, takich jak Rohingya, Shan, Kachin i Karen[26][27].

Armia trolli Korei Północnej, która jest znana ze wsparcia rządów dynastii Kim oraz reżimu anty-południowokoreańskiego, antyamerykańskiego i prokoreańskiego. Po raz pierwszy pojawili się w 2013 roku[28].

Pakistańska propaganda jest skierowana głównie na budowę narracji propakistańskich i cenzurowania raportów o Pakistanie[29]. W listopadzie 2019 r. agencje bezpieczeństwa i wywiadu Indii twierdziły, że zidentyfikowały i namierzyły ponad 5000 podmiotów w mediach społecznościowych z siedzibą w Pakistanie, aktywnie rozpowszechniających fałszywą propagandę dotyczącą ustawy o zmianie obywatelstwa z 2019. Według agencji indyjskich niektóre z nich wykorzystywały „bardzo fałszywe nagrania wideo” z protestów, aby podżegać do przemocy społecznej w kraju[30]. W styczniu 2020 pakistański ISPR (Inter-Service Public Relations) został oskarżony przez Indie o rekrutację nastolatków do rozpowszechniania propagandy i dezinformacji przeciwko Indiom w związku z protestami w tym kraju[31].

Propaganda palestyńska była wykorzystywana do wygrania konfliktu public relations z Izraelem, często atakując Arabię Saudyjską, Zjednoczone Emiraty Arabskie i inne państwa arabskie, które rzekomo są „sympatykami syjonizmu”. Raport izraelskiego wywiadu wojskowego z 2002 r. Powiązał Iran i Syrię z finansowym wsparciem propagandy pro-palestyńskiej[32].

Uniwersytet Oksfordzki opublikował badanie, w którym stwierdzono, że zatrudnione „trolle klawiaturowe” odegrały rolę w kampanii prezydenckiej prezydenta Rodrigo Duterte w 2016. Badanie wykazało, że zespół kampanii Duterte wydał co najmniej 200 tysięcy dolarów i zatrudnił 400 do 500 osób do obrony przed krytykami online. Wynajęci „trolle” pozostali aktywni, aby wspierać Duterte i jego administrację po tym, jak już został wybrany. Administracja rzekomo wykorzystywała internetowych klakierów do uciszania krytyków, grożąc przemocą wobec osób krytycznych wobec polityki Duterte[33]. Duterte – chociaż przyznał się do płacenia ludziom za wsparcie go online podczas wyborów – powiedział, że ma zwolenników odnoszących się do swojego zagorzałego zwolennika w osobie Mocha Usona, który prowadzi grupę wsparcia Mocha Uson Blog, ale uważa, żę Uson oferuje swoje usługi za darmo[34].

Propaganda Kataru była wcześniej zgodna z Arabią Saudyjską i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi aż do kryzysu dyplomatycznego w Katarze w latach 2017–2019. Al Jazeera jest rzekomo dowodem szerzącej się propagandy katarskiej promującej przemoc, antyamerykańskie poglądy i pielęgnowanie ruchów islamistycznych[35]. W 2017 roku Al Arabiya, kanał z siedzibą w Arabii Saudyjskiej, oskarżył rząd Kataru o ciągłe ataki medialne poprzez sponsorowanie masowych sieci propagandowych w Politico w celu zniesławienia Saudyjczyków i zwiększenia poparcia dla Kataru[36].

King’s Brigade, znana ze wspierania rodziny Saudów i monarchii. Jego misją jest potępienie wszelkiej krytyki wobec rodziny Saudów i wychwalanie prawa szariatu, a także zabójczych działań rządu saudyjskiego[37]. Niedawno zaatakował Palestyńczyków i innych przeciwników wpływów saudyjskich, takich jak Katar[38].

W grudniu 2019 r. Twitter usunął 5929 kont za naruszenie zasad dotyczących manipulacji. Firma zbadała i przypisała te konta pojedynczej państwowej operacji informacyjnej, która rozpoczęła się w Arabii Saudyjskiej[39].

Partia rządząca Partia Akcji Ludowej i jej młodzieżowe skrzydło Młoda PAP organizuje zespoły w celu przeciwdziałania krytyce partii i rządu w cyberprzestrzeni już od 1995[40][41][42][43]. Grupa ta składa się z dwóch zespołów kierowanych przez członków parlamentu, spośród których jeden zespół opracowuje strategię kampanii, a drugi ją realizuje[44].

Istnieją również pro-partyjne jednostki znane jako „Brygada Internetowa”[45][46], którzy twierdzą, że nie są powiązani z partią ani, że są przez nią popierani, a którzy tworzą rozbudowane media społecznościowe i stronę internetową, aby ją „bronić” i krytykować strony internetowe krytyczne wobec rządu i członków partii opozycyjnych. Mają informacje o danych osobowych zatwierdzonych kandydatów ich partii i wydarzeniach, które nie są publicznie znane. Czasami osoby powiązane z tą grupą postują w Internecie rzekomo ichnie artykuły, przy czym ich tożsamość jest fałszywa[47][48].

Urząd ds. Rozwoju Mediów Informacyjno-Komunikacyjnych (IMDA) często angażuje agencje reklamowe do promowania kampanii obywatelskich i obchodów święta narodowego w mediach tradycyjnych, witrynach do udostępniania filmów i w mediach społecznościowych. Niektóre z tych wysiłków na rzecz budowania narodu są postrzegane jako wybiórcze w wyborze narracji historycznych, często koncentrując się tylko na osiągnięciach partii rządzącej[49].

Ze względu na długą historię cenzury Syria ma jedną z najbardziej rozległych grup propagandy sponsorowanej przez państwo. Od początku wojny domowej w Syrii prezydent Bashar al-Assad często pozwalał proreżimowym szpiegom dezinformować o konflikcie na korzyść jego reżimu[50]. The White Helmets, organizacja humanitarna ratująca syryjską ludność ze stref konfliktu, jest głównym celem kampanii dezinformacyjnej rządu syryjskiego[51].

Tajwan był głównym uczestnikiem ruchu propagandowego, aby przeciwstawić się wpływom Chin[52].

6000 płatnych komentatorów w mediach społecznościowych, znanych jako „Trolle AK”, szerzących głównie propagandę prorządową i atakujących przeciwników Erdogana[53]. W czerwcu 2020 r. Twitter usunął 7340 kont zaangażowanych w „skoordynowane nieautentyczne działania” skierowane do obywateli Turcji. Ruch ten skłonił administrację Erdogana do zagrozenia Twitterowi restrykcjami rządowymi[54].

Podczas obecnego kryzysu dyplomatycznego w Katarze w latach 2017–2019, rząd Emiratów otwarcie zezwolił i sfinansował armię propagandową trolli krytykujących Katar i szerzących propagandę antykatarską[55].

Aby kontrolować swoją populację, rząd uzbecki założył własną sieć społecznościową, aby szerzyć cenzurę internetową i propagandę[56]. Nawet po śmierci Islama Karimowa, Taszkent pozostaje stanowczy wobec trwającej politycznej cenzury w mediach społecznościowych[57].

Od 2017 wojsko zatrudnia co najmniej 10 000 członków specjalnej siły o nazwie Force 47, aby przeciwdziałać krytyce rządu w cyberprzestrzeni[58][59] i włamywaniu się na dysydenckie antyrządowe strony internetowe oraz instalowanie oprogramowania szpiegującego w celu śledzenia odwiedzających[60].

W grudniu 2019 r. Facebook usunął 900 kont, grup i stron na swojej własnej platformie i Instagramie z powodu nieautentycznego zachowania i rozpowszechniania programu politycznego. Konta te podobno należały do dwóch oddzielnych grup w Gruzji i Wietnamie[39].

Afryka

[edytuj | edytuj kod]

od czasu objęcia władzy Abdel Fattah as-Sisi został oskarżony o rozpowszechnianie i finansowanie ulotek propagandowych wspierających polityczne represje jego reżimu wobec jego przeciwników oraz hakowanie w celu promowania własnego poparcia[61][62].

Europa

[edytuj | edytuj kod]

Grupa zadaniowa East StratCom jest częścią administracji Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych, skupioną na proaktywnej komunikacji polityk Unii Europejskiej i promowaniu „wartości europejskich” w ramach Partnerstwa Wschodniego (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Ukraina) i w Rosji.

Rząd Łukaszenki podjął kroki w celu rozpowszechniania dezinformacji, a czasami, zgodnie z rosyjską propagandą. Działania te obejmują m.in. obwinianie Polski i Ukrainy za podżeganie do protestów czy śmiertelne groźby pod adresem aktywistów[63][64]. Dezinformacja stała się bardziej nasilona po białoruskich protestach w 2020. Trolle z Rosji i Serbii aktywnie uczestniczyły w szerzeniu dezinformacji i wzbudzaniu obaw, że białoruska ludność obróci się przeciwko protestom[65].

Trolle internetowe stały się problemem w Bułgarii od 2010 roku, a armie trolli są używane przez różne partie polityczne do atakowania i grożenia sobie nawzajem[66]. Pomimo prób ograniczenia i wyeliminowania trolli internetowych od 2014 roku, problem pozostaje nierozwiązany i do 2020 roku nasili się coraz bardziej pod wpływem korupcji rządu Bojka Borisowa[67][68].

Polska

[edytuj | edytuj kod]

W ocenie Fundacji Batorego Wolność mediów w Polsce uległa znacznemu pogorszeniu od wyboru Andrzeja Dudy na prezydenta w 2015 roku[69]. W 2019 roku dziennikarz „Guardiana” odkrył działającą we Wrocławiu farmę trolli, która – zatrudniając osoby niepełnosprawne – otrzymała od listopada 2015 ze środków publicznych nawet 1,5 mln zł[70].

W 2020 instytut FSI, współpracujący z Uniwersytetem Stanforda ujawnił w swojej analizie polskiego rynku mediów, że jest on silnie spolaryzowany i zarówno media związane ze stroną rządową, jak i opozycyjne dopuszczają się w internecie szerzenia dezinformacji i świadomego wprowadzania odbiorców w błąd[71].

Zobacz: Brygady sieciowe oraz Agencja Badań Internetowych.

„Online Covert Action” i inne misje (takie jak „77th Brigade”) prowadzone przez Joint Threat Research Intelligence Group, ujawnione przez Edwarda Snowdena w lutym 2014[72].

Wołodymyr Zełenski dopracował swój wizerunek, aby wzmocnić swoją reputację i zdobyć poparcie ugrupowań nacjonalistycznych dla swoich prób demokratyzacji Ukrainy. Nie uniknął jednak oskarżenia o rozpowszechnianie fałszywych wiadomości, które pojawiają się od początku jego prezydentury. Mówi się też o jego otwartym poparciu dla cenzury mediów, jego wątpliwych związkach z Rosją, i nasilający się atak na inne wolne media[73][74][75].

Ameryka Północna i Południowa

[edytuj | edytuj kod]

Według badaczy cytowanych przez BBC, rząd Meksyku i wiele konkurujących ze sobą partii politycznych używa botów. Według artykułu z 2017 roku sponsorowane przez rząd „roboty spamujące” były wykorzystywane do „atakowania dziennikarzy” i „rozpowszechniania dezinformacji”[76].

Zobacz: COINTELPRO.

Boliwariańska Armia Trolli, założona w 2017 roku, ma za zadanie rozpowszechnianie boliwijskiej propagandy i szerzenie dezinformacji[77].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Franziska B. Keller i inni, Political Astroturfing on Twitter: How to Coordinate a Disinformation Campaign, „Political Communication”, 37 (2), 2020, s. 256–280, DOI10.1080/10584609.2019.1661888, ISSN 1058-4609 [dostęp 2020-10-29].
  2. Ezzatullah Mehrdad, Inside Afghanistan’s Online Battlefield [online], The Diplomat, 2019.
  3. Davey Alba, Adam Satariano, At Least 70 Countries Have Had Disinformation Campaigns, Study Finds, „The New York Times”, 2019.
  4. Automated sectarianism and pro-Saudi propaganda on Twitter | Exposing the Invisible [online].
  5. China’s battle with the ‘internet water army’ [online], Financial Times [dostęp 2020-10-18].
  6. Who Are the Chinese Trolls of the ‘50 Cent Army’? [online], Voice of America, 2016.
  7. China troll army’s battle expeditions leap Great Firewall [online], South China Morning Post, 2019.
  8. Twitter says Chinese „state-linked” disinformation network purged as Zoom admits a misstep [online], www.cbsnews.com, 2020 [dostęp 2020-07-13].
  9. Swati Chaturvedi, 'When Narendra Modi and his troll army massacred the freedom of expression’ [online], październik 2018.
  10. SHUBHDA CHAUDHARY, Jeremy Corbyn Faces India’s Troll Army on Kashmir [online], 2019.
  11. Uncovered: 265 coordinated fake local media outlets serving Indian interests [online], EU DisinfoLab, 13 listopada 2019 [dostęp 2019-11-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-11-16] (ang.).
  12. India disinformation network targets Pakistan, says European watchdog [online], TRTWorld, 14 listopada 2019 [dostęp 2019-11-19].
  13. 265 fake news websites in over 65 countries managed by Indian influence networks: study [online], The Hindu, 2019.
  14. Twitter Analysis: Identifying a Pro-Indonesian Propaganda Bot Network [online], 2019.
  15. France-Presse, Russia rejects Indonesia election ‘propaganda’ accusations [online], listopad 2019.
  16. ANALYSIS: Unveiling Iranian pro-government trolls and cyber-warriors [online], 2018.
  17. a b Mona Elswah, Philip N. Howard, Vidya Narayanan, Iranian Digital Interference in the Arab World, Computational Propaganda Project, 2019 [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-04].
  18. Joby Warrick, ISIS’s propaganda machine is thriving as the physical caliphate fades [online], 2017.
  19. Jeffrey Frank Jones, Studies Combined: Social Media and Online Visual Propaganda as Political and Military Tools of Persuasion [online].
  20. What Growing up in Iraq Taught Me About Propaganda [online], 2018.
  21. Inside Israel’s million dollar troll army [online], 2019.
  22. Michael Bueckert, Release the Trolls [online], 2017.
  23. Aida Al-Kaisy, Hate Speech: Jordan’s new definition threatens press freedom [online] [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-01].
  24. Jordan’s Online Media Freedom at Stake [online], ipi.media, 2015 [dostęp 2020-06-15].
  25. Anti-Shia Propaganda Spreading Worldwide [online], 2014.
  26. MEDIA, CENSORSHIP AND PROPAGANDA IN MYANMAR | Facts and Details [online].
  27. Did the Myanmar Times editor admit to producing propaganda? | Coconuts Yangon [online], 2017.
  28. Mike Firn, North Korea builds online troll army of 3,000 [online], The Telegraph, 2013.
  29. The Global Disinformation Order [online], comprop.oii.ox.ac.uk, 2019 [dostęp 2020-06-15].
  30. Around 5,000 Pak social media handles spread fake news on CAA [online], www.outlookindia.com.
  31. Pakistan ISPR recruits youth for cyber propaganda war on India, „The Economic Times”, 2020 [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-27].
  32. Iran and Syria as Strategic Support for Palestinian Terrorism [online], mfa.gov.il, 2002 [dostęp 2020-06-15].
  33. Duterte: No money for trolls, rigged surveys [online], ABS-CBN News, 2017 [dostęp 2017-10-30].
  34. Catherine Valente, Duterte on use of ‘troll’ army: I have followers [online], The Manila Times, 2017 [dostęp 2017-10-30].
  35. US believes al Jazeera is 'propaganda tool of Qatar’ [online], 2010.
  36. Qatari propaganda campaign intensifies with paid articles in Politico newsletter [online], 2019.
  37. Khalid al-Jaber, Saudi Arabia’s Twitter Troll Army is Lethal [online], październik 2018.
  38. Owen Pinnell, The online war between Qatar and Saudi Arabia [online], BBC News, 2018.
  39. a b Twitter and Facebook remove accounts in interference crackdown [online] [dostęp 2019-12-20].
  40. Mickey Unbound, wyd. 4, t. 1, WIRED, 1 lipca 1995, s. 51 [dostęp 2017-08-25] (ang.).
  41. Garry Rodan, The Internet and Political Control in Singapore, „Political Science Quarterly”, 1, 113, 1998, s. 63–89, DOI10.2307/2657651, ISSN 1538-165X, JSTOR2657651 (ang.).
  42. Tommi Chen, Internet world watches as Young PAP enters cyberspace, The Straits Times, 1995.
  43. Jose Manuel Tesoro, The Great Online Debate [online], Asiaweek, 1996.
  44. Li Xueying, PAP moves to counter criticism of party, Govt in cyberspace, „The Straits Times”, 3 lutego 2007.
  45. Seah Chiang Nee, PAP’s quiet counter-insurgency [online], The Star, 2012.
  46. Gillian Koh, Singapore Perspectives 2013: Governance, Singapore: World Scientific Pub. Co., 2014, s. 56, ISBN 978-981-4520-75-1.
  47. Pearl Lee, Supporters seek to amplify PAP voice online [online], The Straits Times, 2015.
  48. Leonard Lim, Netizens setup Facebook page to defend PAP, Govt in cyberspace, „The Straits Times”, 2011.
  49. Kenneth Paul Tan, Choosing What to Remember in Neoliberal Singapore: The Singapore Story, State Censorship and State-Sponsored Nostalgia, „Asian Studies Review”, 2, 40, 2016, s. 231–249, DOI10.1080/10357823.2016.1158779.
  50. STATE PROPAGANDA IN SYRIA: FROM WAR CRIMES TO PIPELINES [ISCI Report] [online].
  51. Olivia Solon, How Syria’s White Helmets became victims of an online propaganda machine, The Guardian, London 2018 [dostęp 2020-10-29].
  52. Taiwan’s Informal Diplomacy and Propaganda | Gary D. Rawnsley | Palgrave Macmillan [online].
  53. Leo Benedictus, Invasion of the troll armies: 'Social media where the war goes on’ [online], the Guardian, 6 listopada 2016 [dostęp 2020-06-15].
  54. Twitter slammed in China, Turkey, Russia after culling ‘manipulative’ accounts [online], DW.COM, 2020 [dostęp 2020-07-13].
  55. B.B.C. Monitoring, Online trolls and fakery rises in Arab world [online], 2018.
  56. Uzbekistan launches its 38th own-brand social network [online], 2016.
  57. Most of what you hear is noise and government propaganda [online].
  58. Vietnam has 10,000-strong ‘cyber troop’: general – Tuoi Tre News [online], Tuoi Tre News, 2017 (wiet.).
  59. Vietnam censors to fight ‘internet chaos’ [online], BBC News, 2017.
  60. James Hookway, Introducing Force 47, Vietnam’s New Weapon Against Online Dissent [online], Wall Street Journal, 2017 [dostęp 2018-01-03].
  61. Egyptians Say No to Sisi’s Propaganda [online], 2015.
  62. Declan Walsh, Nada Rashwan, ‘We’re at War’: A Covert Social Media Campaign Boosts Military Rulers, „The New York Times”, 2019.
  63. Belarusian state propaganda advocates mass repression | BelarusDigest [online] [dostęp 2020-10-29].
  64. Anti-Belarusian Propaganda On Internet Significantly Increased [online], charter97.org [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  65. Disinformation about Belarus spreads in the Balkans via online portals and social media · Global Voices [online], Global Voices, 27 sierpnia 2020 [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  66. Stefan, Trolls in Bulgaria, cleanup time? – Reuniting Europe [online] [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-31] (ang.).
  67. Rotund internet troll working for Prokopiev lies on air [online], europost.eu [dostęp 2020-10-29].
  68. How to dismantle a democracy: the case of Bulgaria [online], openDemocracy [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  69. IPI-Admin, New report: Poland’s public media serve as propaganda tool [online], International Press Institute, 8 lipca 2019 [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  70. Christian Davies, Undercover reporter reveals life in a Polish troll farm, „The Guardian”, 1 listopada 2019, ISSN 0261-3077 [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  71. © Stanford University, Stanford, California 94305 Copyright Complaints, Poland: Presidential Election 2020 Scene-Setter [online], cyber.fsi.stanford.edu [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  72. Greenwald, Glenn and Andrew Fishman. Controversial GCHQ Unit Engaged in Domestic Law Enforcement, Online Propaganda, Psychology Research. The Intercept. 2015-06-22
  73. Zelensky unchained: What Ukraine’s new political order means for its future [online], ECFR [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  74. Deutsche Welle, Is Ukraine’s presidential election threatened by fake news? | DW | 23.03.2019 [online], DW.COM [dostęp 2020-10-29] (ang.).
  75. Voice of America: Journalists see censorship in Ukraine’s proposed media laws | KyivPost – Ukraine’s Global Voice [online], KyivPost, 6 lutego 2020 [dostęp 2020-10-29].
  76. Marcos Martinez, Mexicans worry about election bots, trolls and fakes [online], BBC News, 30 maja 2018 [dostęp 2020-10-29].
  77. „A Global Guide to State-Sponsored Trolling”. Bloomberg. 19 lipca 2018. Dostęp: 2020-10-29